Prawne aspekty ochrony funkcji zabytków nieruchomych

Piotr Dobosz

Prawne aspekty ochrony funkcji

zabytków nieruchomych

Ochrona Zabytków 50/1, 1-11

1997

ARTYKUŁY

Piotr Dobosz

PRAWNE ASPEKTY OCHRONY FUNKCJI ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH

Funkcją zabytku arch itek tu ry jest „przeznaczenie

u żytk o w e zabytku, np. funkcja mieszkalna, biurow a” ^.

Funkcjonalizm zaś, „polegający na uznaw aniu funkcji

każdego układu przestrzennego lub bu d yn ku za zasad­ niczy czynnik kształtow ania zarów no planu danego obiektu, jak jego konstrukcji i fo rm y architektonicz­ nej”2, jest jednym z ważniejszych kierunków we w spół­

czesnej architekturze i urbanistyce. Stanow i on „natu­

ralną dążność architektury najdaw niejszych czasów, zw łaszcza w odniesieniu do o b iektó w użyteczności p u ­ blicznej i b udow nictw a inżynieryjnego”, a „zasady współczesnego fu n kcjo n a lizm u zostały sform ułow ane w końcu X IX w. jako sprzeciw w stosunku do panują­ cego w ów czas pow szechnie e k le k ty z m u ”1'.

Problem funkcji jest w ażny w ochronie zabytków. Dla ochrony zabytku nieruchom ego nie bez znaczenia jest nie tylko zachow anie we w łaściwym stanie substa­ ncji m aterialnej obiektu, ale i w artości niem aterialnych wiążących się z zabytkiem , w tym także jego przezna­ czenia użytkow ego, czyli funkcji. Posługując się roz­ maitym i kryteriam i, funkcje zabytków klasyfikować m ożna różnorako. O dw ołując się do kryterium histo­ rycznego m ówim y o funkcji pierw otnej (pierw otnych) i w tórnej (w tórnych). Funkcja pierw o tn a m oże być: a) nie zachow ana do dnia dzisiejszego, b) zachow ana do dnia dzisiejszego, w ystępująca nieprzerw anie od m o m entu pow stania budow li lub c) przyw rócona p o ­ now nie po innej, w tórnej funkcji. Funkcje pierw otne już nie w ystępujące m ożna podzielić na: a) możliwe do przyw rócenia i b) niem ożliw e do przyw rócenia. M oż­ na m ów ić także tylko o: a) jednej funkcji zabytku, b) kilku rów norzędnych funkcjach zabytku w ystępują­ cych w tym samym czasie oraz c) funkcji głównej (pod­ staw ow ej, zasadniczej, w iodącej) i funkcji (funkcjach) uzupełniającej (uzupełniających). M ożna wreszcie m ó­ wić o: a) pożądanych (właściwych) funkcjach zabytku i b) niepożądanych (niewłaściwych) funkcjach zaby­ tku. Te ostatnie m ożna dalej klasyfikow ać dzieląc na: a) obojętne dla zachow ania substancji m aterialnej za­

1. M . Kurzątkowski, M ały słow n ik ochrony z a b y tk ó w , Warszawa 1 9 8 9 , s. 23.

2. Ilustrow ana encyklopedia dla w szystkich . A rchitektura i b u d o w ­ n ic tw o , Warszawa 1 9 91, s. 108.

3. T am że, s. 108.

4. D ziennik Ustaw [dalej Dz. U.] nr 10, poz. 4 8 , zm.: 1983 r. nr 38,

bytku i b) degradujące, dew astujące czy wręcz unice­ stwiające substancję m aterialną zabytku. M ożna także m ów ić o funkcjach: a) architektonicznych i b) pozaar- chitektonicznych (np. turystyczna). Innym podziałem jest podział na: a) funkcje, które nie pow inny zostać zastąpione innym i i b) funkcje, które bez szkody dla zabytku m ogą zostać zastąpione innymi.

N ie m ożna pom ijać także faktu, iż funkcja użytkow a zabytku jest p o chodną jego aktualnego stanu zachow a­ nia. Jeżeli jest to np. zabytek będący ruiną zam ku, to m ożna m ów ić co najwyżej o jego funkcji pozaarchitek- tonicznej, np. krajoznaw czo-turystycznej. A ktualnie obow iązujące praw odaw stw o norm ujące problem aty­ kę o chrony zabytków nie w prow adza żadnych b ezpo­ średnich instytucji praw nych, które chroniłyby histo­ ryczne funkcje zabytków nieruchom ych. A przecież w znacznej m ierze w łaśnie przez ochronę funkcji za­ bytku chroni się związane z nim elem entarne w artości niematerialne. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochro­ nie dóbr kultury4 nie traktuje funkcji historycznych (nawet tych utrw alonych kilkusetletnią tradycją) w spo­ sób zachowawczy, zmierzający do utrzym ania chociaż­ by w części tylko zabytków nieruchom ych funkcji pier­ w otnej czy naw et w tórnej, ale już utrw alonej historycz­ nie. Z a nieruchom e dob ro kultury uw aża się bow iem p rzed m io t „nieruchom y d a w n y lub współczesny, m a ­

jący znaczenie dla dziedzictw a i rozw oju kulturalnego ze w zględu na jego w artość historyczną, naukow ą lub a rtystyczn ą ” (art. 2). Stw arza on bow iem tylko p o d ­

stawę do ochrony zabytku nieruchom ego nie tylko ze względu na jego np. w alory artystyczne, ale i ze wzglę­ du na „historyczną” funkcję. M ożna sobie naw et w y­ obrazić sytuację, gdy dany zabytek nieruchom y nie byłby chroniony z uwagi na charakter zabudowy, lecz ze względu na jego funkcję, aktualną lub pierw otną czy poprzednią.

U staw ow ym celem ochrony dóbr kultury jest „ich

zachow anie, należyte u trzym anie oraz społecznie celo­ we w ykorzystanie i udostępnienie dla celów

nauko-poz. 173; 1989 nr 3 5 , nauko-poz. 192; 19 9 0 nr 5 6 , nauko-poz. 3 2 2 ; 1996 nr 106, poz. 4 9 6 (art. 7), 1997 r. nr 5, poz. 2 4 (art. 35). Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. 1 9 9 7 r. nr 5, poz. 2 4 ), która w eszła w życie 4 lutego 1 9 9 7 r. skreśliła drugą część tytułu ustawy z dnia 15 lutego 19 6 2 r. o ochronie dóbr kultury i o m uzeach i w yłączyła z niej problem atykę muzealną.

1. K raków, Sukiennice, lata trzyd zie ste X X w. O becnie w n ętrze Sukiennic jest zm ienione, ale funkcja pozostała ta sama. Fot. S. Mucha, zb io ry O W P SO Z w Krakowie

1. K raków, Sukiennice (C loth Halls), 1930s. A t present, the interior has changed bu t its function remains. Photo: S. Mucha, coll. o f O W P SO Z in Kraków.

wycb, dydaktycznych i w ychow aw czych, tak aby słu ­ ży ły nauce oraz popularyzacji w iedzy i sztuki, stano­ w iły trw ały elem ent rozw oju ku ltu ry [w 1990 r. skre­

ślono: „narodow ej” — P D.] i były czyn n ym składni­

kiem życia współczesnego społeczeństw a [w 1990 r.

skreślono słow o: „socjalistycznego” — R D .]” (art. 3 ust. I ) 5. Przepis ten, zarów no w wersji opracow anej dla państw a socjalistycznego, jak i w wersji „kadłub­ kow ej”, obowiązującej w dem okratycznym państw ie praw a, ale i w w arunkach gospodarki kapitalistycznej, pom ija spraw ę konieczności ochrony niektórych histo­ rycznych funkcji w w ybranych zabytkach. Postulat na­ leżytego utrzym ania, społecznie celow ego w ykorzysta­ nia tak, aby były trw ałym elem entem rozw oju kultury i czynnym składnikiem życia w spółczesnego społecze­ ństw a, może stanow ić podstaw ę dla niczym nie skrę­ pow anej, szerokiej zmiany funkcji zabytku.

