now iło jed n o z g łó w n ych w P o ls c e o s ią g n ię ć je d n o lite g o fro n tu . P ro c e s y te rozp o czę ł y s ię w la ta c h 1933'—1934. A u to rk a n ie je d n o k ro tn ie w s k a z u je n a n a s tr o je p a n u ją c e w śró d d z ia ła c z y z w ią z k o w y c h i w p o szczeg ó ln ych z w ią z k a c h z aw o d o w ych , d la p r z y k ła d u n a z n acz en ie w a r s z a w s k ie g o Z w ią z k u T r a m w a ja r z y w d y s k u s ja c h je d n o lito - fro n to w y c h w WOKCR P P S i n a p o sta w ę w a r s z a w s k ic h z w ią z k ó w z aw o d o w ych . Do k ła d n ie i w n ik liw ie a n a liz o w a n a k a m p a n ia w o k ó ł „ N a ra d y W a r s z a w s k ie j” z lu t e go 1935 r . d a je ró w n ie ż św ia d e c tw o o d d z ia ły w a n ia a k ty w u i m a s czło n k o w sk ich k la s o w y c h z w ią z k ó w z a w o d o w y ch n a u p o w sz ec h n ie n ie s ię i u m o c n ien ie id e i je d n o lite g o fro n tu ro b o tn iczeg o .
P e w n e w ą tp liw o ś c i b u d z i p r z y ję c ie d a ty te j n a r a d y za c e z u rę k o ń co w ą p ra c y . W y d a je się , że g d y b y a u to rk a z asto so w ała p e w n e s k ró ty w o p isach w y d a r z e ń i w c y ta ta c h , to n ie p o w ię k s z a ją c o b jęto ści p ra c y , m o g ła b y d o p ro w ad z ić d z ie je w a lk o je d n o lity fro n t do m ie s ię c y le tn ic h 1935 r ., do w y d a r z e ń z w ią z a n y c h z V II K on g re s e m M ię d z y n a ro d ó w k i K o m u n isty c z n e j, z k a m p a n ią p ro te s ta c y jn ą po u c h w a le n iu k o n s ty tu c ji k w ie tn io w e j i do w a lk m a so w y c h w z w ią z k u z b o jk o te m w y b o ró w do S e jm u .
Z d a ję so b ie s p ra w ę z tego , że z n aczn a część u w a g k ry ty c z n y c h m a c h a r a k te r d y s k u s y jn y , w z g lę d n ie d o ty c z y s p ra w m a r g in a ln y c h . N ie p o d w a ż a ją one z n a c z e n ia m o n o g ra fii F. K a lic k ie j s ta n o w ią c e j c e n n y w k ła d do z b a d a n ia sz cz eg ó ln ie w a ż n e go i tru d n e g o o k re su w d z ie ja c h k la s y ro b o tn ic z ej i n a ro d u . S ta n o w i ona r z e te ln ą p ra c ę , r e z u lt a t w ie lo le tn ic h b a d a ń i p rz e m y ś le ń a u to rk i. C e c h u je ją tro s k a o z a c h o w a n ie o b ie k ty w n e j p o s ta w y b a d a c z a . S k r z ę tn ie , z b e n e d y k ty ń s k ą c ie rp liw o ś c ią , z e b ra ła ona o gro m n y m a t e r ia ł f a k to g r a fic z n y , w sposób w y w a ż o n y z asto so w ała o ce n y i w n io s k i ogólne. W a lo r y te w p ł y w a ją n a t r w a ł ą w a rto ś ć n a u k o w ą p ra c y .
Henryk Malinowski
W . R u s i ń s k i , Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego,
cz. II — 1918—1939, m a k ie ta , Z a k ła d W y d a w n ic tw C R S , S p ó łd z ielc z y I n s ty tu t B a d a w c z y , W a rs z a w a 1967, s. 338.
