Maria Regulińska
Budowa techniczna i technologia
obrazu "Panorama Racławicka"
Ochrona Zabytków 37/4 (147), 252-256
tuow anie obiektu, zlecał rozpisanie nowego k o n k u r su na p ro je k t architektoniczny, delegow ał do Lw o w a sw ych przedstaw icieli, angażow ał i rozliczał kon serw ato ra W acław a Szym borskiego i jego ekipę, zwo ływ ał doradcze kolegium konserw atorów , grom adził środki finansow e, w ydał reprodukcję frag m en tu z
T. Kościuszką.
Można uznać, że społecznym działaniem na rzecz „P an o ram y ” było przyznanie środków ze Społecz nego F undu szu Odbudow y Stolicy na w zniesienie obiektu.
P oczynając od 1969 r. ciężar działań społecznych w yraźn ie zm alał. Zaczęły go zastępować działania dyrek cji M uzeum M iasta W rocław ia (później M u zeum H istorycznego w e W rocławiu), k tóre stało się w łaścicielem płótna. W ydaje się, że w ynikło to z fa k tu odejścia prof. В. Iwaszkiewicza ze stanow iska przew odniczącego P rezydium Rady N arodow ej M ia sta W rocław ia. W ak tac h kom itetu (np. w protokole z 19 stycznia 1973 r.) pojaw ia się nazwisko Jan a Ż uław ińskiego jako jego przewodniczącego. Szczegó łów nie znam , byłem już wówczas w yłączony z dzia łań p rzy „P anoram ie R acław ickiej”.
O statecznie, nieprzyznanie środków zatrzym uje p ra ce konserw atorskie przy „Panoram ie R acław ickiej” w trzecim k w a rta le 1073 r. P race budow lane zała m ały się wcześniej. Nie znajdujem y śladów społe cznych zorganizow anych działań dla zm iany tego sta n u rzeczy.
O zaw iązaniu się obecnie działającego kom itetu, o tym , co legło u jego podstaw , jakie inicjaty w y — wobec fa k tu , że było to przecież niedaw no, nie p i szę. C hciałbym jedynie zwrócić uw agę na pew ne
w ażne czynniki k o rzy stn ie w pływ ające na działal ność Społecznego K om itetu P ano ram y Racławickiej. Są nimi:
— szerokie społeczne oparcie i poparcie; K om itet liczy praw ie 200 osób z całej Polski;
— niem al natychm iastow e, bo w 2—3 tygodnie po u k o nsty tu ow aniu się, zaprezentow anie rzeczowo um o tyw ow anego stan ow iska ce n traln y m i wojew ódzkim władzom pań stw o w ym i znalezienie tam zrozum ie nia;
— n ieustann e w spółdziałanie z w ładzam i i ko n ser w atoram i poprzez uczestniczenie przedstaw icieli ko m itetu w zespole realizacyjnym , a przedstaw iciela ad m in istracji pań stw o w ej w pracach prezydium ko m itetu;
— szeroka działalność propagandow a, inform ow anie społeczeństw a o efek tach prac;
— bieżące k o n ta k ty z zespołam i ko nserw atorskim i i budow lanym i;
— dotarcie do środow isk w ychodźstw a polskiego; — um iejętność godzenia p rzeciw staw nych poglądów. Jeszcze raz podkreślam , że przedstaw ione wyżej za gadnienie daleko odbiega od w yczerpania. Nie czynię sobie z tego w yrzutów . Je s t to tem at może naw et na pasjonującą książkę. M ógłby podjąć tak ą próbę ktoś zawodowo p a ra ją c y się piórem , chociaż może m u zabraknąć tego k o n tak tu ze spraw ą, jak i był moim, niem al ćw ierćw iekow ym udziałem .
