1
SPIS ZAWARTOŚCI
TECZKI [ V] a r e Jc
*\(X<\ U i 3 {
z
.... Ci...
I./l. Relacja \l
1.12. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora — 1./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora —
*11. Materiały uzupełniające relację v/
III./l. Materiały dotyczące rodziny relatora
w
III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r.—
III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) —
w
III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 III./5. Inne ...—
IV. Korespondencja-—
V. Nazwiskowe karty informacyjne\ f VI. Fotografie *—
2
3
I A B B K J «. D ti' I 3 A .
Działaczka Narodowa i społeczna. 1835 - 1939 •
fo-arkowa J-adwiga ur 15.X# 1885 r w Starych 'Śliwicach jako córka J -8B0 i M-arty z d* Grycman. Do szkoły powszechnej uczęszczała w Gliwicach. W 1921 r brała żywy u d ział w a k c ji p leb iscytow ej na te re n ie pow* g liw ic k ie g o • lo p od ziale śląska opu ściła wraz z mężem swe rodzinne strony .W 1922 r o s ie d lił a s ię w Nowym Bytomiu. Tam rozw inęła szeroką d zia ła ln o ś ć społeczną i Oświatową. Organizowała kursy języka polskiego urządzała festyn y* W c z a s ie , gdy Niemcy, nie p rzeb iera ją c w środkach , n a k ła n ia li rodziców do posyłania d z ie c i do n iem ieck iej szk oły, liarkowa v/alczyła o kałde dziecko dla pbsł<tR^x p o ls k ie j szk o ły. 7/ 1931 r Niemcy b y li zmuszeni zamknąć niemiecką
szkołę mniejszościową v/ Nowym Bytomiu, do czego w dużej mierze przyczy
n iła s ię Markowa swą antyniemiecką akcją* V/iele s i ł i czasu poświęcała sprawie bezrobotnych, kołacząc w m agistracie o pracę i Z'3pomo<^i,
oraz organizu jąc i prowadzącdla nich kuchnie*
W roku 1939 , gdy po kilkudniowej wojennej tu łaczce w ró ciła do domu, Niemcy p rzep row ad zili u n ie j r e w iz ję . Znaleziony sztandar To - wsrzystwa Polek s ta ł si^ bezpośrednim powodem j e j b oh atersk iaj śm ierci*
H itlerow cy zm usili ją do n ie s ie n ia boso sztandaru uliegm i Nowego Bytomia, nakazując j e j krzyczeć 'H e li H it le r * * Ludność niemiecka
i ż o łn ie rz e p lu li na nią i u rą g a li j e j nazywając ją 'królową P o ls k i *.
Markowa z dumą n io sła sztandar , śpiewając p o lsk i hymn narodowy* Wresz
c ie ktoć z tłumu p o d p a lił sztandar* Gdy motłoch d o ta rł do a p te k i, za
prowadzono ją wrsz z sześciu powstańcami do piwnicy* Tam s ię nad nimi w b e s tia ls k i sposób znęcano, siarkowej wyrwali Niemcy z uszu k o lc zy k i, ponieważ na nich b ył wizerunek polsk iego o r ła , w y b ili j e j *ęby , połama
l i ręce i n ogi. Markowa do o s t a t n ie j c h w ili zachowała bohaterską pos
tawę , powtarzając te słowa: 'Polką byłam, jestem i Polką umrę1'. Zsmor- dowftwrną zakopali Niemcy pod płotem w małej u lic z c e Nowego Bytomia, która po wojnie nazwana zo s ta ła j e j imieniem. Jadwiga Markowa zg in ę ła 4 września 1939 r .