B a d a n ia n a d h is to r ią sp ó łd zielczo ści p o ls k ie j w o k re sie m ię d z y w o je n n y m ro z w i j a j ą s ię o statn io b ard zo żyw o . W ie lk a w ty m z a słu g a S p ó łd zielczego I n s ty tu tu B a d a w c z e g o , k tó r y s tu d ia t a k ie b ąd ź in ic ju je , b ąd ź w y d a t n ie p o p ie ra . N ie o g ra n ic z a s ię p r z y ty m do u ł a tw ia n ia p u b lik a c ji g o to w y c h ro z p ra w , a le p ro w a d z ą c ró żn e p ra c e pom ocn icze z ac h ę c a do z a jm o w a n ia s ię h is to r ią sp ó łd zielczo ści. W c ią g u p a ru , o sta tn ic h la t u k a z a ły s ię b ib lio g r a f ie o b e jm u ją c e zaró w n o d r u k i z w a r t e Ł, ja k i w y d a w n ic tw a p e r io d y c z n e 2. O bok n ic h ogłoszono w ie le m o n o g ra fii d o ty c z ą cy c h ró ż n y c h ty p ó w sp ó łd zielczo ści i p ro b le m ó w z w ią z a n y c h z ru c h em k o o p e ra ty s ty c z - n y m . O p u b lik o w an o w ię c b io g ra fie Z. C h m ie le w s k ie g o 3 i J . H e m p la 4, m o n o g ra fie
1 J . W ó j c i k , B ib liografia w yd aw n ictw spółdzielczych, cz. I — za okres do 1.939 r., W arszaw a 1962, s. 242. W yszła też B ib liog rafia prac doktorskich, m agisterskich i dyplom o
w ych w zakresie spółdzielczości p rz yjęty ch do 1945 r. w w yższych uczelniach w arszaw skich,
W arszaw a 1967, s. 75 oraz analogiczne b ib liog rafie prac doktorskich 1 m agisterskich w za kresie spółdzielczości napisanych w latach 1945—1960 w w yższych uczelniach krakow skich (W arszawa 1962, s. 155) w w yższych uczelniach poznańskich (W arszaw a 1963, s. 123) i w la tach 1945—1961 w w yższych uczelniach w arszaw skich (W arszawa 1963, s. 191).
2 H. T r o c k a , J. R a i n e r , P olskie czasopiśm iennictwo spółdzielcze, W arszaw a 1962, s. 148; Z. S w i t a 1 s к i, Spółdzielczość w polskich czasopismach ekonomiczno-społecznych
w latach 1861—1960, w arszaw a 1967, s. 342.
3 K . C h m i e l e w s k i , J. G ó j s k i , Z ygm unt Chm ielewski, teo retyk i działacz spół
dzielczości w ie jsk iej, W arszaw a 1961, s. 75.
* J . D o m i n k o , Ja n Hempel, teo retyk i działacz spółdzielczości robotniczej, W arsza w a 1959, s. 126.
sp ó łd zielczo ści ro ln ic z o -h a n d lo w e j w P o z n a ń sk ie m i n a P o m o rz u 5, sp ó łd zielczo ści n ie m ie c k ie j n a P o m o rz u 6, o szczęd n o ścio w o -p o życzk o w ej w W ie lk o p o ls c e 7, o p raco w a n ia h is to r ii Z w ią z k u R o b o tn iczych S to w a rz y s z e ń S p ó łd z ie lc z y c h 8, sp ó łd zielczo ści p o ls k ie j w N ie m c z e c h 9, r o ln ic z e j w la t a c h k r y z y s u 10, m le c z a r s k ie j 11 o ra z sp o ż y w có w 12. P ro b le m a m i id e o lo g ii sp ó łd zielczo ści n e u tr a ln e j z a jm o w a ł s ię A . Ś w i a t ł o 13. P oza ty m p o w sta ły lic z n e m o n o g ra fie p o szczeg ó ln ych sp ó łd zieln i.
D o rob ek je s t w ię c rz e c z y w iś c ie im p o n u ją c y i ilo ścio w o z d e c y d o w a n ie p rz e w y ż s z a b a d a n ia n a d ja k ą k o lw ie k in n ą d z ie d z in ą ż y c ia go sp o d arczego P o ls k i m ię d z y w o je n n e j. P o tw ie rd z a to p o g lą d , że o ro z m ach u b a d a ń d e c y d u je p rz e d e w s z y s tk im stw o rz o n y w o kó ł n ich d o b ry k lim a t o raz m o żliw o śc i p u b lik o w a n ia g o to w ych p ra c . T u obok S I B -u n a le ż y p o d k re ś lić ro lę R e d a k c ji E ko n o m iczn ej „ K sią ż k i i W ie d z y ”, k tó r a w s e r ii „ G o sp o d ark a P o ls k i 1918—1939” ogłosiła k ilk a p ra c h isto ry c z n o - -sp ó łd zie lc zy c h . K w e s tia z a p e w n ie n ia d r u k u je s t d la te g o t a k w a ż n a , że m ało kto lu b i p is a ć do s z u f la d y i s iłą rz e c z y k a ż d y p r e f e r u je te m a ty k ę , k tó r a m a m e c en a sa z a p e w n ia ją c e g o p u b lik a c ję go to w ego o p ra c o w a n ia .