prof, d r O lgierd C zerner w icep rzew o d n iczą cy Społecznego K o m itetu P an oram y R a cław ickiej w e W rocław iu M uzeum A rch itek tu ry w e W rocław iu
THE NATIONAL CONTRIBUTION TO THE RACŁAWICE PANORAMA T he national conistrübultion to the Racławice Panorama
appears to be very significant; the people invoked in spiration for its creation and organised various rescue actions in the difficult periods of its history. The author goes back to the tim e w hen the national appreciation of th e victorious battle of Racławice was felt to be capable of upholding the patriotic spirit of the nation and for thiis reason it w as decided to finance the Pa norama. H e presents several cases w hen this national m onum ent w as rescued but he highlights social actions
after April 1944 w hen the pavilion in L vov was des troyed, the painting damaged, rolled up, stared and eventually taken to Wrocław. A ttention is drawn to the fact that it w as only the activities of the last Racła w ice Panoram a Social Committee — w id ely supported
by the Polish people at home and abroad, assisted and highly appreciated in respect of their significance by the authorities — that seem to have contributed success fu lly to the saving of the Racławice Panorama and to m aking it available to the public again.
MARIA REGULIŃSKA
BUDOWA TECHNICZNA I TECHNOLOGIA OBRAZU „PANORAMA RACŁAWICKA”
„P an o ram a R acław icka” jest nam alow ana na podło żu z p łó tn a lnianego, k tó re zostało zamówione (jak podają źródła archiw alne) w fabryce M om m era w B rukseli. W ykonane zostało przez zespół tkaczy ho lend ersk ich na specjalnie skonstruow anym krośnie odpow iednio dużych rozm iarów (14,20X8,10 m). W po dobny sposób w ykonyw ane były płótna do innych pan o ram (W aterloo, Haga). W początkowym okresie płó tn a w ykonyw ano w Irland ii, a następnie w B el
gii-Płótno „P anoram y R acław ickiej” składa się z 14 części — brytów , o w ym iarach ok. 14,20X8,10 m, zszytych bocznym i kraw ędziam i w całość, zawieszo ne w górze na zam kniętym pierścieniu karniszy (we Lwowie była to belka drew n ian a, do k tó rej p rz y bijano płótno). W dole zam knięta jest pierścieniem ru ry obciążającej. Płótno dzięki w łasnem u ciężarowi (około 500 kg — jeden bryt) rozciąga się w k ie ru n ku pionowym , a jednocześnie k urczy się h oryzo ntal nie. Ruchy p łó tna w k ieru n k ach pionow ych nie są
b.
1. „Panorama R a cła w ic ka ”, zm ia n y w y m ia ró w ; a — sc h e m a t k s z ta łtu całego obrazu: A — k s z ta łt płótna w k ró tc e po za w ieszen iu , В — k s z ta łt hiperb o lo id a ln y p o w sta ły w tra k cie ek sp o zy cji; b — k s z ta łt p ojedynczego brytu: A — w k ró tc e po za w ieszen iu , В — w tra k cie ek sp o zy c ji (rys. R. W ójtow icz)
1. T h e R acław ice Panoram a, d im m en sio n a l changes, a — the shape o f a w h o le p ic tu re in o utline, A — th e shape of th e canvas soon a fte r suspension, В — a hyp erb o lo i- dal shape fo rm e d d u rin g d isplay, b — th e shape o f an in d iv id u a l seg m en t, A — soon a fte r suspension, В — during d isp la y