tró d ła : P«Dubiel,W rzenieó 1939 na Śląsku, K a t.l9 6 o. s 124; A.Targ
M ateriały do l i s t y s tr a t d z ia ła c z y społecznych na Śląsku w latach 1939-1945, 'Zaranie Ś lą s k ie , 1964,n r 3, s* S o l. Inform acje Ą»Do- uiina i J* Dworaka z Nowego oytomia / Ruda kląska/
opracowała
An iela Kowalczyk
4
m a r e k J a d w i g a ,
Działaczka Narodowa i społeczna. 1885 - 1919 •
M-arkowa J-adwi&a ur 15.X. 1885 r w Starych Gliw icaeh jako córka J-ana 1 M -arty. z d. Grycman. Do szkoły powszechnej uczęszczała w G liwicach. W 1921 r brała żywy u d zia ł w a k c ji p leb iscyto w ej na te re n ie pow. g liw ic k ie g o . Po p od ziale Śląska opu ściła wraz z mężem swe rodzinne strony .W 1922 r o s i e d l i ł a s ię w Nowym Bytomiu, fam rozw inęła szeroką d zia ła ln o ś ć społeczną i Oświatową. Organizowała kursy języka p olskiego urządzała fe s ty n y . W c z a s ie , gdy Niemcy, nie p rzeb iera ją c w środkach , n a k ła n ia li rodziców do posyłania d z ie c i do n ie x ie c k ie j szk oły, Markowa w alczyła o każde dziecko dla
p o ls k ie j szk oły. W 1931 r Nieacy b y li zmuszeni zamknąć niemiecką
szkołę mniejszościową w Nowym Bytomiu, do czego w dużej mierze przycs.y- n iła s ię Markowa swą antyniemiecką a k cją . Wiele s i ł i czasu poświęcała spranie bezrobotnych, kołacząc w m agistracie o pracę i zapomogi,
oroz organizując i prowadzącdla nich kuchnie.
W roku 1939 , gdy po kilkudniowej wojennej tu łaczce w ró ciła do domu, Niemcy p rzep row ad zili u n ie j r e w iz ję . Znaleziony sztandar To - warzystwa Polek s t a ł s ię bezpośrednim powodem j e j b oh atersk iej śm ierci.
H itlerow cy zm usili ją do n ie s ie n ia boso sztandaru ulicpm i Ulowego Bytomia, nakazując j e j krzyczeć 'H e il H i t l e r ' . Ludność niemiecka
i ż o łn ie rz e p lu li na nią i u rą g a li j e j nazywając ją 'królową P o ls k i#.
Markowa z dumą n io sła sztandar , śpiewając p o ls k i hymn narodowy. Wresz
c ie ktoś z tłumu p o d p a lił sztandar. Gdy motłoch d o ta rł do a p te k i, za
prowadzono ją wraz z sześciu powstańcami do piw nicy. Tam s ię nad nimi w b e s t ia ls k i sposób znęcano. j&arkowej wyrwali Niemcy z uszu kolczykip ponieważ na nich b y ł wizerunek p olskiego o r ła , w y b ili j e j zęby , połama
l i ręce i n o gi. Markowa do o s t a t n ie j c h w ili zachowała bohaterską pos
tawę , powtarzając te słow a :'P olk ą byłam, jestem i Polką umrę'. Zaaor- dowawaną zakopali Niemcy pod płotem w małej u lic z c e Nowego Bytomia, która po wojnie nazwana zo s ta ła j e j imieniem. Jadwiga Orkowa zg in s ła 4 września 1939 r .
Ź ró d ła :.P.Dubiel.W rz e s ie ń 1939 na kląsku, K a t.l9 6 o. s 124; A.Targ
M ateriały do l i s t y s tr a t d z ia ła c z y społecznych na Śląsku w latach 1939-1945, 'Zaranie Ś lą s k ie , 1964,nr 3, s. S o l. Inform acje A,Do
mina i J. Dworaka z Nowego oytomia / Ruda kląska/
opracowała
An iela Ko walczyk
5
6
K O 2 I S T I * ŚLĄSKIE
J A D W I G A X A 1 10 9 A WTK- 1966 r .
Jedna z n a jw yb itn iej szych, p osta ci kobiecych na Ś ląsku ,żarliw a p a trio tk a , Jadwiga barkowa u ro d ziła s ię 15 września 1685 roku w Starych Gliwicach w r o d z in ie robotnika Jana Grycaana i je g o aony Karty
z Gałązkow*
O jc ie c j e j pracował jako suwnicowy w hucie G liw ic e ,g d z ie robot
nikami b y li przeważnie P o la cy*F a k t,że m ieszkali w cdeocie-wpływał zapewne na szybszy w zrost* ic h świador.ooci p a tr io ty c z n e j,
C zytyw ali bytomskiego "Katolika** i ze wiględu na panujące stosunki p o lity c z n e w im p e ria lis ty c z n e j Rzeszy m ogli swą polskouc pielęgnować poza domem ty lk o w organ izacjach p a ra fia ln y ch *k tcre z rz e s z a ły osoby mówiące j Łzykiem polsIdUi.Yf warunkach panującej w domu a ta o a fe ry polskc c i nawet fa k t , 2.e szkoła podstawowa była niemiecka i nastawiona na sto*
sowa n ie matod gwałtu celem zniemczenia d z ie c i i narzu® nia im prus
kiego patriotyzm u, n ie wpłynął na postaw* osłod e j J adw igi, która zawsze czuła s ię Polką.
