"Gosudarstwiennyj stroj i prawowaja sistiema Turcii w pieriod tanzimata", F. Sz. Szabanow, Baku 1967 : [recenzja]

R E C E N Z J E

745

T u rc ii w p ie r io d ta n zim a ta , B a k u 1967, s. 202, 2 n lb .

K s ią ż k a S z a b a n o w a d o ty c z y u s tr o ju p a ń s t w o w e g o i s y s te m u p r a w n e g o T u r c ji w cza sa ch ta m zim atu (o k r e s r e fo r m , z a m k n ię ty u m o w n y m i d a ta m i od 1839 do o k o ło 1870). A u t o r o p a r ł się n a w ła ś c iw y c h m a te r ia ła c h o r a z lite r a tu r z e p r z e d ­ m io tu , u w z g lę d n ia ją c w ie le p o z y c ji w ję z y k u tu r e ck im . O k re s ta n z im a tu w T u r c ji nie b y ł d o ty c h c za s o p r a c o w a n y p r z e z n a u k ę m a r k s is to w s k ą , c o n a d a je p r a c y S z a ­ b a n o w a s z c z e g ó ln e z n a c z e n ie . D u ż ą z a le tą p r a c y j e s t te ż o p a r c ie je j n a o r y g in a ln e j d o k u m e n ta c ji i o b fit e p o w o ły w a n ie o d n o śn e j te rm in o lo g ii.

'R o zd zia ł I z a w ie r a o g ó ln ą c h a r a k t e r y s t y k ę r e fo r m o r a z op is ich r e a liz a c ji. S y ­ tu a c ja e k o n o m ic z n a i p o lity c z n a w p rz e d e d n iu ta n z im a tu p o le g a ła n a z a o strz a n iu s ię sp rz e cz n o śc i u s tr o ju fe u d a ln e g o , w z m o ż e n iu r u c h ó w w y z w o le ń c z y c h w w ie lo ­ n a r o d o w y m I m p e r iu m i m ie s z a n iu się m o c a r s tw e u ro p e jsk ic h do je g o s p r a w w e ­ w n ę tr z n y c h . G łó w n e a k ty ta n z im a tu z la t 1839 i 1856 z a w ie r a ły d e k la r a c ję d la w s z y s tk ic h , b e z w z g lę d u n a w y z n a n ie , r ó w n o śc i w z a k re sie p r y w a t n y m Cpotem ta k ż e p u b lic z n y m ) i o c h r o n y p r a w n e j, o r a z z a p o w ie d ź r e fo r m .a d m in istr a c y jn y c h , fin a n s o w y c h , w o js k o w y c h i s ą d o w y c h . Z a s a d a r ó w n o śc i nie z o s t a ła ;na o g ó ł z r e a li­ z o w a n a w p r a k t y c e co dio n ie m u z u łm ia n ó w , a u tr z y m a n ie f e u d a ln e g o s y s t e m u a g r a r n e g o istało na p r z e s z k o d z ie p e łn e m u w p r o w a d z e n iu w ż y c ie in n y ch d e k la r a c ji t a n z im a tu o c h a r a k te r z e lib e r a ln o -b u r ż u a z y jn y m . D o k o n a n o ty lk o c z ę ścio w y ch z m ia n w u s tr o ju p a ń s t w a i w sy s te m ie p r a w a . D o ść d o k ła d n ie o m ó w ił S z a b a n o w p r z e k s z ta łc e n ia z a p o c zą tk o w a n e w d zied zin ie k u lt u r y i Oiświaty, k tó re p o le g a ły z w ła s z c z a n a z a stę p o w a n iu s z k o ln ic t w a r e lig ijn e g o p rz e z św ie c k ie , o c z y sz cz a n iu ję z y k a ·ζ n a le c ia ło ś c i a r a b sk ic h i perskich:, r o z w o ju p r a s y <s. 60— 69). T a n z k n a t nie p r z y n ió s ł je d n a k w id o c z n y c h o sią g n ię ć w z a k r e sie e k o n o m ic z n y m i p o lity c z n y m , g d y ż u tr z y m a ła s ię f e u d a ln a s tr u k tu r a T u r c ji, a ta k s a m o je j u z a le ż n ie n ie od z a c h o d n ich k a p ita łó w i rz ą d ó w , d e fic y t h a n d lo w y i n a d m ie r n e z a d łu ż e n ie z a g r a ­ n iczn e (s. 74).