Stwierdzając, że o chrona dóbr kultury polega na

„zabezpieczeniu ich przed zniszczeniem , uszkodzeniem , dewastacją, zaginięciem lub w yw o ze m za granicę, na zapew nieniu im w a ru n kó w trwałego zachow ania, na opracowaniu dokum entacji naukow ej, ew idencji i reje­ stracji oraz na ich konserwacji, restauracji lub od b u d o ­ wie, opartych na zasadach n a u k o w ych ” (art. 3 ust. 2),

ustaw odaw ca nie przew iduje bezpośredniej, o grani­ czonej ochrony tradycyjnej funkcji zabytku. M oże ona wynikać z ochrony zabytkow ego w yposażenia zaby­ tku. M ożna sobie bow iem wyobrazić, że chroniąc np. zabytkow e w nętrze kościoła czy zabytkow e w nętrze apteki zmuszeni jesteśmy do zachow ania ich określo­

5. Brzmienie w prow adzone przez ustawę z dnia 19 VII 19 9 0 r. o zmianie ustawy o ochronie dóbr kultury i o muzeach (Dz. U. nr 56, poz. 3 2 2 ). Przepisy te w eszły w życie z dniem 22 września 19 9 0 r. 6. Art. 3 7 ust. 3 pkt 2 ustaw y z dnia 10 X 1991 o środkach

farma-nych funkcji użytkow ych6. Ale m ożna też sobie w yo­ brazić zabytkow e w yposażenie apteki, w której um iej­ scow iony będzie np. sklep cukierniczy, pasm anteryjny czy antykwaryczny. Z taką właśnie adaptacją, przy ca­ łym poszanow aniu dla historycznego w nętrza dawnej „Apteki pod Słońcem ” St. Jakubow skiego, mamy do czynienia w zabytkowej kam ienicy przy Rynku G łów ­ nym 43 w Krakowie. N ie m ożna natom iast założyć, że w każdej zabytkowej fabryce będzie zachow ana trad y ­ cyjna funkcja realizow ana przy pom ocy zabytkowych, ale przecież przestarzałych maszyn i innych archaicz­ nych urządzeń. Niemniej nie jest wykluczone, że w tym samym warsztacie, przy pom ocy tych samych narzędzi i technologii będą pow staw ały np. w trzecim już p o ­ koleniu ludwisarzy takie same jak w poprzednim stu ­ leciu dzw ony kościelne. Tak więc o ch ro n a tradycyjnej funkcji pow inna być traktow ana w sposób elastyczny.

W spom niana ustaw a z 1962 r. w art. 5 pkt 1 o k re­ śla, że „po d względem rzeczow ym przedm iotem

ochro-2. Kraków, Rynek G łó w n y 43, 1 9 3 0 r. M ieściła się tu daw niej „Apteka p o d Słoń cem ”, obecnie jest tu ta j galeria i salon a n tyk w a ry­ czny. Fot. R. Wiskida, zb io ry O W P SO Z w Krakowie

2. Kraków, Rynek G łó w n y 43, 1930. In the past, the site o f the „Sun Pharm acy a t present — a gallery an d antique shop. Photo: R. W is­ kida, coll. o f O W P SO Z in Kraków

ceutycznych, materiałach m edycznych, aptekach, hurtowniach i nadzorze farmakologicznym (Dz. U. nr 1 05, poz. 4 5 2 z późn. zmianami) upoważnił Ministra Zdrow ia i O pieki Społecznej do określenia, jakie muszą być spełnione „ w y m o g i dotyczące lokalu

ny mogą być w szczególności: ... budow le i ich w n ę­ trza ...”. A rtykuł 27 ust. 2 zakazuje natom iast bez ze­

zw olenia (ostatecznej decyzji adm inistracyjnej lub nie ostatecznej, ale posiadającej klauzulę rygoru natych­ m iastow ej w ykonalności) m .in. „przenosić lub w ynosić

za b y tk ó w ruchom ych z naruszeniem skom ponow anych lub ustalonych tradycją w nętrz budow nictw a św ieckie­ go i sakralnego. Udzielenie takiego zezw olenia m oże zo sta ć uzależnione od w ykonania badań i d o k u m e n ta ­ cji z a b y tk u ” (art. 27 ust. 4). Przepis ten zm ierza do

ochrony zabytkow ego m aterialnego w yposażenia za­ bytku nieruchom ego. O ch ro n a funkcji wynikać będzie tutaj pośrednio z ochrony zabytkow ego ruchom ego w yposażenia w nętrza zabytku nieruchom ego.

Jak już zostało pow iedziane, brak jest w ustawie z 1962 r. bezpośrednich przepisów określających o c h ­ ronę funkcji zabytku nieruchom ego. Konkluzja ta d o ­ tyczy także rozdziału VI („U żytkow anie za b y tk ó w ru­

c h o m ych ”) tej ustawy. Artykuł 38 ust. 1 form ułuje za­

sadę, zgodnie z k tó rą „zabytek nieruchom y m oże być

u ży tk o w a n y w yłącznie w sposób zgodny z zasadam i opieki nad za b ytka m i i w sposób odpow iadający jego w artości za b y tk o w e j”. Z brzm ienia tego artykułu nie

m ożna w yinterpretow yw ać bezwzględnej ochrony tra ­ dycyjnej funkcji zabytku. W prow adzenie obow iązku użytkow ania zabytku „w sposób odpow iadający jego

w artości za b y tko w ej” zaw iera w sobie przesłankę o c h ­

rony nie tylko samej m aterialnej substancji zabytku nieruchom ego, ale i wiążących się z nią w artości nie­ m aterialnych, w tym także tradycyjnej funkcji zabytku. Ta idea nie jest jednak p o p a rta w ustaw ie z 1962 r. żadnym i instrum entalnym i form am i praw nym i. Pra­ w odaw ca nie form ułuje rów nież praw nych „zasad

opieki nad za b y tk a m i”, aczkolw iek część z nich m ożna

w yinterpretow ać z norm ustaw ow ych, nakładających obow iązki na właścicieli i użytkow ników obiektów za­ bytkow ych. W znacznej m ierze są to bow iem zm ienia­ jące się norm y o charakterze pozapraw nym , w ynika­ jące z aktualnej wiedzy technicznej i w arunków sp o ­ łecznych, gospodarczych i politycznych.

Cały artykuł 38, co dobitnie w ynika z treści ustę­ pu 2, staje się norm ą w coraz większym stopniu m ało znaczącą, skoro „dla zapew nienia realizacji przepisu

ust. 1 organy, do których należy dyspozycja lokalam i lub b u d yn ka m i, obow iązane są w stosunku do obiek­ tó w za b y tk o w y c h działać w porozum ieniu z w oje­ w ó d zk im konserw atorem z a b y tk ó w ”, tzn. z w ojew odą.