w strzym yw ane, boczne kurczenie w k ieru n k u h o ry zontalnym jest częściowo zaham ow ane przez d ziała nie górnych i dolnych pierścieni. N aprężenie piono we i oczywiście pionow e rozciągnięcie oraz boczne kurczenie płótna pow iększa się liniowo w raz ze w zrostem wysokości płótna. W górnym i dolnym pierścieniu nie może się kurczyć, utrzy m u je swój oryginalny obwód. Zaham ow anie to powoduje, że pow ierzchnia płótna tw orzy rodzaj hiperboidalnej pa- raboloidy ze zw ężeniem w środkow ej części płótna (w talii). D eform acja pionow a walca do form y hiper- boloidy spow odow ana ciężarem płótna w ynosi 5— 10%. O dkształcenie tej wielkości w m ateriałach obcią żonych w krótkich okresach byłoby w ystarczające do rozdarcia płótna. N atom iast długotrw ałe
odkształce-2. W y n ik i badań k o n s y sto m e try c zn y c h
2. T h e co n systo m e tric [test fin d in g s
nia spow odow ane przez naciąganie pochłania jed y nie 3% w ytrzym ałości płótna 1. •
T kanina „P anoram y R acław ickiej” została w y k o n a na z przędzy lnianej, tk an ej splotem płóciennym ce lowo wzmocnionym , o gęstości 7—8 nici osnow y na 9—10 nici w ą tk u na 1 cm 2. P o nadto na w ątek zasto sowano bardzo w ytrzym ałą przędzę n itkow aną sk ła dającą się z czterech skręconych ze sobą nitek 2. Płótno m a a p re tu rę skrobiow ą, przeklejone zostało k lejem glutynow ym i d w uk ro tnie po k ry te zapraw ą olejną grubości około 0,2 mm, sporządzoną na bazie oleju makowego. B adania p róbek płótna w ykazały obecność hydrocelulozy i oksycelulozy *. Rodzaj spo iw a określony został na podstaw ie zaw artości k w a sów tłuszczow ych (metodą ch ro m a to g raficzn ą)4 oraz na podstaw ie obserw acji m ikroskopow ej i p róby sp a lania 5. Z ap raw a jest barw y lekko żółtej, o tw a rd o ści i kruchości wyższej od zapraw y kredow ej. W y pełniaczem zapraw y jest litopon (biel cynkow a + biel barow a, ZnS + B aS 0 4). Stw ierdzono także w
y-1 G. A. B e r g e r , W. M. R u s s e l , T h e B eh a v io u r o f C anvas as S tru c tu ra l Sup p o rt fo r P ainting: P relim in a ry R eport, (w:) Science and T echnology in th e S ervic e of C onservation, edited by N. S. В ram m elle and С. T h o m son, L ondon 1982, s. 139'—145.
2 E. P a r a d o w s k a , P rzygotow anie tk a n in y do re sta u racji P a n o ra m y R acław ickiej, W roclaw 1984.
8 P. K a r a s z k i e w d c z , P anoram a R acław icka, B a d a nia technologiczne, K rak ó w 1981. . . . 4 Zb. B u r s k i , W y n ik i badań P a n o ra m y R acław ickiej, W rocław 1970.
5 A. P a s t e r n a k , R. S t e l l e r , W y n ik i badań Teolo gicznych p ró b e k płótna P a n o ra m y R acław ickiej, W rocław 1981.
3. Z m ian y stanu zachow ania w a r s tw y m a la rsk iej C y k lo ra m y A tla n ty, w y n ik a ją ce ze specyficzn ego sy stem u naprężeń (repr.: G. A. B erger, „C on servation of L arge C anvas P ain tin gs, th e Role of C on stan t T ension M ount ing S y ste m ”, (w:) "R eprinted fro m Techn ology C onser va tio n ”, 1980)
3. Changes in th e sta te of p re serv a tio n o f th e A tla n ta C ycloram a p a in tw o rk resu ltin g fro m th e specific sy ste m of tensions (repr.: G. A. B erger, ”C on servation of Large Canvas P ain tin gs, the Role of C onstant Tension M ount ing S y s te m ”, (in:) ”R ep rin ted from T ech n ology C on ser v a tio n ”, 1980)
stępow anie bieli ołowiowej oraz dom ieszkę n a tu ra l nego b a ry tu (B aS 04) i biel ołowiową (2P bC 03 +
+ P b/O H /2).