W r o z d z ia le I I au tor o m ó w ił sz c z e g ó ło w o u stró j p a ń s t w o w y T u r c ji z u w z g lę d ­ n ie n ie m r e fo r m ta n z im a t u . T u r c ja p o z o s t a w a ła w ty m cz a sie n a d a l m o n a r c h ią d e ­ sp o ty c z n ą (a le n ie a b so lu tn ą ), w k tó r e j z re o r g a n iz o w a n o d a w n e u r zę d y cen traln e n a m in is te r s tw a ,, z a c h o w u ją c je d n a k ty tu ł w e z y r a d la k ie r o w n ik a rz ą d u (s. 109). T w o r z o n o te ż o r g a n y d o ra d cze (od 1868 r. R a d ę P a ń stw a ) d la w s p ó łd z ia ła n ia w p r z y ­ g o to w a n iu n o w y c h u s ta w i p r z e p r o w a d z e n iu r e fo r m . O d 1864 r. z re o r g a n iz o w a n o z a rz ą d 1 p r o w in c jo n a ln y w e d łu g w z o r u fr a n c u s k ie g o . P r z y u rzę d a ch a d m in is tr a c y j­ n ych w s z y s tk ic h sz c z e b li, od p r o w in c ji (w ila je tó w ) do g m in fu n k c jo n o w a ły ra d y w y b ie r a n e z u d z ia łe m p r z e d s ta w ic ie li lu d n o ści n ie m u z u łm a ń s k ie j w p r o p o r c ji u s ta ­ lo n e j sztyw ino p r z e z u sta w ę w y b o r c z ą n a k o r z y ść m u z u łm a ń s k ie j m n ie js z o ś c i (s. 131). S to s u n k o w o d uże z m ia n y (w n a w ią z a n iu do r e fo r m sp rze d 1839 r.) d o k o n a n o p o d ­ czas ta n z im a tu w w o js k u tu r e c k im , k tó r e z m o d e rn iz o w a n o n a sp o só b e u ro p e jsk i. N ie b y ło n a t o m ia s t u le p sz e ń w z a k r e sie f in a n s o w y m , g d y ż oiprócz n o w y c h p o d a t ­ k ó w za c h o w a n o s ta r e in s ty tu c je , z w ią z a n e ze s tr u k tu r ą fe u d a ln ą (ja k d ziesię cin a, s y s t e m d z ie r ż a w y p o d a t k ó w itp .).

O sta tn i r o z d z ia ł o b e jm u je z w ię z ły z a r y s s y s te m u p r a w n e g o T u r c ji. W s y ­ s te m ie ty m g łó w n e m ie js c e z a jm o w a ło fo r tn a ln ie r e lig ijn e p r a w o m u z u łm a ń sk ie (sza ria t), w y w o d z ą c e s ię z K o r a n u i t r a d y c ji M a h o m e t a . A u to r o m ó w ił s k o m p lik o ­ w a n y s y s t e m ź ró d e ł te g o p r a w a , a d a le j p o sz c z e g ó ln e d z ia ły p r a w a cy w iln e g o . W d zia le r z e c z o w y m z a s a d y p r a w a a g r a r n e g o o p ie r a ły się n a u sta w a c h p a ń s t w o ­ w y c h z o k r e su ta n z im a tu , r o z w ija ją c y c h z a s a d y u sta lo n e w 1834 r., k ie d y z n ie ­ sio n o s y s t e m w o jis k o w o -le n n y , k tó r y s ta n o w ił p o p r z e d n io p o d s ta w ę str u k tu r y s p o ­ łec zn ej i p a ń s t w o w e j T u r c ji (s. 157 n.). N o w e p r a w o a g ra rn e (z w ła s z c z a u sta w a