Z godnie bow iem z art. 82 ustaw y z 8 sierpnia 1996 r. o zm ianie niektórych ustaw norm ujących funkcjono­ w anie gospodarki i adm inistracji publicznej „ilekroć

i w yp o sa żen ia a p te k ”. W zarządzeniu tego M inistra z dnia 10 XI 1992 r. (M onitor Polski [dalej M.P] nr 3 7 , poz. 2 7 7 ) ustalono dopuszczalną m inimalną pow ierzchnię aptek ogólnodostępnych (§ 4) na 1 00, 80 i 60 m 2 w zależności od typu, co sprzyja likwidacji zw ykle m niejszych — aptek zabytkow ych. Ten przepis w inien ulec

3. Kraków, R ynek G łó w n y 43, ok. 19 3 0 r. W nętrze ów czesnej „Apteki p o d Słońcem ”. Z biory O W PSO Z w Krakowie

3. Kraków, Rynek G łó w n y 4 3, a b o u t 1930. Interior o f the „Sun P harm acy”, coll. o f O W P SO Z

w obow iązujących przepisach jest m ow a o ko m p eten ­ cjach... w ojew ódzkich konserw atorów zabytków ... na­ leży przez to rozum ieć kom petencje w o jew o d y”. O rg a­

nem adm inistracyjnym w spraw ach ochrony zabytków nie jest zatem w ojew ódzki konserw ator zabytków, lecz w ojew oda. O chronę dóbr kultury spraw uje, zgodnie ze znow elizow anym art. 8 ustaw y z 1962 r., m.in. „w ojew oda, przy pom ocy w ojew ódzkiego konserw ato­

ra zabytków , jako kierow nika jednostki organizacyjnej (w ojew ódzkiego oddziału Państwowej Służby O chrony Z a b ytkó w ), wchodzącej w skład rządowej adm inistra­ cji ogólnej w w o je w ó d ztw ie”.

Artykuł 38 ustawy z 1962 r., a zwłaszcza jego ustęp 2, staje się w coraz większym stopniu „m artw ą literą p ra­ w a”, gdyż przepisy te mogły mieć szerokie zastosow a­ nie w w arunkach państw a socjalistycznego, gosp o d ar­ ki nakazow o-rozdzielczej i publicznej gospodarki lo ­ kalami. W obecnej rzeczywistości, gdy stw arzane są coraz szersze ram y praw ne dla działalności

ubezwłas-zlagodzeniu w odniesieniu do aptek historycznych, niezbędna jest w tym celu interwencja MKiS. Por. W . Roeske, D aw n e godła p o l­ skich aptek i problem ich ochrony, „O chrona Zabytków ” 1 9 73, nr 1, s. 4 7 - 5 6 .

now olnionych poprzednio w swoich praw ach w łaści­ cieli nieruchom ości, w dyspozycji adm inistracji p u ­ blicznej (rządowej i sam orządow ej) pozostaje nieliczna w stosunku do okresu PRL liczba lokali i budynków , w śród których obiekty pryw atne stanow ią znikom y procent. Z arząd nad nieruchom ościam i pryw atnym i w większości przejęli już pryw atni właściciele. O ile zatem w poprzednim systemie politycznym , społecz­ nym, gospodarczym i praw nym w spom niany artykuł m ógłby stanow ić podstaw ę praw ną dla ochrony trad y ­ cyjnej funkcji zabytku, czym państw o socjalistyczne nie było zainteresow ane, to w dem okratycznym państw ie praw nym przepis ten nie ma dla om aw ianej kwestii praktycznie rzecz biorąc żadnego znaczenia. Także w obiektach zabytkowych stanowiących własność Skar­ bu Państwa nie zawsze jest możliwe utrzym anie trad y ­ cyjnej funkcji. „ U żytkow nicy ob iektó w za b ytko w ych

stanow iących w łasność Państwa składają zobow iązanie należytego ich utrzym ania, konserwacji i opieki nad n im i” (art. 40 ust. 1), nie są natom iast zobow iązani do

utrzym ania tradycyjnej funkcji zabytku nieruchom ego, o ile charakter w yposażenia w nętrza zabytku n ieru ­ chom ego nie przesądza jednoznacznie o takiej, a nie innej funkcji zabytku. O ile w zabytku nieruchom ym prow adzona ma być działalność gospodarcza, to tylko szczegółowe, k o nkretne norm y ustaw ow e m ogą o g ra­ niczyć zasadę w olności gospodarczej w prow adzonej ustaw ą o działalności gospodarczej.

A rtykuł 39 ustawy z 1962 r. form ułuje fakultatyw ną podstaw ę praw ną do przekazyw ania „przez właściwe

organy” zabytku będącego w łasnością Skarbu Państwa

innem u użytkow nikow i, jeżeli jest on „u ży tk o w a n y

w sposób nie odpow iadający jego wartości za b y tk o ­ wej'’' . Przepis ten stanowi podstawę praw ną do przeka­

zania zabytku nieruchom ego innem u użytkow nikow i, jeżeli w prow adzona w nim funkcja pow oduje zniszcze­ nie zabytku lub, jeśli naw et nie pow oduje zniszczenia, w sposób oczywisty urąga jego w artości zabytkowej.

A rtykuł 40 ustęp 1 ustawy z 1962 r. to kolejny przykład przepisu, który mógł skutecznie obow iązy­ wać tylko w w arunkach państw a socjalistycznego. Jest to przepis, który nakłada co praw da obow iązek p ra ­ wny na wskazane podm ioty, ale brak jest szczegółow e­ go ustaw ow ego trybu realizacji tego obow iązku i san­ kcji praw nych z tytułu uchylania się od jego w ypełnie­ nia. Przepis ten w brzm ieniu: „w celu w ykorzystania

za b y tk ó w nieruchom ych dla zaspokojenia potrzeb k u l­ turalnych i gospodarczych, jednostki gospodarki uspo­ łecznionej obow iązane są zagospodarować ob iekty za ­ b y tk o w e ”, pom ijając już spraw ę jego an ach ro n iczn o ­

ści, form ułuje jednak prym at funkcji współczesnych (kulturalnych i gospodarczych) nad tradycyjnym i.

8. Zarządzenie Prezydenta R zeczypospolitej Polskiej z dnia 8 w rze­ śnia 19 9 4 r. w sprawie uznania za pom nik historii (M. P. nr 5 0 , poz. 4 1 2 -1 2 6 ).

Aspekt ochrony tradycyjnej funkcji stał się, obok innych przesłanek niem aterialnych, podstaw ą uznania za pom niki historii niektórych obiektów zabytko­ w ych8. I tak, w zarządzeniu Prezydenta R zeczypospo­ litej Polskiej z dnia 8 w rześnia 1994 r. w spraw ie uzna­ nia za pom nik historii uznano za taki pom nik „Często­

chow ę — jasną Górę — zespół klasztoru oo. Pauli­ n ó w ”9. W uzasadnieniu napisano: „Celem ochrony... jest zachow anie, ze względu na historyczne, a rtystycz­ ne i autentyczne w artości zespołu, a także jego w a rto ­ ści społeczne, kulturow e i narodowe — Jasnej G óry jako duchow ej stolicy N arodu oraz polskiego i św ia to ­ wego centrum pielgrzym kowego, funkcjonującego nie­ przerw anie od sześciu stuleci” 10. Tym samym w yarty­

kułow ano także konieczność ochrony funkcji sakralnej

4. Kraków, Rynek G łó w n y 13, „Apteka p o d Z ło tą G ło w ą ” istniejąca w ty m miejscu o d 1501 r. Z likw idow an iu tej apteki sprzeciw ia się W ojew ódzki K onserw ator Z a b y tk ó w w Krakowie. Fot. P. D obosz

4. Kraków, Rynek G łó w n y 13, „G olden H ead Pharm acy” existing on this site since 1501. The liquidation o f this pharm acy is opp o sed by the Voivodeship C onserw ator o f H istorical M onum ents. Photo: P. D obosz

9. Tam że, ροζ. 4 1 3 . 10. Tamże.

i łączącej się z nią kilkusetletniej funkcji polskiego i św iatow ego centrum pielgrzym kow ego.