D o tych czaso w e p ra c e o h is to r ii sp ó łd zielczo ści p r a w ie z re g u ły m ia ły c h a ra k te r w ą sk o m o n o g rafic zn y . S tą d w ła ś n ie w y n ik a z u p ełn ie w y ją t k o w y c h a r a k te r k s ią ż k i W . R u s i ń s k i e g o . J e s t ona p ie r w s z ą p ró b ą cało ścio w ego p rz e d s ta w ie n ia d z ie jó w sp ó łd zielczo ści p o ls k ie j o k re su m ię d z y w o je n n e g o . A u to r o b ją ł s w y m o p raco w a n ie m n ie z m ie rn ie s z e ro k i w a c h la r z p ro b le m ó w , a w ię c zaró w n o h is to rię sp ół d z ielcz o ści p o ls k ie j i — w w ę ż sz y m z a k r e s ie — m n ie jsz o śc io w e j w g r a n ic a c h p rz e d w o je n n e g o p a ń s tw a p o lsk ie g o , j a k i d z ie je sp ó łd zielczo ści p o ls k ie j poza g r a n ic a m i k r a ju . In te re so w a ł s ię p rz e d s ta w ie n ie m p ro b lem ó w g o sp o d arcz ych , o rg a n iz a c y jn y c h , id e o lo g ic z n y c h . B a d a ł d z ia ła ln o ść ró ż n y ch ty p ó w sp ó łd zie ln i, g ru p b ra n ż o w y c h , z w ią z k ó w r e w iz y jn y c h , c e n tr a li g o sp o d arczych . S p e c ja ln e ro z d z ia ły p o św ię c ił też t a k im sp ra w o m j a k p o d s ta w y p ra w n e d z ia ła ln o śc i, s t r u k t u r a sp o łeczn o -zaw o d o w a człon ków , w s ie sp ó łd zielcze, sp ó łd zielcze in s ty t u c je k o o rd y n a c y jn e , sto s u n k i p r a co w n icze w sp ó łd zielczo ści, s to su n k i m ię d z y sp ó łd zielczo ścią a p a ń stw e m itd . D ał w ię c n ie z m ie rn ie sz ero k ą i w sz e c h stro n n ą p a n o ra m ę z a g a d n ie ń . B a d a n ia o p a rte , zo s ta ł y n a d u ż ej lic z b ie źró d eł d ru k o w a n y c h , p rz y czym n ie z m ie rn ie w n ik liw ie w y k o rz y sta n o s t a t y s t y k i. A u to r z a k a ż d y m ra z e m , g d y d an e lic zb o w e b u d z iły ja k ie ś w ą tp liw o ś c i, s y g n a liz o w a ł to, p o d k r e ś la ją c w ja k im k ie r u n k u n a s tą p iła p rz y p u sz c z a ln a d e fo rm a c ja o b razu . W y k o rz y s ta n ie m a te ria łó w s ta ty s ty c z n y c h je s t w zo ro w e .