746

z 1858 r.) u tr z y m y w a ło je d n a k d użo p o z o sta ło śc i o c h a r a k te r z e .w isto c ie f e u d a l ­ n y m , w ty m z w ie r z c h n o ść p a ń s t w a co do p r z e w a ż n e j c z ę ś c i g r u n tó w (tzw . m iirije); u s ta w o d a w s tw o tan 'zim atu ła g o d z iło ty lk o n ie z n a c z n ie o g ra n ic z e n ia , k tó r y m u le ­ g a ło u ż y tk o w a n ie ty c h g r u n tó w .przez lu d n o ść i ro z p o r z ą d z a n ie n im i. D z ia ł z o b o ­ w ią z a ń o p ie ra ł się w z a sa d z ie n a p r a w ie m u z u łm a ń s k im , w e d łu g z b io ru M e d ż e lle , w y d a n e g o w ję z y k u tu r e c k im (1869— 1876). W z a k r e sie s to s u n k ó w ro d zin n y c h i sip ad k ow ych . s to s o w a n o d a w n e .k sięgi p r a w n e a r a b sk ie , o p a r te n a r e g u ła c h u s ta ­ lo n y c h je sz c z e w X W 1. N o w e k o d y f ik a c je p r a w a k a r n e g o z 1840 i 1858 т . u w z g lę d ­ n ia ły w p e w n y m sto p n iu w z o r y z a c h o d n ie . W a ż n y m o sią g n ię c ie m ta n z im a tu b y ło w p r o w a d z e n ie s ą d ó w św ie c k ic h , n a jp ie r w w sp r a w a c h h a n d lo w y c h i k a r n y c h (1840 r .), a n a s tę p n ie i dl-a w ię k sz o śc i s p r a w c y w iln y c h <1865 r.). R o z c ią g n ię to te ż n a s ą d o w n ic tw o in s t y tu c ję nad , z ło ż o n y c h iz p r z e d s ta w ic ie li s p o łe c z e ń s tw a , o r a z dokonano· c z ę ś c io w y c h zm ia n w p r o c e d u r z e są d o w e j (is. 184 n.). W ca ło ści n a n o ­ w y c h z a sa d a c h o p ie r a ło s ię tu r e c k ie p r a w o h a n d lo w e w e d łu g w z o r u fr a n c u s k ie g o z 1807 r. (s. 150).

K o ń c o w e w y n ik i k sią ż k i z a w ie r a ją stw ie r d z e n ie , że ta n z im a t nie z m ie n ił w p r a w d z ie za sa d n ic z o fe u d a L n o -d esp o ty c zm eg o u s tr o ju p a ń s t w a , a le p r z y g o t o w a ł g r u n t d o r a d y k a ln ie js z e j d z ia ła ln o śc i r e fo r m a to r s k ie j M ło d o a s m a n ó w i d o w p r o ­ w a d z e n ia k o n s ty tu c ji, a n a s t ę p n ie r e p u b lik i (s. 189). T e z y te są <w zu p ełn o śc i u d o ­ k u m e n to w a n e .szcze g ó ło w ą tr e śc ią k sią ż k i. M o ż n a b y ty lk o p o d k re ślić je s z c z e s il­ n ie j r o lę w d o jśc iu do sk u tk u r e f o r m ta n z im a tu k r a jó w b a łk a ń s k ic h , k tó r e b y ły b a rd z ie j n iż r d z e n n a T u r c ja z a a w a n s o w a n e w r o z w o ju b u r ż u a z y jn y m i n a r o d o ­ w ym ., co· p o w o d o w a ło w z m o ż e n ie ich r u c h ó w w y z w o le ń c z y c h o ra z sta n o w iło p r e ­ te k st do m ie s z a n ia się m o c a r s tw za c h o d n ich w s p r a w y tu r e c k ie . S z a b a n o w n ie z a ją ł się w s w o j e j .p racy z a g a d n ie n ie m u str o ju sp o łe czn e g o T u r c ji, s tw ie r d z a ją c je d y n ie , że n ie b y ło ' w n im p o d z ia łu n a s ta n y (s. 79 n.). W o b e c te g o n ie d ał te ż p ró b y o k r e ś le n ia f o r m fe u d a liz m u tu r e c k ie g o , k tó r y m ia ł c e c h y ty p o w e d la r o z ­ wodu s to s u n k ó w f e u d a ln y c h n a W s c h o d z ie , a w X I X w . z n a jd o w a ł się ju ż d a w n o w sta n ie r o z k ła d u .