W artości niem aterialne związane z przynajm niej częściowym zachow aniem tradycyjnej funkcji m ożna w yinterpretow ać także z zarządzeń uznających za pom niki historii: „Frombork — zespół k a te d r a ln y ^ ,

Warszawę — historyczny zespół m iasta z traktem kró­ lewskim i W ila n o w em 12, Wrocław — zespół historycz­ nego c e n tru m ” 14.

W zarządzeniu uznającym za pom nik historii

„Gdańsk — m iasto w zasięgu obw arow ań X V II w/.” 14

i „G niezno — Katedrę p. w. W niebow zięcia N a jśw ięt­

szej Marii Panny i św. W ojciecha”^5, za cel ochrony

uznano „zachow anie ze względu na w artości historycz­

ne, religijne oraz artystyczne, sym bolu tradycji królew ­ skiej Państwa Polskiego i tradycji katedry koronacyjnej królów polskich oraz miejsca ku ltu św. Wojciecha, a p o ­ stoła i patrona Królestwa Polskiego” 16. Przesłanką

ochrony tego pom nika historii była zatem funkcja sakralna połączona z kultow ą, trw ająca nieprzerw anie od stuleci, oraz funkcja już nie istniejąca, ale utrw alona na przestrzeni stuleci: miejsca koronacji królów p o l­ skich. „Funkcje przeszłe” stały się rów nież przesłanką uznania za pom niki historii takich miejsc jak: „rezer­

w at archeologiczny B iskupin” ^7, „Krzemionki — ko ­ palnie krzem ienia z epoki n eo litu'’18, ,M a lb o rk — ze ­ spół za m k u krzyżackiego” 19, „wyspa — O strów L e d ­ nicki”2·®, „Z a m o ść — historyczny zespół m iasta w za ­ sięgu obw arow ań X IX w ieku ”2^.

W przypadku innego pom nika historii — „Kazimie­

rza D olnego”22 celem ochrony jest: „zachowanie ze względu na w yjątkow e, uniwersalne w artości oraz a u ­ tentyczność i integralność, układu urbanistycznego, za ­ budow y m ieszkalnej i pełnego programu b u d o w li m o ­ nu m entalnych z okresu staropolskiego”221. Tu rów nież

chroni się tradycyjne funkcje, np. m ieszkalne. To sam o dotyczy „Krakowa — historycznego zespołu m ia sta ”24. Celem ochrony tego pom nika historii jest „zachow anie

ze względu na w yjątkow e, uniwersalne w artości histo­ ryczne, artystyczne oraz w artości niem aterialne, a u te n ­ tyczności historycznego układu urbanistyczno-archi­ tektonicznego Krakowa, ukształtow anego w ciągu ty ­ siącletniej historii, stanowiącego jeden z czołow ych kom pleksów a rtystyczn o -ku ltu ra ln ych E u ro p y”25. Je ­

l l . Tam że, poz. 4 1 4 . 12. Tam że, poz. 4 2 3 . 13. Tam że, poz. 4 2 5 . 14. Tam że, poz. 4 1 5 . 15. Tam że, poz. 4 1 6 . 16. Tam że.

17. Tam że, poz. 4 1 2 . 18. Tam że, poz. 4 1 9 . 19. Tam że, poz. 4 2 0 . 2 0. Tam że, poz. 4 2 1 . 2 1. Tam że, poz. 4 2 6 . 22 . Tam że, poz. 4 1 7 . 23 . Tam że.

żeli chodzi o „Toruń — Stare i N o w e M iasto”26 p o d ­ k reślono funkcję zabytkow ych „kamienic gotyckich

u żytko w a n ych do dzisiaj w obrębie m iasta”27. Celem

o ch ro n y jest w przypadku zabytków toruńskich „za­

chow anie, ze względu na w artości historyczne, urbani­ styczno-architektoniczne, w artości m aterialne i nie­ m aterialne, jedynego, największego w Północnej E uro­ pie zespołu budow li średniowiecznych, kam ienic g o tyc­ kich u żytko w a n ych do dzisiaj w obrębie m iasta”28.

U nikatow ą w skali św iatow ej funkcję czynnego obiektu górniczego spełnia do dnia dzisiejszego, ch o ­ ciaż już w nie takim zakresie jak przed w iekam i, inny pom nik historii — „Wieliczka — kopalnia soli”2*2. C e­ lem ochrony jest w jej przypadku „zachowanie ze

w zględu na w yjątkow ość, unika to w o ść na skalę euro­ pejską, w artości artystyczne, w alory przyrodnicze oraz pełną autentyczność, kopalni soli jako jedynego c zyn ­ nego od X III w. obiektu górniczego na świecie, którego urządzenia techniczne ilustrują w szystkie etapy rozw o­ ju techniki górniczej w różnych epokach historycz­ n y c h ”5®. O becnie w kopalni soli w Wieliczce funkcja

produkcyjna została niem al całkowicie zredukow ana, co w niczym nie zm ienia faktu, że to w spaniałe p o d ­ ziem ne m uzeum , bo takim faktycznie jest cała kopal­ nia, nie m ogłoby istnieć bez w ysoko w yspecjalizow a­ nych kadr górniczych tam zatrudnionych.

A spektów praw nych ochrony tradycyjnej funkcji za­ bytków nieruchom ych nie m ożna analizow ać pom ija­ jąc norm y praw a budow lanego. A rtykuł 61 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budow lane41 form ułuje następujący obow iązek praw ny nakładany na w łaści­ ciela lub zarządcę obiektu budow lanego, przez który rozum ie się: a) budynek wraz z instalacjami i urządze­ niami technicznymi, b) budowlę stanowiącą całość tech- n iczno-użytkow ą w raz z instalacjami i urządzeniam i i c) obiekt małej arch itek tu ry 42 — zarów no właściciel, jak i zarządca obiektu budow lanego „jest obow iązany

u ży tk o w a ć obiekt zgodnie z jego przeznaczeniem i jego w ym aganiam i ochrony środowiska oraz u trzym yw a ć go w n a leżytym stanie technicznym i estetyczn ym ”55.

Przepis ten nawiązuje do przepisów kodeksu cywilnego. Praw o budow lane w prow adziło tryb adm inistracyj­ ny w przypadku zmiany funkcji. Zgodnie z art. 71 ust. 1

„zm iana sposobu użytko w a n ia obiektu budowlanego

24 . T am że, poz. 4 1 8 . 2 5. Tam że.

26 . T am że, poz. 4 2 2 . 2 7. Tam że.

2 8. Tam że.

2 9. Tam że, poz. 4 2 4 . 30 . Tam że.

31 . Dz. U. nr 89, poz. 4 1 4 , zm. z 1996 r. nr 100, poz. 4 6 5 , nr 106, poz. 4 9 6 (art. 61), nr 1 46, poz. 6 80.

32 . Artykuł 3 pkt 1. Z ob. także pkt 2 - 5 .

3 3. Artykuł 61 „ N a le ży ty stan... e ste ty c z n y ” m oże być charaktery­ zow any w oparciu o subiektywne kryteria ocen.