W roku 1899 po oko liczeniu szkoły podstawowej, Markowa p ozostała w domu,pomagając matce w gospodarstwie domowym*wolny czas poświęcała pracy w p olsk ich organ izacjach p a r a fi r ln ych ,organ isu j ąc też pielgrzym - k i p o ls k ie na Gt>rę ć w. Anny , do P iek a r o lą sk ich i do Częstochowy.
Przy t e j o k a z ji poznała swego p rzyszłego męża,robotnika Wincentego H A R J A, p r a c u je ego w sąsiadujących z Gliwicami Łabędacfa-za którego w y sila za mąft w r*1§©4*
Wincenty ia r e k ca ły swej wolny czas od pracy poowi<*cał również na d zia ła ln o ść spółeczn ą.U cz^ szczali razem na le k c je śpiewu do
Towarzystwa 3piewu "Hanaonia" założonego przed pierwszą wojną
światową,którego prezesem: b ył w tyra ezasie-znany d z ia ła c z społeczny F e lik s O r lic k i.^ r a z z dr*Styczyńskim,zamordo anym w 1922r przea Niemców i działaczk ą S t vjmiewsk^-J11 dwiga Karkowa zorganizowała Koło Polek w C li wicach- i cały swoj w ysiłek w łó iy ła w je g o d z ia ł alnośc*
W o k re s ie tr z e c ie g o powstania s i a k i e g o mąż Markowej w zią ł w rę kę karabin,a Markowa za c zę ła prowadzić k*chni%, d la powstańców*
W o k resie p leb iscy tu Siarkowa w zię ła s zc z e g ó ln ie aktywny u d zia ł w wal
ce p leb iscyto w ej*
Zaraz po u stalen iu podziału obszaru plebiscytow ego przesądza
jącego pozostanie G liw ic przy ITieaczehh- ca ły impet szowinizmu n ie mieckiego z w re c ił s i ę przeciwko miejscowym Polakom,w tym i ro d z in ie Markcw*
--- i.alcutek szykan,w atm osferze gwałtu i przemocy-Markowie m u sieli uchodzic na obszar utworzonego po s tr o n ie p o ls k ie j Województwa Śląskiego i o s i e d l i l i s ię w Biytomiu / d z is ia j d z ie ln ic a Budy Ś lą sk iej/ *
Tu jjTarek otrzymał pracę w hucie "Pokuj" » tu p r z y s t ą p ili oboje do iw ra ie aktywnej pracy s p o łe c zn e j, organ izu jąc Związek Uchodgc^w, k tóry miał na celu opiekę nad współtowarzyszami n ie d o li*
Przy 2 wiąz ku Uchodźców Markowa z a ło ż y ła następnie Kgło P o lek , k tóre z czasem z e s p o liło s ię z istn ie ją c y m na miejscu Towarzystwem P olek .P rzy Towarzystwie Pele k powstało wkrótce Koło ' iodych Polek*
W obu stowarzyszeniach zorganizowano kursy języka polskiego,aby uzu
pełnia braki w tym w zględ zie,p ow sta łe na skutek n ie is tn ie n ia od roku 1872-azlu ł p olsk ich .
7
Jadwiga Mi rkowa n ie ogran iczała s ię ty lk o do pracy w ruchu k ob iet*
TfyZa również czynnym członkiem Koła P r z y ja c ie l Harcerstwa ,uczęss*•
ezała na zebrania drużyn i emskich*przemawiała do harcerek, a tara—
Jąo s i * wszczepia w n ie gorące uczucia a ił o ś c i O jczyzny.