O z a le ta c h p r a c y m o żn a b y n a p is a ć z n ac z n ie w ię c e j. S z c z eg ó ln ie w a r to b y p o d k re ś lić f a k t, że a u to r n ie p o d p o rząd k o w ał się n ie k tó ry m , n a w e t b ard zo ro z p o w szech n io n ym , p o g ląd o m , a le podchodził do n ich k r y ty c z n ie . T a k np. z a k w e
ô W. G o e b e 1, S p ó łd z ie lc z o ś ć r o ln ic z o -h a n d lo w a w Poznańskiem i n a P o m o rz u w la ta ch 1918—1939, W arszaw a 1964, s. 231. o T. K o w a l a k, S p ó łd z ie lc z o ś ć n ie m ie c k a n a P o m o rz u 1920— 1938, W arszaw a 1965, s. 377. 7 J. M a j e w s k i , S p ó łd z ie lc z o ś ć o s z c z ę d n o ś c io w o -p o ż y c z k o w a w W ie lk o p o ls c e i n a P o m o rz u , W arszaw a 1965, s. 265. 8 S. P i e c h o w i c z, Z w ią z e k R o b o t n ic z y c h S to w a rz y s z e ń S p ó łd z ie lc z y c h , W arszaw a 1963, s. 152. e K . P i e t r z a k - P a w ł o w s k i , S p ó łd z ie lc z o ś ć p o ls k a n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h i P ó ł n o c n y c h 1918—1939, W arszaw a 1967, s. 327. 1« T. R o m a n o w s k i , Z d z ie jó w s p ó łd z ie lc z o ś c i r o ln ic z e j w la ta ch w ie lk ie g o k r y z y su 1929—1934, W arszaw a 1964, s. 271. 11 S. W r z o s e k , Z h is t o r ii s p ó łd z ie lc z o ś c i m le c z a r s k ie j w P o ls c e do 1939 r o k u , W ar szawa 1965, s. 244. 12 J . Ż e r k o w s k i , N a js ta rs z e s p ó łd z ie ln ie s p o ż y w c ó w w P o ls c e , W arszaw a 1964, s. 208; t e n ż e , S p ó łd z ie lc z o ś ć s p o ż y w c ó w w P o ls c e 1918— 1939, W arszaw a 1961, s. 168. 13 A . Ś w i a t ł o, P o g lą d y s p o łe c z n e p rz e d s ta w ic ie li- n e u t ra ln e j m y ś li s p ó łd z ie lc z e j do r o k u 1939, W arszaw a 1963, s. 195. Przegląd H istoryczny — 13
s tio n o w a ł tezę, że sp ó łd zielczo ść w ie js k a o p a n o w an a b y ła g łó w n ie p rzez b o g ate ch łop stw o i słu ż y ła jeg o in te re so m (s. 171), s t a r a ł s ię p rz e p ro w a d z ić „ r e h a b ilita c ję ” n e u tr a ln e j sp ó łd zielczo ści itp .
W z w ią z k u z ty m je d n a k , że m a m y do c z y n ie n ia z m a k ie tą , a w ię c w y d a w n i ctw em z z ało żen ia d y s k u s y jn y m , c h cia łb y m n ie z a tr z y m y w a ć się n a p o d k re śle n iu z a le t, a le zgłosić d y s k u s y jn e u w a g i.
Po p ie rw s z e n ie w ie m c zy słu sz n ie u c z y n ił S IB n a r z u c a ją c a u to ro w i k o n cep cję p is a n ia od r a z u p r a c y o c h a ra k te r z e sui generis p o d rę c zn ik a . S ą d z ę , że b y ło b y l e p ie j, g d y b y w p ie rw p o w sta ła o b sz e rn ie jsz a m o n o g ra fia z ' p e łn y m a p a ra te m n a u k o w y m (p rz y p is y , in d e k s y itd ), k tó ra do piero n a s tę p n ie z o sta ła b y p rz e ro b io n a na p o d rę c z n ik . W ten sposób a u to r m ia łb y z n ac z n ie sz ersz e m o żliw o ści r o z w in ię c ia p ro b le m ó w d y s k u s y jn y c h , e lim in a c ji p e w n y c h s p ra w m n ie j w a ż n y ch . P o zw o liło b y to też n a u w y p u k le n ie s p ra w k o n tro w e r s y jn y c h , p o d ję c ie p o le m ik i ze z w o le n n i k a m i o d m ie n n y c h p o g lą d ó w itd . A u to r o p ra c o w a n ia ty p u p o d ręczn ik o w eg o siłą rz e c z y je s t zaw sz e z n ac z n ie b a r d z ie j sk rę p o w a n y w w y p o w ia d a n iu w ła s n y c h po g lą d ó w , n iż w w y p a d k u g d y p isz e m o n o g ra fię n a u k o w ą . S t ą d p e w n e p ro b le m y n a tu r y id e o lo g ic z n e j, a sz cz eg ó ln ie p o lity c z n e j, n ie zaw sz e zo stały p rz e d sta w io n e r ó w n ie g ru n to w n ie , ja k np. k w e s tie d z ia ła ln o śc i g o sp o d arcz ej sp ó łd zielczo ści. S z c z e g ó ln ie o d czu w a s ię b ra k p o k a z a n ia w a lk i p o lity c z n e j, k tó ra to czyła s ię np. m ię d zy ró ż n y m i g r u p a m i o z d o b ycie w p ły w ó w w sp ó łd zielczo ści sp o żyw có w . N a ty m t le z n ac z n ie p la s ty c z n ie j m o żn a b y c h y b a z ro z u m ieć ró żn ice w id e o lo g ii ró ż n ych odłam ó w sp ó łd zielczo ści i p ra k ty c z n e k o n s e k w e n c je p o lity c z n e , w y n ik a ją c e z t a k ic h , a n ie in n y c h p o sta w . M oże w ię c n a le ż a ło b y ro z w in ą ć p a r tie p r a c y d o tycz ące w y m ie n io n y c h s p ra w , p rz y czym c h cia łb y m je d n a k p o d k re ś lić , iż u w a ż a m , że au to r m a z d ec y d o w a n ie r a c ję , k ie d y p o k a z u je , że w w a r u n k a c h ro sn ą c e j d y k t a t u r y s a n a c y jn e j n a w e t sp ó łd zielczo ść n e u tr a ln a m ia ła c h a r a k te r p o stę p o w y, j a k też g d y b ro n i p o g lą d u , że sp ó łd zielczo ść, k tó ra s ta ła n a g r u n c ie k o n c e p c ji w a lk i k la s , n ie m ia ła ż a d n y c h szan s u tr z y m a n ia s ię p rz y ż y c iu w w a ru n k a c h P o ls k i m ię d z y w o je n
n e j.