W w arstw ie m alarsk iej (grubość 0,02—5 mm) jako spoiw a użyto rów nież oleju m akow ego oraz p igm en tów (barw ników ): bieli ołowiowej, cynkow ej, żółcie ni kadm ow ej, czerw ieni żelazow ej, czerw ieni chro m owej, cynobru, k ra p la k u , b łę k itu kobaltow ego, fio letu kobaltow ego, u ltra m a ry n y , zieleni szm aragdo w ej, um bry, czerni k o s tn e je. Użyto rów nież w k ilk u m iejscach cyny m etalicznej, uzyskując dodatkow y efek t błysku. R ysunek obrazu opracow ano węglem , nanosząc go na siatkę m etryczną num erow aną, z w y znaczoną linią perspektyw icznego horyzontu.
O braz m alow any jest głów nie „alla p rim a” z im pa- stam i, w niektórych m iejscach w ielokrotnie p rzem a low any; p ierw otnie nie był w erniksow any.
S tan zachow ania poszczególnych b ry tó w jest bardzo różny. Ogólnie w ytrzym ałość p łótna m ożna określić jako dobrą, choć jednak w bezpośrednim sąsiedztw ie m iejsc nieuszkodzonych w ystępuje silne uszkodze nie. Osłabione frag m en ty ch a ra k te ry z u ją się dużą ilością naniesionych w tórnych sub stan cji w czasie poprzednich konserw acji, tru d n o lub w cale n ieu su w alnych. W iększe skupiska pow ażnych zniszczeń w ystępu ją szczególnie przy brzegach brytów . Można przyjąć, że w b ry tac h w y stęp u je stopniow y spadek w ytrzym ałości m echanicznej w raz ze w zrostem od dolnej kraw ędzi (spadek liniow y). Ze w zględu na ograniczoną liczbę próbek, b ad an ia podstaw ow e p łó t na nie są system atyczne, m im o to potw ierd zają tę zasadę.
B adania w ytrzym ałości w ykonano na k ra jc e szero kości 1 cm, pobranej z długości b ry tu m alow idła; 14 m k ra jk i podzielono na 14 części, na każdej z nich w ykonano trz y pom iary w ytrzym ałości. B ad a nia w ykonano na zryw arce ty p u ZT — 200, skala 1/20 dal, szybkość 50 m m /m in, długość b adanej p ró b ki 100 m m, szerokość 10 m m (20 n itek osnowy). W ośm iu b ry ta c h zachow ała się nie zniszczona dolna kraw ędź, a w żadnym z b ry tó w nie zachow ała się górna kraw ędź. K ra jk i pozostały w 30%, w w ielu m iejscach były oderw ane.
B adania m ikrobiologiczne w ykazały obecność g rz y bów, jak: Syncephalastrum , Phycom ycetes, M ucora-
les rodzaj S yncephalastrum , F ungi im per fecti-M oni- fiales, rodzaj Penicilium , A scom ycetes — Spaeriales,
rodzaj C haetom ium , Toruloposidales, rodzaj R hodo-
torula, g atu n ek Rhodotorula rubra, M ycelia sterilia.
8 Zob. przypis 3 i 4.
Z apraw a m alarska jest w w ielu m iejscach w ykruszo na i słabo przylega do płótna, jest jed nak mocno zw iązana z pojedynczym i włóknam i. W p artia ch nie po krytych w arstw ą m a la rsk ą 7 (dół płótna zak ry ty przez sztuczny teren) płótno jest mocno pociem niałe i zaplam ione; w m iejscach tych widoczna jest a u
torska siatk a m etryczna. W arstw a m alarska w raz z zapraw ą w ykazuje ubytki do płótna, jak rów nież — choć m niej liczne — p rzetarcia i w ykruszenia do za praw y. W sum ie ubytki obejm ują około 20—25% pow ierzchni, jednakże w b ry tac h nr 2 i 3, w p a rtii nieba, dochodzą do 75%. C harakterystyczny dla p a noram system zawieszenia obrazu powoduje jego s ta łe naprężenie, szczególnie w górnej części. N apręże nia te, w ytw arzające się przez długi okres, nie m ają znaczenia destrukcyjnego na nam alow aną pow ierzch
4. „Panorama R a cła w ic ka ”, luźno zachow ane fr a g m e n ty b ry tó w w tra kcie k o n serw a cji w 1956 r.