Brała także u d ział w pracy charytatywnej i krzew ienia ośw iaty wśrud młodzieży z a c ią g n ię te j do wojaka*
Zdolnoflci organ izacyjn e doprowadziły Markowy do czołów ki d z ia ła c z y społecznych. Jako przewodnicząca Towarzystwa. Polek doprowadziła stan członki;w do imponujt^cej lic z b y l.o o o osob -oslągająe w ten spscb etan o r g a n iz a c ji masowej*
V Towarzystwie pracowała z n iegasnącym nigdy zapałem,pozyskując dla p olsk o ści w ie le osob narodowo obojętnych* N ie s z c z ę d z iła trudów
g<Sy chodziło o zorganizowanie przejawów p o ls k ie j d z ia ła ln o ś c i*
Władze P o ls k i aiędzywoj ennej przyznały Markowej
w
uznaniazasług Srebray Krzyż Zasłu gi*Przed samym wybuchem IX wojny światowej nadano j e j t Z ło ty Krzyż Zt s łu g i,k tó r y n ie z o s ta ł j e j ju ż nigdy
wręczony.
Przyszed ł tra g ic zn y Wrzesień 1S^9r*pod uderzeniem od l a t przy
gotowywanej przemocy załamały s ię n ie ty lk o gran ice P o ls k i,a le po
padła w zw ątpienie mniej odporna czę&6 społeczeństwa*
Lecz kto kochał P olsę s i l n i e 1 praw dziw ie,ten w ie r z y ł,t e n ie zgin ęła, Zlie s t r a c iła t e j wiary an i na ch w ilę i barkowa*
Gdy 2 września 19p9 roku władze i wojsko p o ls k ie opu aciły Iłowy Bytom a w dniu następnym dywersonci opanowali m iejecowo^u*zaczęło s ię p r z e zładowanie uczestników walk nad gran icą polską pod Rudą» pro wac'zony c.
w przededniu w ojny,oraz innych znienawidzonych przez Hieucow akty
wistów polskich* Wszczęły s ię r e w iz je za bronią i aresztowania na skutek rożnych denuncjacji*
Przy r e w i z j i u Markowej w dniu 6 września,dokonanej w nieobec
ności aęia,skonfiskowano sztandar towarzystwa pfclek z wizerunkiem Madonny*
Gdy dywersahci ze sztandarem w y s z li z m ieszk an ia,stojące w p ob liżu K iesk i zaproponowały, by"krt,Iowa p olsk a” ,ja k Markową nazywał3 sama za karę sztandar odniosła na posterunek dywersantow*
Niemcy p o l e c i l i O rk ow ej zabrać sztandar 1 pojśw z nim i-tak zaczęła s ię j e j is tn a "droga krEyżowaM*£owarzyszyły j e j w zrastające nienawis ne tłumy krzyczących Niemców,zwłaszcza, k ob iet*
Przed starą apteką-tłum podszedł do dowodey dywersantcw,kapitana SA żądając wydania Karkowej w ic h ręce-w tedy kapitan kazał Markową zamknąć w a r e s z c ie znajdujący® s ię w piwnicach pod apteką*
Aresztowaniu tow arzyszyło b ic ie 1 wyrwanie z uszu z ło ty c h kolcz;
kow z rzeźbą o rła polskiego*O ztandar z& a,który ik-rko-m aiosła,w yrw a
no z fu tera łu ,p ola n o ru.ftą i spalono*
Były to ju ż o s ta tn ie chw ile Markowej*Okrutnie katowana 1 głodzo na, zo s ta ła zamordowana w piwnicach pod apteką*Przebywający w tym c za s ie w a r e s z c ie były powstaniec .'inil Gaber z e z n a ł,iż Markową za
mordował Jgon O chaffranietz,znany w i^wym Bytomiu d z ia ła c z niemieck Cuber w id z ia ł jak S ch aff ra n ie t z wyszedł z c e l i Markowej zbroczony krwią ze słowami " J e t z t i s t d ie Sau f e r t i g "
Ha prośbę męża Karkowej Międzynarodowy Czerwony Krzyż poinformo wał go po dochodzeniach,iż zw łoki Markowej zn alezion o w dniu 6 wrze nia w Newym By tomiu z raną postrzałową* Jako świadka podano S chaff 1 n ie tz a .
T ragedia Markowej wr y ła s ię głęboko w pamięć społeczeństwa
8
Po wojnie odnaleziono zw łoki 1 sprawiono Im godn^ pogrzeb*
W miejsęB zn a le zie n ia zwłok uaieozczono t a b lic ę z napieem?
W tym nalej sou znaleziono sprofanowane zw łoki gorącej p a t r io t k l 1 d z ia ła c z k i społecznej
śp .Jad w igi M 4 E K 0 I I J
zamordowanej w r . 19.29 przez siepaczy h itlero w sk ich "*
Cześć J e j parni*ci#Hańba mordercom.