5 -7 . W yposażenie apteki m ieszczącej się daw n iej przy ul. 2 9 listopada 17, ocalone, obecnie pełn i pierw otn ą funkcję w aptece p rzy ul. W y b ic­ kiego 7. Fot. A. Pankiewicz, 1991 r., zb io ry O W PSO Z w K rakow ie

5 -7 . E xtan t o u tfittin g o f a pharm acy, form erly situ a ted in id. 2 9 L istopada 17; a t present, it fulfils its original function in a pharm acy in ul. W ybickiego 7. Photo: A. Pankiewicz, 1991, coll. o f O W P SO Z in K raków

lub jego części wym aga pozw olenia właściwego orga­ n u ” państw ow ego nadzoru budow lanego (sam orządu

terytorialnego, gdy kom petencje takie zostały mu zle­ cone). „Przepisy art. 32 stosuje się odpo w ied n io ”, co oznacza, że pozw olenie takie „m oże b yć w ydane po

uprzednim uzyskaniu przez inwestora, w ym aganych przepisam i szczególnym i, uzgodnień, pozw oleń lub o p i­ nii innych organów ” (art. 32 ust. 1 w związku z art. 71

ust. 1). „Uzgodnienie, wyrażenie zgody lub opinii...

p o w in n y nastąpić w term inie 14 dni od dnia przedsta­ wienia p roponow anych rozwiązań. Niezajęcie przez or­ gan stanow iska w tym term inie uznaje się jako brak zastrzeżeń do przedstaw ionych rozw iązań” (art. 32

ust. 2 w związku z art. 71 ust. 1). Przepis art. 32 ust. 2

„nie d o tyczy przypadków , w których stanow isko p o ­ w inno b yć w yrażone w drodze decyzji” (art. 32 ust. 3

w związku z art. 71 ust. 1).

Z godnie z art. 71 ust. 2 „przez zm ianę sposobu

użytkow ania obiektu budow lanego lub jego części ro­ zu m ie się w szczególności: 1 ) przeróbkę pom ieszczenia

z przeznaczeniem na p o b y t ludzi albo przeznaczenie do u ży tk u publicznego lokalu lub pom ieszczenia, które uprzednio m iało inne przeznaczenie bądź było b u d o ­ wane w in n ym celu, w ty m także przeznaczenie p o m ie ­ szczeń m ieszkalnych na cele niem ieszkalne [albo o d ­

w rotnie — P D.], 2) podjęcie albo zaniechanie w o b iek­

cie b udow lanym lub jego części działalności zm ie n ia ­ jącej w arunki bezpieczeństwa pożarowego, p o w o d zio ­ wego lub pracy, w arunki zdrow otne, higieniczno-sani­ tarne lub ochrony środowiska, bądź w ielkość lub u kład obciążeń”. Wyliczenie to ma charakter przykładow y

i nie stanow i form y katalogu zam kniętego.

W sytuacji tzw. sam ow oli użytkow ej, czyli „w razie

zm ia n y sposobu u żytkow ania obiektu budow lanego lub jego części bez pozw olenia... przepisy art. 50 i art. 51 stosuje się o d p o w iednio...”, co oznacza, że „właściwy organ w strzym uje p ostanow ieniem ” zm ianę

sposobu użytkow ania (art. 50 ust. 1 w związku z art. 71 ust. 3), na które służy zażalenie (art. 50 ust. 5 w zw iąz­ ku z art. 71 ust. 3). W postanowieniu o wstrzymaniu

zm iany sposobu użytkow ania należy: „ 1) podać p rzy­

czynę w strzym ania robót, 2) ustalić w ym agania d o ty ­ czące niezbędnych zabezpieczeń” (art. 50 ust. 2 w związ­

ku z art. 71 ust. 3). „Postanowienie o w strzym aniu...

podlega w ykonaniu w trybie przepisów o p ostępow a­ niu egzekucyjnym w adm inistracji”, czyli w oparciu

o przepisy ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o po stę­ pow aniu egzekucyjnym w adm inistracji44 (art. 50 ust. 2 w związku z art. 71 ust. 3). „Postanowienie o w strzy­

m aniu... traci w ażność po upływ ie 2 miesięcy od dnia doręczenia” (art. 50 ust. 4 w związku z art. 71 ust. 2),

co oznacza, że wygasa ono z m ocy sam ego praw a, bez konieczności w ydaw ania jakichkolw iek aktów p raw ­ nych przez właściwe organy.

Przed upływ em w spom nianego term inu dw óch m ie­ sięcy właściwy organ państw ow ego nadzoru b udow la­ nego wydaje obligatoryjnie decyzję adm inistracyjną nakazującą w szczególności: 1) zaniechanie przeróbek pom ieszczenia z przeznaczeniem na pobyt ludzi lub w strzym anie (zawieszenie) przeznaczenia do użytku publicznego lokalu lub pom ieszczenia, które u p rzed ­ nio m iało inne przeznaczenie bądź było budow ane w innym celu, 2) w strzym anie (zawieszenie) przezna­

czenia pom ieszczeń mieszkalnych na cele niem ieszkal­ ne (lub odw rotnie), 3) zaniechanie w obiekcie b u d o w ­ lanym lub jego części działalności zmieniającej w arunki bezpieczeństw a pożarow ego, pow odziow ego lub p ra ­ cy, w arunki zd ro w o tn e, higieniczno-sanitarne lub ochrony środow iska, bądź w ielkość lub układ obcią­ żeń, 4) podjęcie w obiekcie budow lanym lub jego czę­ ści zaniechanej bez pozw olenia, a prow adzonej p o ­ przednio działalności (art. 50 ust. 1 w związku z art. 71 ust. 3). O bow iązek przyw rócenia stanu p o p rzed n ie­ go form ułuje p o n ad to bezpośrednio art. 71 ust. 3:

„w decyzji... w łaściw y organ m oże nakazać właścicie­ low i albo zarządcy przyw rócenie poprzedniego sposobu u żytkow ania obiektu budow lanego lub jego części” .

A rtykuł 72 upow ażnił M inistra G ospodarki Prze­ strzennej i B udow nictw a45 do określenia w drodze roz­ porządzenia w arunków i trybu postępow ania „w spra­

wach rozbiórek, o których m ow a w art. 6 7, oraz udzie­ lania pozw olenia na zm ianę sposobu użytkow ania obiektu budow lanego lub jego części”. M inister G os­

podarki Przestrzennej i B udow nictw a z udzielonej mu delegacji skorzystał i dnia 15 grudnia 1994 r. w ydał rozporządzenie w spraw ie w arunków i trybu p o stęp o ­ w ania przy rozbiórkach nie użytkow anych, zniszczo­ nych lub nie w ykończonych obiektów budow lanych oraz udzielania pozw oleń na zm ianę sposobu użytko­ wania obiektów budow lanych lub ich części46. W ro z­ dziale 3 tego rozporządzenia zatytułow anym : „Zm ia­

na sposobu użytkow ania obiektu budow lanego” w § 8

ust. 1 określił form alne składniki w niosku o pozw ole­ nie na zm ianę sposobu użytkow ania obiektu b udow la­ nego lub jego części, o której m ow a w art. 71 Prawa

budowlanego. Są to: „1) opis i rysunek określający u sytuow anie obiektu budow lanego w stosunku do gra­ nic nieruchom ości (działki budow lanej) i innych obiek­ tó w budow lanych na działce w nioskodaw cy i d ział­ kach sąsiednich, z oznaczeniem części obiektu, w k tó ­ rych zam ierza się dokonać zm ia n y sposobu u ży tk o w a ­ nia obiektu budow lanego, 2) zw ięzły opis techniczny, określający rodzaj i charakterystykę obiektu b udow la­ nego, jego konstrukcję, dotychczasow e i zam ierzone przeznaczenie, wraz z d a n ym i tech n ic zn o -u żytko w y- mi, w tym w ielkościam i i rozkładem obciążeń, a w ra­ zie potrzeby rów nież d a n ym i technologicznym i, 3) ry ­ sunki niezbędne do określenia charakterystyki technicz- n o -u ży tk o w e j adaptacji obiektu budow lanego lub jego części, 4) w ykonaną przez rzeczoznawcę budowlanego ekspertyzę techniczną. W sprawie dopuszczalności zm ia n y sposobu użytkow ania obiektu budowlanego lub jego części, jeżeli zachodzi odpow iednia potrzeba jej opracow ania”. Z godnie z § 8 ust. 2 ekspertyza ta

pow inna w zależności od potrzeb dotyczyć w ym agań określonych w art. 5 Prawa budow lanego, który

sta-34. D z. U. z 1991 r. nr 3 6 , poz. 191 z późniejszym i zmianami. 35. Aktualnie M inister G ospodarki.

now i m .in., że „obiekt budow lany należy... u trzy m y ­

w ać zgodnie z przepisami, w tym te ch n iczn o -b u d o w ­ lanym i, obow iązującym i Polskimi N o rm a m i oraz zasa­ dam i w iedzy technicznej, w sposób zapew niający: ... 4) ochronę dóbr k u ltu ry...”

