R EC EN ZJE
507
tylko omyłki w prow adzające błędy faktograficzne16.
W ysunięte wyżej problem y, a nawet uwagi polem iczne czy też parę omyłek odnoszących się do szczegółów nie zm ieniają oczyw iście ogólnej, niezw ykle w ysokiej oceny w ydawnictwa. Sam a ilość podjętych kw estii i nasuw ających się w związku z nimi refleksji świadczy jak najbardziej pozytyw nie o omaw ianej publikacji, dotyczącej przy tym dziedziny, której ostatnio pośw ięca się znacznie mniej, niż należałoby, uwagi.
Jan Koncewicz
Nationality Papers (Special Issue). Ethnopolitics in Poland. Edited by H enry
R. H u t t e n b a c h and G abriele S i m o n с i n i. Supplem ent No. 1, 1994, volum e XXII, s. II, 166.
Najnowszy zeszyt specjalny półrocznika ukazuje się pod tytułem obiecującym znacznie więcej, niż zawiera. O publikow ano w nim sześć artykułów, przew ażnie przyczynkarskich i dotyczą cych problem atyki stosunku Żydów do komunizm u w latach 1918-1950 i niektórych kwestii z tym związanych.
G. S i m o n с i n i (znany z kilkuletnich studiów w Polsce) w pierwszym artykule zaryso wał układ stosunków narodow ościow ych w Polsce 1918-39, zastanawiając się nad polityką państwa oraz postawam i dom inującym i wśród mniejszości. Jest to jedyny (i chyba najciekaw szy) artykuł, o ambicjach syntetycznych. K olejne artykuły to: Julia B r u n - Z e j m i s , „Początki ruchu kom unistycznego w Polsce i kw estia żydowska, 1918-1923” ; G. Sim oncini, „Społeczne i etniczne zróżnicowanie członków Komunistycznej Partii Polski 1918-1938” (załączony spis członków KPP); Joan S. S k u r n o w i c z , „Polonia sowiecka, państwo polskie i now a m itologia początków narodu, 1943-1945” ; Raym ond T a r a s , „»Praw icow o-nacjonalistyczne odchylenie« G om ułki, powojenni kom uniści żydow scy i reakcja stalinowska w Polsce, 1945-1950”; Jaff S с h e t z, „Ostatni praw dziw i kom uniści”.
J. Brun-Zejm is pisze na wstępie: ,Jestem przekonana, że w przypadku niektórych polskich komunistów pochodzenia żydow skiego ich zaparcie się swego narodu odegrało znacznie w iększą rolę dla wierności dla ruchu kom unistycznego, niż ich potępienie niespraw iedliw ości społecznej” (s. 29). Teza zapew ne trafna w indyw idualnych przypadkach, nie została dow iedziona jako realny
rewolucji 1905-7 w Królestwie Polskim t. I, W arszawa 1963, s. 336, nr 2450); 8) Na s. 176 w. 3-2
od dołu podano: „pocztówka W arszawa. Luty 1905 r. przedstaw iała krw aw ą pacyfikację dem on stracji na Placu T eatralnym ”. Do jakiej daty odniosła się ta pacyfikacja?; 9) Na s. 179 czytamy: „doświadczenia galicyjskie” „starały s i ę u m a c n ia ć poczucie łączności (robotników Galicji i Królestwa) w walce o wolność i niepodległość”. O tóż z tej „zbitki” słownej m ożna by w ywnioskować, że w ydaw ca pocztówek w Galicji — PPSDGiS — w ysuwała w bieżącej agitacji hasło niepodległości Polski. Tak jednak wówczas nie było.
16 Oto one: 1) Na s. 60, w. 2 jest: „Podgorodow ikow ”, zamiast Podgorodnikow; 2) Na tejże s. 60, w. 7 jest „ziem iaństw a” , w inno być „ziem stwa”; 3) N a s. 73, p. 70 jest „lubińskiego”, w inno być „lublinskogo” ; 4) Na s. 149 jest „praw itelnogo”, w inno być „praw itielstw iennogo” ; 5) Na s. 187 jako liczbę now opow stałych czasopism podano 8, ale w inno być 80.