M łod zie! Iłowego Bytomia 28§7t1946r"
U lic ę , przy k tó re j znaleziono zw łoki Llarkowej-mlasto nazwało J e j Imieniem*Parnią o Markowej j e s t wciąż iyws w Kowym Bytomiu.
W roku ubiegłym huta "P ok oj" d&łs t a b lic y odpowiednią oprawy a rty s tyczn ą,h arcerze zaś p r z y j ę l i im ię ?tarkowej jako nazwę swego hufca*
W świata narodowe pod pomnikiem akład&ne są naręcza kwiatów 1 płoną znicze* Sak społeczeństwo Budy śląskiej czci pamięć żarliwej patriotkl*
9
K O 2 1 E 2 I * gŁUSEIiś tT \h
J A D W I G A U t k f i U fflfr. 1966 r ,
Jedna z n ajw yb itn iejszych p o sta ci kobiecych na Śląsku* t a r l i s a p a trio tk a *Jadwiga Siarkowa u ro d ziła s ię 15 września 1885 roku w Staryot G liw ica ch w ro d z in ie robotnika Jana Gr^oasna 1 je g o t.ony t^arty
z
Gałggkaw*
O jc ie c j e j
pracował jako
suwnicowy w 1 tucie G llw le e *g d z ie rob otnikami b y l i przeważnie roiacy •i^akt*te u le c z k a li w o leśei*H *p ływ a ł sapewne aa szybszy wsroetae Ic h śwladoooael p a trio ty c zn e j#
Czytyw ali by toruj kie to "K a to lik a * 1 ze w «^ I(dtt aa panujące stosunki p o lity c z n e w im p e ria lis ty c z n e j rzeszy i*>c l i swą polskoau pielęgnować poza domem ty lk o w organ izacjach p a ra fla ln y eh#k t i r e z rz e s z a ły osoby Bawiące ję z y kiesa polskim*'.* warunkach panującej w doau atm osfery polekc c l nawet f a k t * ie czkała podstawowa była nle&ieoka i nastawiona aa sto
sowanie eatod gwałtu eelem zniemczenia d z ie c i 1 narzu© nia l a prus
kiego patrlotysrau*nie t/płynął
na
postawy rałodej JadwlgU która zawsze czuła s ię polką*W roku 1899 po ukoaczenlu szkoły podstawowej *Martowa pozostała w domu* pomagając matce w gospodarstwie domowym* .iolny czas poświęcała pracy w polskich o rganizacjach parafialnych* organizując tez pielgrzym k i p o lskie na Q<,ni ew«Anny*do Piekar ślą sk ich 1 do Częstochowy*
Przy t e j o k a z ji poznała swego p rzy szłeg o aęia* robotnika Wincenteno K A R K A*pracuj ąeago w sąsiadujących z G il wica u l £ebędach~@s którego wyszła za di|$ w r.19o4*
ftin een t. Marek c a ły swej wolny czas od pracy poświęcał rcw n lei na d ziałaln ość sp ołeasn ą.U csęezezali razem na le k c je śpiewu do
Towarzystw 3piewu "B arton iaR założonego przed pierw szy wojnę
światową*kterego prezes eta b ył w tym ezasio-znany d z ia ła c z społeczny F e lik s O r lie k i*>;raz z d r . wt:/czv ńoklsuzsstordo aaym
w
1922r przez niemocw 1 działacgsk^r St viu .4 ew figsfrJadwiKa Marko; a zorganizowała Soło Polek w G liw icach - i ca ły swej w ysiłek W łoiyław
je g o d z ia ła ln o ś ć *W o k re s ie tr z e c ie g o powstania ś lą s k ie g o mai IlarkoweJ w zią ł w rę kę karabinka tarkowa za częła prowadzi* kftchaię d la powstańców*
V o k re s ie p le b is c y tu llarkowa w alała s zc z e g ó ln ie aktywny u d zia ł w wal
ce p leb iscyto w ej*
Zaraz po u stalen iu podziału obszaru plebiscytow ego przesądza
ją cego pozostanie G liw ic przy Kieacaefeh- cały impet s zo w in izm n ie mieckiego s w re c ił s ię przeciwko miejscowym Polakom** tym 1 r o d z in ie Łatrkaw*
Wskutek szykan** atm osferze gwałtu i orzemoca - ^ tr k o ^ ie m u sieli uchodzić na obszar utworzonego po e tr o n ie p o ls k ie j , ojew&dztv;a