P o stu lo w a łb y m w ię c , a b y w c e lu u m o ż liw ie n ia ro z b u d o w y w ą t k u p o lityczn eg o i id eo lo g iczn eg o , zap ro p o n o w ać a u to ro w i ró w n o czesn e ro z w in ię c ie m a k ie ty w dw óch k ie r u n k a c h — ro z sz erz o n ej m o n o g ra fii n a u k o w e j i je szc z e b a rd z ie j zw ięzłego p od rę c z n ik a . W te d y m ożna b y z asp o k o ić p o trz e b y ró żn ych g ru p c z y te ln ik ó w .
Po d r u g ie w y p o w ia d a łb y m s ię za p e w n y m i z m ia n a m i w k o n s tr u k c ji w y k ł a d u . M ia n o w ic ie b y łb y m za w p ro w a d z e n ie m n a p o c z ą tk u k s ią ż k i ro zd ziału o k r e ś la ją c e g o m ie js c e sp ó łd zielczo ści w s y s te m ie go sp o d arcz ym P o ls k i 1918—1939. P e w n e p ró b y w y ja ś n ie n ia te j k w e s tii a u to r p o d ją ł d o p iero w zak o ń czen iu , a le n ie dał o d p o w ied zi n a p y ta n ie , ja k ą ko n iec k o ń có w ro lę — d u ż ą czy m a łą — o d g ry w a ła sp ó łd zielczo ść w eko n o m ice p a ń s tw a . iSądzę, że b a d a n ia t a k ie są n iezb ęd n e, a b y c z y te ln ik m ógł zdać so b ie s p ra w ę z r a n g i sp ó łd zielczo ści. D opiero b o w iem n a ty m tle , b a r d z ie j n iż n a p o d s ta w ie a n a liz y in fo r m a c ji d o ty c z ą c y c h s a m e j ty lk o sp ó łd ziel czości, b ę d z ie on m ógł o cen ić w a g ę p o szczeg ó ln ych o m a w ia n y c h w k s ią ż c e p ro cesó w . O c zy w iśc ie w a ż n e jest,· c z y p o s tu la t p o w y ż sz y b ę d z ie m o ż liw y do z re a liz o w a n ia . S ą d z ę , że w p e w n y m p rz y b liż e n iu — ta k . D la sp ółd zielczo ści sp o ż yw có w i r o l n ic z o -h a n d lo w e j m ożna p o ró w n ać w ie lk o ś ć o bro tó w z o b ro ta m i całego h a n d lu . Np. w 1928 r . o b ro ty p rz e d s ię b io rs tw h a n d lo w y c h w y n o s iły 14,9 m ld z ł 14, g d y o b ro ty sp ó łd z ie ln i zrzeszo n ych w Z w ią z k u S p ó łd z ie ln i S p o ż yw có w R P — 90,2 m in (s. 95), a o b ro ty z w ią z k o w y c h sp ó łd zie ln i ro ln ic z o -h a n d lo w y c h i ro ln ic z o -sp o ż y w cz y c h — 408 m in zł (s. 136). Ł ą c zn ie w ię c zrzeszo n a sp ółdzielczo ść re p re z e n to w a ła ty lk o oko
H J . C h o d o r o w s k i , S t r u k t u r a w e w n ę trz n e g o h a n d lu to w a ro w e g o w P o ls c e , W a r szawa 1938, s. 98.