W P o ls c e k sią ż k a S z a b a n o w a m o że in te r e so w a ć z p u n k tu w id z e n ia r o z w o ju p a ń s t w o w e g o i p r a w n e g o k r a jó w p ołudniow osłow iiańsikich w ok r e sie ic h p o z o s t a ­ w a n ia p od w ła d z ą tu r e ck ą , a ta k ż e ze w z g lę d u n a o g ó ln e k o n c e p c je h is t o r y c z n o -p o - ró w in aw cze, w k tó r y c h raie p o w in n o b r a k o w a ć i T u r c ji. W a r t o -w sp om n ieć, że n a zn a c ze n ie ta n z im a tu z w r ó c ił u w a g ę R . D a v id w p r a c y a w ie lk ic h s y s t e m a c h p r a ­ w a w sp ó łc z e sn e g o p o d k r e ś la ją c , że b y ł w s tę p e m do K e m a lis t o w s k ie j r e w o lu c ji, k tóra p r z y n io s ła zu p ełn e u su n ięcie n o r m sz a r ia tu z p r a w a p o z y ty w n e g o T u r c ji *. J e st d z iw n e , ż e D avid , z a lic z y ł m im o to T u r c ję d z isie jsz ą d o „ r o d z in y ” p r a w r e li­ g ijn y c h w g r u p ie m u z u łm a ń s k ie j; w y n ik ło to· ze sz tu c zn e g o o d e r w a n ia je g o k o n ­ ce p c ji „ r o d z in ” p r a w n y c h o.d r z e c z y w is to ś c i sp o łe cz n e j i od u str o ju p a ń s t w 2. W z w ią z k u z ty m u w y p u k la się w ię c e j słu sz n o ść s ta n o w is k a S z a b a n o w a , k tó r y z a ­ lic z y ł do gjłówtnych o sią g n ię ć ta n z im a t u z w ię k sz e n ie r o li e le m e n tó 'w św ie c k ic h i dailszą la ic y z a c ję u s tr o ju i sy s te m u p r a w n e g o (s. 142, 188 n.), ch o c ia ż w o b ra zie 1 R . D a v i d , L e s g r a n d s s y s t è m e s d e d r o i t c o n t e m p o r a i n s (D r o i t c o m p a r é ) , P a r i s , s. 480. 2 R . D a v i d w y j a ś n i ł w p r a w d z ie , ż e n ie m o ż n a u t o ż s a m ia ć p r a w a m u z u ł m a ń s k ie g o r e l i ­ g ijn e g o z c a ł y m p r a w e m p o z y t y w n y m k r a j ó w m u z u ł m a ń s k ic h , a le t e p r a w a p o z y t y w n e n a ­ z y w a r ó w n ie ż p r a w a m i m u z u ł m a ń s k im i (o p . c i t ., s . 473). P r z y z n a ł t e ż , ż e z a s t o s o w a n ie p r a ­ w a m u z u ł m a ń s k ie g o o g r a n ic z a s ię n a o g ó ł (p o z a T u r c j ą d z i s i e j s z ą ) d o s p r a w o s o b o w o -r o - d z i n n y c h , c h o c i a ż ,,w t e o r i i ” r o z c i ą g a . s i ę o n o n a w s z y s t k i e d z i e d z i n y ż y c i a p u b l ic z n e g o i p r y ­ w a t n e g o (s. 474). C z y ż j e d n a k w e w n ę t r z n a t r e ś ć d o k t r y n y p r a w n e j , j e j a s p i r a c j e , n i e l i c z ą c e s ię z r z e c z y w i s t o ś c i ą , m o g ą b y ć p u n k t e m w y j ś c i a d la o c e n y j e j i s t o t y o r a z m i e j s c a w ś r ó d s y s t e m ó w p r a w n y c h ś w i a t a ?

R E C E N Z J E

747'

W ł a d y s ła w S o b o c iń s k i

K a r o l P o z n a ń s k i , R e f o r m a s zk o ln a w K r ó l e s t w i e P o l s k i m w 1862 r o k u , M o n o g r a fie z d z ie jó w o ś w ia ty p o d r e d a k c ją Ł u k a s z a K u r - d y b a c h y t. ЛХ, O ss o lin e u m , W r o c ła w 1968, ;s. 342.

K s ią ż k a n in ie jsz a o b lic z o n a z o s ta ła , j a k s ię z d a je , n a z a s p o k o je n ie p o tr z e b „ r e ­ so r tu o ś w ia t y ” , t j . o só b in te r e s u ją c y c h się h isto rią n a u k p e d a g o g ic z n y c h . K o n s e ­ k w e n c ją tego b y ł b a r d z o n isk i n a k ła d (350 + 130 e g z e m p la r z y ), n ie w y s ta r c z a ją c y n a w e t d la b ib lio te k p e d a g o g ic z n y c h i n a u k o w c ó w p a r a ją c y c h s ię tą d y s c y p lin ą w i e ­ d zy. W y d a w n ic t w o n ie w z ię ło p o d u w a g ę f a k t u , ż e r e f o r m a s z k o ln a W ie lo p o ls k ie g o in te r e su je n a d to z n a c zn ie s z e r s z e g r o n o , t a k ż e h is t o r y k ó w p o w s ta n ia s ty c z n io w e g o , że k s ią ż k a ta o k a ż e się też p o tr z e b n a ja k o le k tu r a stu d e n c k a .