ślą sk ieg o i o s i e d l i l i s i ę w I.owym Bytomiu / d z is ia j d z ie ln ic a Budy ś lą s k ie j/ *
gu Uarok otrzym ał pracę w hucie "P o k c j"*tu p r z y s t ą p ili ob oje do rawnie aktywnej pitacy s p o łeczn ej,o rg a n izu ją c Związek Ucbodictw, k te ry saiał na celu opiekę nad współtowarzyszami n ie d o li*
Przy Związku U cŁodiciw Karkowa z a ło tT ła następnie Kgło Polek*
k tó re z czasea z e s p o liło s ię z i s t n i e j ąoym na a le j ecu Towarzystwom P o le k * ir z y Towarzystwie P0le k powstało wkratce Koło rłodych Polek*
W obu stowarzyszeniach zorganizowano kursy języka polskiego*aby uzu
p ełn ić braki w tym w zględzie*pow stałe na skutek n ie is t n ie n ia od roku 1872-szfeał polskich *
10
2
Jadwiga Sortowa n ie ogra n icza ła s ię ty lk o do pracy w rucha k o b iet*
B|yłs również czynnym ezłonkiera Koła P r z y ja c ic ł Haroerstw!B*uczęflz- czaia na zebrania drużyn ż eusklch* przemawiała do harcerek, stara—
j<*c a ię wszczepi*. w n ie gorące uczucia a ił o s c i O jczyzny•
Brala także udział w pracy charytatywnej 1 krzewienia oawiaty warud tałodaieży z a c ią g n ię te j do wojska*
Z d o ln o ici organ izacyjn e doprowadziły Larkowa żo czołów ki d z ia ła czy społecznych*Jako przewodnicząca fowarzystwa P olek doprowadził:
etan człon k i w do imponującej lic z b y 1 *ooo ost b -o s ią g c j 40 w ten apeo etan o r g a n iz a c ji saaowej*
W Towarzystwie pracowała z niegasn^cyra nigdy zapał era, po znakują dla polskodci w ie le osób narodowo obojętnych. N ie s z c z ę d z iła trudów gdy ch odziło o zorganizowanie przejawów p o ls k ie j d z ia ła ln o ś c i*
bładze P o ls k i taiędzywoj ennej przyznały Orkowej w uznaniu
zasług Srebrny ICrsyi Zasługi *Przed samym wybuehen I I wojny kwiatów nadano j e j * Z ło ty Krzyż Z a słu gi*k tó ry n ie z o s ta ł j e j ju ż nigdy wręczony*
P rzyszed ł tr a g ie z m Wrzesień 19>9r*pod uderzeniem od l a t przy
gotowywanej przemocy z a ła s a ły s ię n ie ty lk o gran ice Pola k i , a l e po
padła w zw ątpien ie a n ie j odporna częac społeczeństwa*
Lecz kto kochał r o ls ę s i l n i e i praw dziw ie,ten w ie r z y ł,ż e n ie z g in ę łi S ie s t r a c iła t e j w iary ani na ch w ilę 1 barkowa*
Gdy 2 września 19>9 roku władze i wojsko p o ls k ie opu ściły Iowy Bytoc a w dniu następnym dywersanci opanowali raiejscowoa,.*zaczęło s ię przi a ładowanie uczestników walk nad gran icą polską pod Budą* prowadzony <
w przededniu wojny*oraz innych znienawidzonych p rzez Rieracow akty
wistów polskich * Wszczęły s ię r e w iz je za bronią i aresztowania na skutek raźnyoh denu ncjacji*
Przy r e w iz ji a li rkowei
w
dnia6
wrzeanit ,dokonanej w nieobecności ©ęża, skonfiskowano s z t a a d r towarzystwa irOlek z wizerunki era ifc ts in j ii
Gdy dyweisaiwl ze sztandarem w y s z li z ciiesz kania, s to ją c e w p ob liżu Niemki zaproponowały, by "kro Iowa polaka " , jak Karkową nazywałj sam za karę sztandar odn iosła na posterunek dywersantaw*
łliemcy p o l e c i l i igarkowej zabrać sztandar 1 pojaw z nim i-tak zaczęła s ię j e j istn a"d roga k r zyiowa" * 2owarzyszyły j e j w zrastające nienawie ne tłum- krzyczących Niemoow*zwłaaac za k o b iet*