ło 4°/o o b r o tó w 15. N ie o d g ry w a ła w ię c w ię k s z e j r o li n a r y n k u . P o d o b n ie m o żem y p o ró w n a ć s ta n w k ła d ó w w sp ó łd z ie ln ia ch o szc z ę d n o śc io w o -k re d y to w y c h z o gólną su m ą w k ła d ó w w in s ty tu c ja c h k re d y to w y c h . O każe się , że g d y sp ó łd zielczo ść k r e d y to w a w 1928 r. s k u p ia ła w k ł a d y w w y so k o śc i 262 m in zł, to łączn e w k ł a d y w in s ty tu c ja c h k re d y to w y c h (bez B a n k u P o lsk ieg o ,' P a ń stw o w e g o B a n k u R o ln ego i B a n k u G o sp o d arstw a K ra jo w e g o ) w y n o s iły 1692 m in z ł 10. S p ó łd zielczo ść o szczędno ścio w o -p o ż ycz k o w a d y sp o n o w a ła w ię c z a le d w ie około 15°/o o g ó ln ej k w o ty . G d y b y śm y u w z g lę d n ili ró w n ie ż in fo rm a c je o p o m in ię ty c h b a n k a c h — je j u d z ia ł sp a d łb y je sz c z e b a rd z ie j. D la sp ó łd zielczo ści m le c z a r s k ie j m o żn a z e s ta w ić o gó lną lic z b ę k ró w w k r a ju z lic z b ą zgłoszonych do sp ó łd zie ln i m le c z a rs k ic h (nb. w y d a je się, że d a n e p o d a n e n a s. 142 s ą z n ac z n ie z aw yżo n e). D la sp ó łd zielczo ści m ie s z k a n io w e j —■ lic z b ę z b u d o w a n y c h m ie sz k a ń . D zięk i p od o b n ym p o ró w n an io m c z y te ln ik b ę d z ie m ógł so b ie w y w a ż y ć w a g ę g o sp o d a rk i sp ó łd zielczej w c ało k sz tałc ie go sp o d a r k i p a ń s tw a . 'B ra k t a k ie j a n a liz y m oże d o p ro w ad zić do w n io sk ó w z n acz n ie w y o l b r z y m ia ją c y c h ro lę sp ó łd zielczo ści w eko n o m ice k r a ju .
P o stu lo w a łb y m d a le j p e w n ą k o m a s a c ję ro zd ziałó w , d z ię k i czem u m ożna b y u w o ln ić p ra c ę od m ie js c a m i w y s tę p u ją c y c h z b ę d n y c h p o w tó rzeń . A w ię c rozdz. X ÍV „O blicze sp o łeczn o -id eo w e ru c h u sp ó łd zielczeg o ” m ożna b y s c a lić z rozdz. X V „D ziałacze sp ó łd z ie lc z y ”. Rozdz. X „ W za je m n e k o n ta k ty m ię d z y sp ó łd z ie ln ia m i. I n s ty tu c je k o o r d y n u ją c e ” p o łącz yć z rozdz. X V II „S p ó łd zielcze i społeczne in s ty t u c je s p e c ja ln e ” i z rozdz. X V I „D ziałaln o ść p ro p a g a n d o w a i o św ia to w o -w y c h o w a w c z a ”. S ą d z ę , że w y m a g a ł a b y ró w n ie ż w y ra ź n ie js z e g o ro z d z ie le n ia p ro b le m a ty k a o m a w ia n a w rozdz. V „R o zw ó j lic z e b n y i d z ia ła ln o ść g o sp o d arc z a sp ó łd zie ln i w l a ta ch 1918— 1939” i rozdz. V I „R ozw ój p o szczeg ó ln ych g ru p b ra n ż o w y c h sp ó łd zie l czości p o ls k ie j”. O b ecn ie w y s t ę p u ją tu n ie zaw sze p o trzeb n e p o w tó rz e n ia . O sobi śc ie b y łb y m za ty m , a b y w rozdz. V p rz e d s ta w ić z a sa d n ic z e te n d e n c je ro z w o ju sp ó łd zielczo ści w k ró tsz y c h o k re sa c h , a w ię c osobno d la in f la c ji, la t 1924—29, w ie l k ie g o k r y z y s u i in te rw e n c jo n iz m u p a ń stw o w e g o ; o becn ie je d y n ą w y b itą w p od ty tu ła c h c e z u rą je s t r. 1929. N a to m ia st w rozdz. VI m o żn a b y w ogóle z re z y g n o w a ć z p o d z iału n a p o d o k resy i o g ra n ic z y ć s ię do a n a liz y s p ra w n ie w y s tę p u ją c y c h w p o p rz e d n im ro z d z ia le.