Także rozporządzenie M inistra G ospodarki Prze­ strzennej i B udow nictw a z dnia 14 grudnia 1994 r. w spraw ie w arunków technicznych, jakim pow inny odpow iadać budynki i ich usytuow anie37 w § 1 ust. 2 pkt 9 określa w arunki, które przy zachow aniu przepi­ sów Prawa budow lanego oraz odrębnych ustaw i prze­ pisów szczególnych, a także ustaleń Polskich N orm zapew niają m .in. „ochronę dóbr k u ltu r y ” (pkt 9): „Przy

przebudow ie, m odernizacji i zm ianie sposobu u ż y tk o ­ wania b u d yn kó w istniejących lub ich części wym agania wniesione w § 1 ust. 2 mogą b yć spełnione w sposób inny niż podany w rozporządzeniu, odpow iednio do w skazań oceny (ekspertyzy) w łaściw ych jednostek ba­ d aw czo -ro zw o jo w ych albo rzeczoznaw ców b u d o w la ­ nych i do spraw zabezpieczeń przeciw pożarow ych, uzgodnionych z właściwą terenową kom endą w o jew ó ­ dzką Państwowej Straży Pożarnej oraz w łaściw ym te­ renowo p a ń stw o w ym inspektorem sa n ita rn ym ” (§ 2

ust. 2). Z godnie z § 2 ust. 3 „w odniesieniu do obiek­

tó w i terenów w pisanych do rejestru za b y tk ó w lub obszarów objętych ochroną konserwatorską na podsta­ wie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego ocena (ekspertyza), o której m ow a w ust. 2, podlega uzgodnieniu z w ojew odą, jako orga­ nem ochrony dóbr kultury, w ykonującym pow ierzone m u kom petencje przy pom ocy w ojew ódzkiego konser­ watora za b y tk ó w ”, działającego w im ieniu w ojew ody

na podstaw ie um ocow ania ustaw ow ego i pisem nego pełnom ocnictw a ogólnego lub szczególnego „5) d o w o ­

dy uzyskania w ym aganych przepisam i szczególnym i uzgodnień, p ozw oleń lub opinii, z uw zględnieniem przepisów art. 32 ust. 1 - 3 ” Prawa budow lanego, „6) d o w ó d stwierdzający prawo do dysponow ania nieru­ chom ością na cele budow lane”.

O rgan państw ow ego nadzoru budow lanego „może

zażądać przedstawienia dodatkow ych danych o obiek­ cie b u d o w la n ym lub zam ierzonym jego w ykorzystaniu, jeżeli okaże się to konieczne do należytego wyjaśnienia zgodności przyjętych rozwiązań z m iejscow ym planem zagospodarow ania przestrzennego, z przepisami, w ty m te chniczno-budow lanym i, oraz obow iązujący­ m i Polskimi N o rm a m i” (§ 9). Pozw olenia na zm ianę

sposobu użytkow ania obiektu budow lanego lub jego części wydaje się obligatoryjnie po stw ierdzeniu czy zostały spełnione następujące w arunki: 1) zgodność z miejscowym planem zagospodarow ania p rzestrzen­ nego oraz 2) z przepisam i, w tym tech n ic z n o -b u d o w ­ lanymi (ale także przepisam i praw a ochrony zabytków,

3 7 . T am że, poz. 46.

gdy postępow anie dotyczy zabytku w pisanego do re ­ jestru zabytków na podstaw ie decyzji adm inistracyj­ nej), a także 3) z obowiązującym i Polskimi N orm am i

( S 10).

Jeżeli z treści w niosku do organu państw ow ego nadzoru budow lanego „wynika, że zm ia n a sposobu

u żytkow ania obiektu budowlanego lub jego części w ią ­ że się z koniecznością w ydania pozw olenia na w y k o ­ nanie robót b udow lanych” , to obligatoryjnie właściwy

organ wydaje postanow ienie (na które przysługuje za­ żalenie), a w nim: „1) w zyw a w nioskodaw cę do w y ­

stąpienia z w nioskiem o udzielenie pozw olenia na b u ­ dowę, 2) określa, jakim i d o k u m en ta m i należy u zu p eł­ nić zło żo n y wcześniej w niosek w celu uzyskania p o ­ zw olenia na budow ę, 3) w yznacza term in dokonania czynności określonych w pkt. 1 i 2 (§ 11 ust. 1 i 2).

W przypadku bezskutecznego upływ u tego term inu organ wydaje decyzję o odm ow ie pozw olenia na zm ia­ nę sposobu użytkow ania (§ 1 1 ust 3).

W świetle przepisów Prawa budow lanego należy stw ierdzić, że organ spraw ujący w w ojew ództw ie o ch ­ ronę dóbr kultury posiada kompetencje władcze w spra­ w ach zm iany funkcji. Przede wszystkim art. 39 Prawa

budow lanego w prow adza bezwzględny obow iązek,

aby przed w ydaniem decyzji o pozw oleniu na budow ę uzyskane zostało zezwolenie w ojew ody (upow ażnio­ nego do działania w jego im ieniu w ojew ódzkiego k o n ­ serw atora zabytków ), gdy „odbudowa, przebudow a,

rozbudow a, rem ont lub rozbiórka obiektu b udow lane­ g o ” dotyczy obiektu „wpisanego do rejestru za b y tk ó w lub usytuow anego na obszarze objętym ścisłą ochroną konserw atorską”. Tym samym zawsze, gdy organ p a ń ­

stw ow ego nadzoru budow lanego uznaje, że zm iana sposobu użytkow ania obiektu budow lanego lub jego części wiąże się z koniecznością w ydania pozw olenia na w ykonanie ro b ó t budow lanych, niezbędne jest uzy­ skanie wcześniej zezw olenia konserw atorskiego w yda­ w anego w trybie art. 21 i 27 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury. W tym trybie organ ochrony dóbr kultury m oże uniem ożliw ić zm ianę d o ­ tychczasowej funkcji. Uniem ożliw ienie zmiany funkcji następuje przez niedopuszczenie do w ykonania o k re­ ślonych prac z uwagi na w artości zabytkow e obiektu. Ale zezw olenie konserw atorskie, a nie tylko opinia, będzie niezbędne także wtedy, gdy Prawo budow lane nie przew iduje obow iązku w ydania decyzji o pozw o­ leniu na budow ę, lecz w prow adza w ym óg uzyskania przed w ydaniem decyzji o pozw oleniu na zm ianę sp o ­ sobu użytkow ania uzgodnień, pozw oleń i opinii. Jeżeli art. 71 ust. 2 pkt 1 Prawa budow lanego zmianę sposobu użytkowania wiąże m .in. z „p rzeróbkam i”, na które w zależności od rodzaju i zakresu nie jest w ym agane pozw olenie budow lane, to w przypadku obiektów