508
R EC E N Z JEproblem ruchu kom unistycznego. A utorka natom iast interesująco opisała dzieje sporów wokół kw estii narodow ej w KPP. K rótki (lecz ciekaw y) szkic Sim onciniego jest w stępem do spisu człon ków, dalekiego jednak od kom pletności (brak np. Lucjana Rudnickiego, Leona Toeplitza), ja k też pozostaw ia otw artym pytanie, kiedy autor wym ienia pseudonim y, a kiedy nazw iska rodow e (cza sem ta sam a osoba figuruje w dw óch m iejscach, co zostało sum iennie zaznaczone). A rtykuł J.S. Skum ow icz nie wyjaśnia, kogo autorka rozum ie pod pojęciem „Polonia sow iecka”. Przew ażnie pisze o niezbyt licznym środowisku kom unistów oraz współpracujących z nimi (m niej lub bardziej chętnie) intelektualistów i polityków, którzy znaleźli się w ZSRR po w rześniu 1939 r., lecz wydaje się tem u przeczyć przypis 69. A rtykuł jest pożytecznym om ów ieniem publicystyki czasopism „Nowe W idnokręgi” oraz „W olna Polska”, lecz zawiera sporo naiw ności i oczyw iste nieporozum ie nia (np. J. Lelewel został mianowany socjaldem okratą, przypis 45). R. Taras zdaje się sugerować, iż po 1944 r. w PPR ujawniły się trzy frakcje: „krajow a”, „m oskiew ska” oraz „żydow ska”. Z tego punktu w idzenia rozw aża rolę Żydów (a raczej działaczy pochodzenia żydow skiego, najczęściej zw iązanych z kulturą i tradycją polską, a nie żydowską) w usunięciu Gomułki. Z rozw ażaniam i tymi kolidują cytow ane opinie К. K e r s t e n o w e j i M. C h ę c i ń s k i e g o , ten ostatni m.in. stwierdza jednoznacznie, iż działacze pochodzenia żydow skiego byli we w szystkich frakcjach PPR. Polski czytelnik znajdzie tu sporo naiwności, choć także niektóre interesujące spostrzeżenia. A rtykuł J. Schatza powstał na podstawie jego książki, w której w ykorzystał wywiady z gronem byłych działaczy PPR i PZPR, rozczarowanych do komunizmu.
K rótki wstęp H.R. H uttenbacha sprawia wrażenie napisanego zbyt pośpiesznie i zawiera sform ułow naia niezbyt przemyślane. A utor zdaje się powtarzać stereotypy dzielące działaczy kom unistycznych na „etnicznych Polaków ”, pragnących czysto polskiej partii i zm inim alizow ania w pływ ów ZSRR oraz na „w większości arogancko autorytarną, przew ażnie polsko-żydow ską awangardę prom oskiew skich kom unistów ”. W etnocentryzm ie polskich kom unistów dostrzega zaś przyczynę izolacji społecznej partii (chyba m ow a o PPR i PZPR?) oraz jej zbiurokratyzowanie.
Jerzy Tomaszewski
Jerzy G o ł ę b i o w s k i , Przem ysł zbrojeniowy D rugiej Rzeczypospolitej 1918-
•1939, Pionki 1993 (Zakłady Tw orzyw Sztucznych PRON IT), s. 303.
O przem yśle zbrojeniow ym Polski m iędzyw ojennej pisano ju ż wiele, także autor niniejszej książki opublikow ał interesujące artykuły. O becnie przyszła kolej na podsum ow anie i rozw inięcie dotychczasow ej wiedzy, w postaci syntetycznej rozprawy, ujmującej całość problem atyki tej dzie dziny gospodarki. Podstaw ą książki, poza obszerną literaturą przedm iotu, są przede wszystkim zbiory C entralnego Archiw um W ojskow ego (po raz pierwszy tak gruntow nie zbadane), uzupełnione przez inne archiw alia (zwłaszcza z A rchiw um Akt Nowych).
Struktura książki odbiega od najczęściej stosowanej w takich przypadkach, gdyż składa się ona z dw óch wyraźnie odm iennych charakterem części. Pierwsza, to dw a rozdziały chronologiczne (okresy 1918-1927 oraz 1927-1939), w których znajdujem y opis rozw oju najw ażniejszych państw o wych przedsiębiorstw zbrojeniow ych. K olejne dwa rozdziały zaw ierają analizę koncepcji skon centrow ania inwestycji zbrojeniow ych oraz ich realizacji w tzw. rejonie bezpieczeństw a (lata 1922-1935), a następnie w Centralnym O kręgu Przem ysłow ym (lata 1936-1939). T aka struktura ma