N ie w ie m też c z y n ie w a r to b y om ów ić źró d eł s ta ty s ty c z n y c h ju ż w e w s tę p ie , a n ie d o p iero n a s. 52—54, ta m też c h y b a n a le ż a ło b y p rz e n ie ść in te r e s u ją c e w y w o d y o n iec e lo w o śc i sto so w a n ia w b a d a n ia c h n a u k o w y c h p o d ziału n a spółdzielczość w ie js k ą i m ie js k ą (s. 72).
Po trz e c ie — w ie le tez a u to ra n osi c h a r a k te r d y s k u s y jn y . J e s t ich z b y t w ie le — n a w e t p o m ija ją c n a jb a r d z ie j z p e w n o śc ią k o n tro w e r s y jn e p ro b le m y p rz e d s ta w ie n ia s p ra w id e o lo g ic z n y c h — a b y n a w e t ty lk o je w y m ie n ić . Z a s y g n a liz u ję w ię c p rz y k ła d o w o k ilk a . A u to r p isze, że d ą ż e n ie r z ą d u do p o d p o rz ą d k o w a n ia so b ie spół d z ielcz o ści w o k re s ie p o k ry z y s o w y m w ią z a ło s ię z te n d e n c ja m i e ta ty s ty c z n y m i (s. 30, 229—2!30). S ą d z ę , że n ie m n ie j w a ż n y , a m oże n a w e t w a ż n ie js z y b y ł c z y n n ik p o lity c z n y . W w a r u n k a c h n a r a s ta ją c e j d y k t a t u r y s a n a c y jn e j rz ą d c h ciał — a n a lo g ic z n ie ja k w w a r u n k a c h k a ż d e j d y k t a t u r y — u z a le ż n ić od s ie b ie w s z y s tk ie c e n tra ż y c ia p o lity c zn e g o i id eo lo g iczn eg o . S p ó łd zielczo ść w ie lk o p o ls k a z n a jd o w a ła się pod w p ły w e m o p o z y c y jn e j e n d e c ji; w sp ó łd zielczo ści sp o żyw có w sp o re w p ły w y m ia ła iFPS. To c h y b a zd ecyd o w ało o p o lity c e rz ą d o w e j.
N a s. 60—61 a u to r p isze, że w tw o rz e n iu n o w ych sp ó łd zieln i w o k re s ie in f la c ji i tru d n o śc i go sp o d arcz ych „ w id z ie ć n a le ż y w a ż n y c z y n n ik k o n s o lid a c ji i p o stę p u go sp o d arczeg o ”, a le ró w n o cz eśn ie p o d k re ś la , że w ty m o k re sie p o w sta w a ło w ie -15 J . Ż e r k o w s к i, S p ó łd z ie lc z o ś ć sp o ż y w c ó w , s. 69, ocenia udział spółdzielczości w obrotach handlow ych n aw et tylk o na 2%.
le sp ó łd zie ln i k o n iu n k tu ra ln y c h . N ie w ie m , c z y p ie r w s z y w n io se k n ie w y m a g a ł b y szerszeg o n ieco u z a s a d n ie n ia . N ieco d a le j (s. 64) s tw ie rd z a w o p a rc iu o d a n e d o ty c z ą c e w z ro stu lic z b y sp ó łd zie ln i i ic h członków , że „sp ó łd zielczo ść w ż y c iu gospo d a rc z y m la t 1925—'1929 o d g ry w a ła co raz p o w a ż n ie js z ą r o lę ”. W y d a je s ię , że tez a ta (i podobne) w y m a g a ł a b y je d n a k u d o w o d n ie n ia w o p a rc iu n ie t y le o a n a liz ę w z ro stu lic z b y sp ó łd zieln i, a le p o p rzez p o ró w n a n ie te m p a z w ię k s z a n ia lic z b y sp ó łd zie l n i, ze w z ro ste m lic z b y in n y c h p rz e d s ię b io rs tw . D opiero b o w iem m o żn a b y uzn ać j ą za u d o w o d n io n ą w w y p a d k u , g d y b y d y n a m ik a w y k a z y w a n a p rz ez sp ółdzielczo ść b y ła w y ż s z a n iż in n y c h in s ty t u c ji go sp o d arczych .