8 -1 0 . „Jama M ichalika”, ul. Floriańska 4 5 w K rakow ie. To w n ętrze i ta funkcja nie uległy zm ian ie o d kilkudziesięciu lat. Fot. M. W eso­ łowska, 1 9 7 7 r., zb io ry P SO Z w Krakow ie

8 -1 0 . „Jama M ichalika”, ul. Floriańska 4 5 in Kraków . This interior a n d function have n o t been altered for several decades. Photo: M. W esołow ska, 1977, coll. o f the PSO Z in K raków

w pisanych do rejestru zabytków zezw olenie k onserw a­ torskie w ydaw ane w oparciu o art. 21 i 27 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie d ó b r kultury b ę­ dzie zawsze w ym agane. N atom iast jeśli „przeróbki” mają dotyczyć obiektu nie w pisanego do rejestru za­ bytków, ale ch ronionego przepisam i miejscowego pla­ nu zagospodarow ania przestrzennego, gdy plan obli­ guje do uzgodnienia czy uzyskania opinii w ojew ody (działającego w jego im ieniu w ojew ódzkiego ko n ser­ w atora zabytków ), stanow isko konserw atorskie przyj­ m uje form ę nie decyzji (pozwolenia konserw atorskie­ go), lecz uzgodnienia (w praktyce jest to często p o sta­ now ienie). U zgodnienie, a nie decyzja adm inistracyj­ na, dotyczy także oceny (ekspertyzy), o której m ow a w § 2 ust. 2 i 3 rozporządzenia M inistra G ospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 14 grudnia 1994 r. w spraw ie w aru n k ó w technicznych, jakim pow inny odpow iadać budynki i ich u sy tu o w a n ie ^ . Jeżeli zm ia­ na funkcji w obiekcie w pisanym do rejestru zabytków nie wiąże się z jakim ikolw iek pracam i przy lub w za­ bytku, to brak jest aktualnie podstaw do w ydania de­ cyzji negatyw nej przez organ konserw atorski w spra­ wie zmiany sposobu użytkow ania.

N iejed n o k ro tn ie nie zakazy i nakazy adm inistracyj­ ne, lecz rozw iązania o charakterze ekonom icznym p o ­ w odują lepsze skutki. Takim stym ulatorem m ogą być przede wszystkim rozw iązania systemu podatkow ego i subw encjonow ania zabytków, rodzajów działalności i funkcji w nich realizow anych. Ustawa z dnia 12 sty­ cznia 1991 r. o podatkach i opłatach lo k a ln y ch 14 w art. 7 ust. 1 pkt 10 zwalnia od p odatku od n ieru ­ chom ości: „b u d yn ki i g ru n ty w pisane do rejestru

zaby-38. Tam że.

tków , pod w arunkiem ich utrzym ania i konserwacji zgodnie z przepisam i o ochronie zabytków , z w yją ­ tkiem części zajm ow anych na prow adzenie działalności gospodarczej”. Artykuł 7 ust. 2 zaw iera norm ę o cha­

rakterze fakultatyw nym : „Rada g m in y m oże w prow a­

d zić inne zw olnienia niż określone w ust. V \ N iestety

w ładze sam orządow e żadnego z polskich historycz­ nych m iast, ani tych w pisanych na Listę św iatow ego

dziedzictw a, ani tych uznanych za pom niki historii, ani

też tych, które nie uzyskały takiej „nobilitacji”, nie skorzystały dotychczas z tej delegacji. A przecież w ła­ śnie w ładze sam orządu terytorialnego, zobow iązane do zaspokajania zbiorow ych lokalnych potrzeb, mają możliwość aktyw nego w łączenia się w o chronę zaby­ tków. Podejmując uchw ałę o zw olnieniu od p odatku od nieruchom ości nieruchom ości w pisanej do rejestru zabytków, także tych części, w których prow adzona jest co praw da działalność gospodarcza, ale jest to działalność w ykonyw ana we w nętrzu „sko m p o n o w a ­

n ym lub ustalonym tradycją”, w którym znajdują się

im m anentnie związane z charakterem tego w nętrza zabytki ruchom e, w ładze sam orządu terytorialnego stworzyłyby realne podstaw y do zapobiegania usuw a­ niu historycznego ruchom ego w yposażenia zabytków nieruchom ych. Dotyczy to zwłaszcza tych lokali, w których niekiedy od wielu pokoleń p row adzona jest m ało dochodow a działalność zarobkow a, często przez ludzi tzw. zaw odów ginących (np. rzem ieślnicza), n a­ dal społecznie użyteczna, lecz nie w ytrzym ująca k o n ­ kurencji z bardziej dochodow ym i branżam i. U trzym a­ nie tradycyjnych funkcji nieruchom ości lub ich części (jak np. apteki istniejącej w jakimś miejscu od kilkuset lat) nie będących w posiadaniu ustaw ow ych sp ad k o ­ bierców poprzednich właścicieli, zasługuje także na ochronę. Ludziom kontynuującym tradycyjne zajęcie we w nętrzach historycznych pom óc m oże w łaśnie zw olnienie od podatku od nieruchom ości. Toteż na w ładze sam orządow e spada olbrzym ia odpow iedzial­ ność. Nie m ożna bow iem nie zauważyć, że w łaśnie w ostatnich latach, w w arunkach gospodarki ry n k o ­ wej, po nadaniu sam orządow i terytorialnem u szerokiej władzy, zniknęło wiele tradycyjnych w nętrz i funkcji. Błędem byłoby jednak tw ierdzić, że dla popraw y sytu­ acji nie m oże nic uczynić adm inistracja rządow a. D e­ cyzja o wpisie do rejestru zabytków ruchom ego w y p o ­ sażenia w nętrza skom ponow anego lub ustalonego tra ­ dycją, połączona z pom ocą finansow ą przede wszyst­ kim Skarbu Państwa (ale gmin rów nież) na jego k o n ­ serwację, m oże znacząco opóźnić zagładę takiego w y­ posażenia. Do zainteresow ania o chroną takiego w y p o ­ sażenia niezbędne jest jednak także stw orzenie systemu lokalnych ulg podatkow ych oraz subwencji rządow ych i kom unalnych.

Z uwagi na to , że coraz mniej jest już lokali z h isto­ rycznym w yposażeniem , a i tym , które pozostały,

w znacznej części grozi usunięcie lub zniszczenie, w y­ daje się, że nadszedł m om ent by w ich ochronę w większym stopniu zaangażow ał się zarów no sam o­ rząd terytorialny, jak i organy adm inistracji rządow ej. M oże się bow iem okazać, że decyzje w ojew ódzkich konserw atorów zabytków są bezskuteczne. Trzeba so­ bie zdać spraw ę, że tradycyjne w yposażenie i histo­ ryczne funkcje lokalu są często oceniane przez w łaści­ cieli i użytkow ników , dążących do osiągnięcia jak naj­ wyższych zysków, tylko jako przeszkoda w osiągnięciu celu, a k onserw ator zabytków jako „szkodliw y”, „biu­ rokratyczny u rzędnik”, przeciw ny rozw ojow i ek o n o ­ m icznem u.

Brak ulg p odatkow ych, pom ocy finansow ej, ale i bezpośredniej ochrony praw nej historycznych fun­ kcji, przew idzianej norm am i nie tyle Prawa b u d o w la ­

nego, co przede wszystkim praw a dotyczącego o ch ro ­

ny zabytków, m oże spow odow ać, że szczególnie w d u ­ żych miastach historycznych już w krótce zabraknie, zwłaszcza w częściach parterow ych kam ienic, trad y ­ cyjnego w yposażenia w nętrz i tradycyjnych funkcji sklepów, kaw iarni, restauracji, aptek, cukierni itp. Lo­ kale te z now ym i, now oczesnym i, choćby i ładnie za­ aranżow anym i w nętrzam i będą raziły pew ną sztuczno­ ścią. Będzie to spow odow ane nie tylko nostalgią za przeszłością, ale i św iadom ością, że zatracony został autentyzm . Usunięcie takich tradycyjnych w n ętrz zu­ baża m iasta historyczne w aspekcie kulturow ym , w tym także turystycznym .