A u to r b a rd z o su m ie n n ie z g r o m a d z ił k o m p le t m a te r ia łó w ź r ó d ło w y c h o d n o s z ą ­ c y c h się d o p ra c p r z y g o t o w a w c z y c h , p r o je k t ó w cz ę śc io w y c h , za ło ż e ń r e f o r m y i w a l ­ k i W ie lo p o ls k ie g o o j e j r e a liz a c ję . W za k re sie a r c h iw a lió w au tor k o r z y s ta ł ze z b io ­ r ó w A r c h i w u m G łó w n e g o A k t D a w n y c h w W a r s z a w ie (R a d a S ta n u i S e k r e t e r ia t S ta n u K r ó le s t w a P o ls k ie g o , p r o to k ó ły p o sie d z e ń R a d y A d m in is t r a c y jn e j, K a n c e ­ la r ia t a jn a N a m ie s tn ik a , K o m i s j a R z ą d o w a S p r a w W e w n ę t r z n y c h i D u c h o w n y ch )· o r a z a r c h iw ó w w o je w ó d z k ic h w L u b lin ie , Ł o d z i, R a d o m iu i K ie lc a c h -(akta d y ­ r e k c ji s z k o ln y c h ). W A r c h i w u m O r d y n a c ji M y s z k o w s k ic h w K ie lc a c h tr a fił n a c e n ­ ne m a te r ia ły w p a p ie ra c h W ie lo p o ls k ie g o . W Z w ią z k u R a d z ie c k im in te r e su ją c e w y ­ n ik i d a ły p o s z u k iw a n ia w C e n tr a ln y m P a ń s tw o w y m A r c h iw u m H is t o r y c z n y m w M o ­ s k w ie i w C e n tr a ln y m A r c h iw u m H is t o r y c z n y m w L e n in g r a d z ie . D o te g o d o s z ły ź ró d ła d r u k o w a n e ·— u s ta w o d a w s tw o s z k o ln e , z a r z ą d ze n ia i s p r a w o z d a n ia w ła d z , p a m ię tn ik i, p u b lic y s ty k a i p ra sa . S tr u k tu r a k s ią ż k i p r z e d s ta w ia s ię , ja k n a stę p u je . P ie r w s z y z je d e n a s tu r o z ­ d z ia łó w d a je z a r y s p o lity k i o ś w ia to w e j ca ra tu i sta n u sz k o ln ic tw a w la ta c h „ o d - iw ilży p o s e w a s t o p o ls k ie j” (1856— 1861). R o z d z ia ł d ru g i m ó w i o sto su n k u m ło d z ie ż y do c a r a tu i

'Ugodowej

O p o s z c z e g ó ln y c h k w e stia c h r e f o r m y n a p is a n o s p o r o , zw ła sz c z a b o g a tą lit e r a ­ tu rę m a S z k o ła G łó w n a W a r s z a w s k a . D o p o z y c ji u w z g lę d n io n y c h p rz e z K . P o - z n a ń s k i e g o m o żn a d orzu cić p r z y c z y n e k E d m u n d a J a n k o w sk ie g o d r u k o w a n y w n u m e ra c h 23 i 24 „ T y g o d n ik a I lu s tr o w a n e g o ” z 1903 r., z a w ie r a ją c y in te r e s u ją c e m a te r ia ły ik o n o g r a fic z n e . O g ó ln ie js z e s p o jr z e n ie n a p r o b le m a ty k ę r e f o r m y W i e ­ lo p o ls k ie g o d a ły p ra ce A . K r a u s h a r a , S. S e m p o ł o w s k i e j i J. E n d e r ó w - n y , w ie le o c e n i s z c z e g ó łó w zn a le ź ć m o ż n a w m o n o g r a fia c h i p r z y c z y n k a c h d o ­ ty c z ą c y c h s z e r z e j p o ję ty c h d z ie jó w e p o k i cz y też w b io g r a fia c h m a r g r a b ie g o . D o ­ p ie r o je d n a k k s ią ż k a K . P o z n a ń sk ie g o w sp o só b w y c z e r p u ją c y u jm u je s k o m p lik o ­ w a n ą te m a ty k ę g e n e z y , r e a liz a c ji i u p a d k u d z ie ła e d u k a c y jn e g o W ie lo p o ls k ie g o ,