4. T h e R acław ice P anoram a, loosely p reserved fra g m e n ts o f th e picture se g m e n ts u n d er con serva tio n in 1956
5. „Panorama R a cła w icka ”, prace w 1956 r., re se k o w a n y przez W. Szym b o rskieg o fra g m e n t na s ty k u b ry tó w nr 5 i 6
5. T h e R acław ice Panoram a, conservation in 1956, W. S z y m borski w h ile re sec tin g a fra g m e n t at th e jo in t o f th e seg m e n ts Nos. 5 and 6
nię. P a rtia nieba na w szystkich b ry tac h w w yniku zacieków i przeb arw ień była przem alow ana i w e r
niksowana.
W celu określenia reologicznej ch a rak tery sty k i w a r stw y m alarskiej w ykonano pom iar wielkości jej od kształcenia, w zależności od tem p eratu ry , obciąże nia oraz czasu 7. G w ałtow ny w zrost deform acji w a r stw y m alarskiej rozpoczyna się w tem peratu rze
70°C przy obciążeniu średnim 0,5 kg/cm 2. O dkształ cenia zw iązane z plastycznym płynięciem fa rb y ro sną bardzo znacznie w raz z grubością w arstw y. W tem peraturze 50—55°C odkształcenia przy tym sa
7 Zob. przypis 5.
m ym obciążeniu zależą w znacznie m niejszym stop niu od grubości w a rstw y m alarskiej, c h a rak tery zu ją się rów nież niew ielkim i zm ianam i w czasie.
Biorąc pod uw agę powyższe dane należy stw ierdzić, że przy obciążeniach nie w iększych niż 0,5 kg/cm 2 (w p ra k ty c e odpow iada to np. sytuacji, gdy przez żelazko uży te przy ręcznym dublażu w y w a rty zosta nie nacisk całkow ity nie przekraczający 50 kg w zakresie te m p e ra tu ry do około 60°C oraz w czasie nie w iększym niż 2 min.) odkształcenia trw a łe w sk ra jn y m w y padk u nie p rzekraczają 0,2 m m nieza leżnie od grubości w arstw y. Zw ykle są jed nak m niejsze niż 0,1 mm.
P odane w a ru n k i czasu, tem p eratu ry i obciążenia nie w yw ierają zauw ażalnego w ypływ u na zm iany
barw ne. P łótno „P anoram y R acław ickiej” przed os ta tn ią konserw acją było zabezpieczone od stro n y li cowej w a rstw ą bibułki japońskiej i m erli, n ak lejo nych na p astę woskową, lokalnie na m asę woskowo- -żywiczną. P łótno rozdzielone na p ierw otne części było n aw inięte na trzy m etalow e w ały (8,80X0,60 cm). B ry ty po zabezpieczeniu w 1973 r. były n aw i n ięte bezpośrednio jeden na drugi na w ały i p ow sta ła sytuacja, w któ rej rozpuszczalnik wosku oraz sam w osk działały na w arstw ę m alarską jak d łu g o trw a ły zm iękczający kom pres. W ynikiem tego była zw ięk szona w rażliw ość w arstw y m alarskiej na rozpuszczal niki.
W szystkie b ry ty na sk u tek w adliw ego zw ijan ia i przew ijania oraz przechow yw ania — nieruchom o na w ałkach, uległy zdeform ow aniu, ta k że każdy z b ry tów m iał inne w ym iary.
Powyższe dane i znajom ość problem ów w y stę p u ją cych i zw iązanych z budow ą tego typu m alow idła pomogły w n akreślen iu przybliżonego p ro g ram u k o n serw acji „P anoram y R acław ickiej”.
m gr M aria R egulińska Pracow nia K o n se rw a c ji P anoram y R a cław ickiej oraz M uzeum N arodow e w e W rocław iu
THE TECHNICAL STRUCTURE AND TECHNOLOGY OF THE RACŁAWICE PANORAM A The canviais of the Racławice Panorama comprdises four
teen segm ents sew n together along the edges; ait the top it is suspended from a closed hoop of com ices, at th e bottom it is enclosed and weighted w ith a circular rail. The canvas, owing to its own w eight, stretches vertically and at the same tim e it shrinks horizontally. T he w orking of the canvas checked by th e top and bottom hoops results in the phenomenon of a cylinder contracted in its m iddle part — and thus the canvas takes the shape of a circular hyperboloid.