S ą d z ę , że p rz y o m a w ia n iu tru d n o śc i sp ółd zielczo ści w o k re sie k r y z y s u p rz e c e niono k w e s tię s p rz e d a ż y n a k r e d y t, u p a t r u ją c w n ie j g łó w n ą p rz y c z y n ę kło po tów b u d ż eto w y c h (s. 100, 103 i w m n ie js z y m sto p n iu 76). K o niec k o ń có w s t r a t y z t y tu łu s p rz e d a ż y k re d y to w e j w y n io s ły w c ią g u 7 la t — 2,5 m in zł (s. 100), co w sto su n k u do obro tó w w w y s o k o ś c i 911 m in zł, stan o w iło p rz e c ież z a le d w ie 1/3%, a w ię c w ie lk o ś ć ra c z e j zn ik o m ą. G łów ną tru d n o ść s p ra w ia ł sp a d e k w a r to ś c i obro tów . P od o b n ie m o żn a m ie ć w ą tp liw o ś c i co do te z y , że p rz y c z y n ą p o p a rc ia p rz ez rz ą d b u d o w n ic tw a m ie sz k a n io w e g o po 1934 r . b y ła k w e s tia n ę d z y m ie s z k a n io w e j i o b aw p rz e d je j sp o łeczn ym i k o n s e k w e n c ja m i (s. 228). J e s te m z d a n ia , że rz ą d d ą ż ą c do n a k r ę c a n ia k o n iu n k tu ry w y b ie r a ł po p ro stu te d z ie d z in y , w k tó ry c h n a k ła d y in w e s t y c y jn e m o g ły d ać sto su n k o w o n a jw ię k s z e z a trù d n ie n ie b ezp o śred n ie i w n a j w ię k s z y m sto p n iu u ru c h o m ić m n o żn ik i in w e s ty c y jn e . Do ty c h d z ied z in n ależało m . in . b u d o w n ictw o .
T ego ty p u w ą tp liw o ś c i m o żn a zgłosić i w ię c e j. N ie one je d n a k d e c y d u ją o w a r to ści k s ią ż k i. C z ym o p ra c o w a n ie m a b a r d z ie j p io n ie rs k i c h a ra k te r , ty m z aw sz e b u d z i w ię c e j w ą tp liw o ś c i. A p ra c a W . R u s iń s k ie g o m a n ie w ą tp liw ie c h a ra k te r p io n ie r s k i. T a k ze w z g lę d u n a cało ścio w e u ję c ie z a g a d n ie n ia , ja k i p ró b ę p o d su m o w a n ia d o tych czaso w ego s ta n u b a d a ń . B ez w ą tp liw o ś c i w y w r z e ona p o w a żn y w p ły w n a d a lsz e s tu d ia n a d h is to r ią sp ółd zielczo ści, a n a d e w sz y stk o z p e w n o śc ią z a p o c z ą tk u je lu b o ż y w i w ie le d y s k u s ji. N ie k tó re te z y p ra c y — sz cz eg ó ln ie d o ty c zą ce p ro b le m ó w id e o lo g ic z n y c h — m a ją b o w iem k o n tro w e r s y jn y c h a ra k te r .
W s u m ie k s ią ż k a W . R u s iń s k ie g o je s t p o w a żn y m w y d a rz e n ie m . P o z w a la b o w ie m zro zu m ieć p rz y c z y n y w z lo tó w i u p a d k ó w ru c h u sp ółd zielczego w P o lsce m ię d z y w o je n n e j, p rz y czym — co w ażn e —· u tr z y m a n a je s t w to n ie z d e c y d o w a n e j s y m p a t ii d la sp ółd zielczo ści. Po zap o z n an iu s ię z k s ią ż k ą m ożna z c a łą stan o w cz o ścią s tw ie rd z ić , że je s t to je d n o z n a ja m b itn ie js z y c h i n a jle p s z y c h o p rac o w ań p o ś w ię co n ych p o ls k ie j sp ó łd zielczo ści la t 1918— 1939.