M ożliwe jest przeniesienie tradycyjnego w yposaże­ nia ruchom ego zabytkow ego w nętrza w inne, now e miejsce, ale najczęściej oznacza to zarazem zmianę dotychczasow ej funkcji lokalu na zupełnie now ą. Prze­ niesienie wszakże ma tę zaletę, że nie tylko ratuje zabytkow e w yposażenie, ale spraw ia, że m oże ono spełniać swoją dotychczasow ą funkcję. W K rakow ie np. w yposażenia dw óch historycznych aptek bardzo dobrze zostały w k o m ponow ane w inne budynki. C za­ sami taka zm iana miejsca jest jedyną realną szansą uratow ania zabytkow ych ruchom ości. N ajpełniejsza och ro n a w yposażenia zabytkow ego związana jest jed­ nak z ochroną funkcji lokalu czy budynku, z którym to w yposażenie jest związane od samego początku, od chwili w kom ponow ania go w to, a nie inne w nętrze. Duże znaczenie ma tutaj nie tylko wpis do rejestru zabytków, ale i ujaw nienie ruchom ego w yposażenia w księdze wieczystej danej nieruchom ości. W 1990 r. po raz pierwszy na w niosek w ojew ódzkiego konser­ w ato ra zabytków w K rakow ie „na karcie С wpisano

do rejestru za b y tk ó w w ojew ództw a miasta Krakowa pod nr rejestru B -5 3 2 w yposażenie zakładu szklarskie­ go przy ul. Sw. Krzyża 3 pochodzące z pocz. XX w. P rzedm ioty ku ltu ry m aterialnej dostosow ane do po ­ m ieszczenia parteru kam ienicy stanow ią przykład kom pletnego w yposażenia starego krakowskiego

zakla-du rzemieślniczego na podstaw ie decyzji Państwowej Służby O chrony Z a b y tk ó w O ddział w Krakowie z dnia 12.12.1990 r. L. dz. O Z -IV -1 7 /9 0 ”.

O tym, że w spom niany już wcześniej art. 27 ust. 1, a także art. 28 ust. 1 ustawy z 1962 r. m ogą stanow ić skuteczną form ę ochrony w nętrza, a zarazem instru­ m ent praw ny stym ulow ania funkcji zabytku n ieru ch o ­ mego lub jego części, świadczy w yrok Naczelnego Sądu A dm inistracyjnego w Warszawie w spraw ie w strzym a­ nia prac w nętrzarskich i m alarskich na parterze kam ie­ nicy przy Rynku G łów nym 17 w K rakowie (niepubli­ kow any w yrok z 12 listopada 1992 r. sygn. akt I SA 1094/92). Po w ydaniu decyzji przez organy I i II insta­ ncji, N aczelny Sąd A dm inistracyjny po rozpoznaniu skargi właścicielki tej nieruchom ości, skargę oddalił. W uzasadnieniu w yroku czytamy m .in.: „Kamienica

H etm ańska pochodząca z 2 p o ło w y X IV w ieku, później przebudowana, została wpisana do rejestru zabytków ... jako w yb itn y przykład budow li o nawarstwiających się w niej historycznych stylach architektonicznych. W ła­ ścicielka tej kam ienicy... po jej przejęciu w 1990 r. w y ­ najęła pom ieszczenia parteru bu d yn ku przedsiębior­ stw om handlow ym , w ty m jednem u z nich salę g o ty c ­ ką z przeznaczeniem na sklep m uzyczny. W latach 8 0 -ych Kamienica H etm ańska została poddana pełnej rewaloryzacji i konserw acji na koszt Państwa. Tym za ­

biegom poddano rów nież najbardziej reprezentacyjne i najcenniejsze w nętrze budynku, jakim jest sala g o tyc­ ka, w której zachow ały się elem enty oryginalne pocho­ dzące z XTV w ieku. Z rażącym naruszeniem prawa, a to art. 2 7 ust. 1 ustaw y z 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr k u ltu ry i o m uzeach — u ży tk o w n ik lokalu przy­ stąpił do adaptacji dla potrzeb handlow ych odrestau­ rowanego w nętrza, przem alow ując na biało ściany, których kolorystyka była wcześniej ustalona i sharmo- nizow ana z pozostałą częścią sali oraz wprowadzając agresywne w yposażenie kolidujące z jej naturalnym w y stro jem ...”. Spraw a adaptacji w nętrza zakończyła

się odstąpieniem od um iejscow ienia w lokalu sklepu m uzycznego; do dziś znajduje się tam księgarnia.

N iedoskonałość rozw iązań norm atyw nych, a także w spółczesna rzeczywistość, w której zagrożone są fun­ kcje historyczne i zabytkow e w yposażenie zabytków nieruchom ych, przem aw iają za podjęciem działań w celu w ypracow ania now ych regulacji ustaw ow ych w tym zakresie. Powinny one stw orzyć system praw ny decyzyjnych kom petencji w ładzy konserw atorskiej, a zarazem system ulg podatkow ych oraz subwencji rządow ych i kom unalnych. Bez takiej kom pleksow ej, instrum entalnej ochrony coraz mniej będzie zabytko­ wych w nętrz i historycznych funkcji polskich zaby­ tk ó w nieruchom ych.

Legal Aspects of the Protection of Functions of Immobile Historical Monuments

T h e p ro tectio n o f th e im m ob ile m o n u m en t ascribed great im portance n o t o n ly to the latter’s technical state but also to the preservation o f n o n -m a teria l values, con n ected w ith that m on u m en t, inclu d in g its pragm atic p u rpose, i.e. its fu n c­ tions.

T h e author co n sid eres classification s o f the fu n ction o f the im m ob ile m on u m en t: original (extan t, n o n ex ta n t, resto ­ red fo llo w in g the stage o f a secon d ary fu n ction ) and se c o n ­ dary, arch itecton ic and e x tra -a r ch ite cto n ic (e. g. tourist), th ose w h o se rep lacem en t by o th er fu n ction s is undesirable, and th ose w h ich can be su p p lan ted by o th ers, primary and supplem entary, w ith o u t any harm to the m onu m en ts. In accord an ce w ith o n e o f such d ivisions, the auth or classifies m o n u m en ts as: th o se w ith a single fu n ction and several,

parallel fu n ction s occu rrin g during the sam e period . T he legal p ro tectio n o f the fu n ction o f the historical m on u m en t is describ ed up on the basis o f the bin d in g regu lations o f laws ab ou t the p ro tectio n o f cultural property as w ell as about the con stru ction law and pertin en t execu tive regulations. T h e auth or co n d u cts a critical appraisal from the p oin t o f v ie w o f the im precise nature o f institution al so lu tio n s intro­ d u ced in to the p ro tectio n o f the fu n ction o f im m ob ile m o n u ­ m ents. By citin g ex a m p les o f historical fu n ction s, th e author discu sses in detail the historical ou tfittin g o f pharm acies in Kraków, th reaten ed by the change o f fu n ctions and liq uida­ tion . T h e article ends w ith a d escrip tion c o n cern in g Kraków, and select ex a m p les o f adm inistrative and legal-ad m in istra­ tive so lu tio n s as regards the problem in q u estion .