The canvas of the Racławice Panorama is m ade from lin en yarn w hich is reinforced due to the specific w ork in g of the canvas. It has a starch finish, is saturated wtifh gluten glue, coated w ith a double layer of primer based on poppy oil.
Poppy oil w as also used, along with pigm ents, as a binder in the paintwork. The outline of the picture w as m ade in charcoal on a numbered m etric net.
T he picture, painted m ainly ’’alla prima” w ith im pastos w as not oroginally varnished.
The state of preservation of the segm ents varied. In
general, the strength of the canvas could be considered as good w hich w as confirmed by the tests carried out on the tensile testing machine.
The microbiological exam ination revealed the presence of several fungi. The primer and paint coats showed, in some places, poor adhesion to the canvas. A ll in all, about 20—215% of the surface was impaired; however, on the segments No. 2 and 3 the deterioration of the sk y area reached 75%. The sky w as repainted and varnished.
The reological tests proved that the canvas could be exposed to the tem peratures not exceeding 50—65 at loading below 0,5 kg and no longer than 2 m inutes. The oanvas of the Racławice Panorama, prior to the recent conservation w as protected on the face w ith a layer of a Japanese tissue paper and gauze (’’m erla”) pasted on w ith wax, or in some places, w ith a m ixture of w ax and resin. The segm ents w ere rolled up, one on top of the other, on m etal cylinder, w hich resulted in the w ax solvent and the w a x itself acting as a softening compress on the paintwork. In consequence vulnerability to solvents increased.
RYSZARD WÖJTOWICZ
PROGRAM KONSERWATORSKI „PANORAMY RACŁAWICKIEJ”
I PROPONOWANE DO JEGO REALIZACJI MATERIAŁY
Od 1946 r., gdy „P anoram a R acław icka” została przew ieziona do W rocławia, rozpoczęły się działania na rzecz przyw rócenia dziełu jego pierw otnego w y razu. W 1950 r., gdy po raz pierw szy w okresie po w ojennym przystąpiono do prac konserw atorskich pod k ieru n k iem W acława S zym borskiego*, zasad ni czym zadaniem było określenie stan u zachow ania obrazu. Z byt k ró tk i okres, k tó ry u p ły n ął do m o m en tu nagłego przerw ania prac, uniem ożliw ił u k o n k re tn ie n ie dalszego postępowania.
„P anoram ą R acław icką” zajęto się ponow nie w 1956 r. i po raz drug i powierzono kierow nictw o prac W. Szym borskiem u. Dokonano przeglądu obrazu i
za-1 J. N a t u s i e w i c z , Studium historyczn e Panoram y
R acław ickiej, m aszynopis, PKZ, W rocław 1970, s. 93;
rejestrow ano jego sta n zachow ania, sporządzając do k um en tację fotograficzną i rysunkow ą. Stało się to podstaw ą do przedstaw ienia pew nych zarysów p ro gram u, k tó ry m ógłby ogarnąć cały niezbędny p ro ces konserw atorski. W pierw szym etapie p rac p rze w idyw ano oczyszczenie i w yrów nanie powierzchni, reperacje lokalne podobrazia, dezynfekcję, a n astęp nie dublow anie i rek o n stru k cję w arstw y m alarskiej. P row adzący prace w ykonał p ro jek ty k o n strukcji do zawieszenia płótna. W prak ty ce zrealizow ano tylko czynności w stępne: w yrów nanie pow ierzchni, repe
racje lokalne (naklejenie w m iejscach uszkodzeń łat na klajster), dezynfekcję. W celu w ykazania
odpo-dalsze wiadomości historyczne cytow ane na tej podsta w ie.