Przed s ta rą apteką-tłum podszedł do dowódcy dywersantow*kapitana SA żądając wydania Markowej w ic h ręeo-wtady kapitan kazał Ilrkowa, zaakmic w a r e s z c ie znajdującym s ię w piwnicach pod apteką*
Aresztowaniu tow arzyszyło b ic ie i wyrwanie z uszu zło ty c h ko le ż y ko w z rześbą o rła p olsk iego * Sztandar zaś * ktary barkowa n io sła * wyrwa
no z fu tera łu ,p ola n o n a ftą i spalono*
Były to ju ż o s ta tn ie chw ile a rkowej *Okrutnie katowana i g o d z o n a ,zo sta ła zamordowana w piwnicach pod apteką*Przebywający w tym c za s ie w a r e s z c ie były powstaniec a i l Cuber z e z n a ł*Iż siarkową z a - oordował Jafeon Lteh affran letz, znany w ujwym tociiu d z ia ła c z niem iecki Cuber w id z ia ł jak S e h a ffra n ie tz wyszedł z c e l i Karkowej zbroesony krwią ze słowami " J e t z t l o t d ie Seta f e r t i g "
Ha prośbę taęza ?!. rkowaj Międzynarodowy Czerwony Krzyż poinformo
wał go po dochodźeniaeh, i ż zw łoki M rkowęj zn alezion o w dniu 6 wrześ nla w Ho wyra Bytomiu z raną postrzałow ą* Jako awiadka podano Schaf f ra
gedla llarkowej w ryła s ię głęboko w paraięo społeczeństwa
11
Po wodnie
odnaleziono zwłoki
ioprawiono
ingodnj pogrzeb*
W cdeje$B zn a le zie n ia zwłok ualessczono tablic** z napie es?
W tyta miejscu znaleziono sprofanowane zw łoki gorącej p a t r io t k i i d z ia ła c z k i społecznej
«p .J a d w ig i I 2 A S K 0 I 8 J
za&orćowcnej w r « 19.29 p rzez siepaczy h itlero w sk ich "•
Cześ,.: J e j parni *gci*Hańb© aordercoa.
Młodzi ei. Iłowego Bjtostia 28,7* m 6 r "
If U l i c k t ó r e j znaleziono zw łok i Marko we.1~<aiacto nazwało J e j i& ie n ie c u P a c a io Markowej j e s t w cią i żywa w HOwya Bytomia*
W roka abiegłym huta "P ok ójw dała ta b lic y odpowiednią oprawy a r ty a - V tyczną, harc erze zaś p r z y j ę l i i a l ^ ilrrkowej jako nazw* swego hufca*
W twista ogrodowe pod pocanikiea składane są nar^czt’ kwiatów i płoną znicze# Sak społeczeństwo Body śląskiej czci pa-.il^ żarliwej patriotki*
12
J A D W I G A M A l k O W A WTK- 1966 r ,
Jedna z n a jw yb itn iejszych p osta ci kobiecych na Ś ląsk u ,żarliw a patriotka,Jadw iga Markowa u ro d ziła s ię 15 września 1885 roku w Starych G liwicach w r o d z in ie robotnika Jana Grycmana i jego żony Marty
z Gałązkow*
O jc ie c j e j pracował jako suwnicowy w hucie G liw ic e ,g d z ie robot
nikami b y li przeważnie P o la c y .P a k t,że m ieszk ali w mieście-wpływał zapewne na szybszy w zrost* ic h świadomości p a tr io ty c z n e j,
Czytyw ali bytoaakiego "K a to lik a " i ze względu na panujące stosunki p o lity c z n e w im p e ria lis ty c z n e j Ezeszy m ogli swą polskość pielęgnować poza do cłem ty lk o w organ izacjach p a ra fia ln y c h ,k to re z r z e s z a ły osoby mówiące językiem polskim* warunkach panującej w domu atm osfery polskc c i nawet fa k t ,ż e szkoła podstawowa była niemiecka i nastawiona na sto
sowanie matod gwałtu celem zniemczenia d z ie c i i narzucę n la im prus
kiego patriotyzm u ,nie wpłynął na postawę młodej J a d w igi,k tó ra zawsze czuła s ię Polką*
V roku 1899 po ukończeniu szkoły podstawowej, Markowa p ozostała w domu,pomagając matce w gospodarstwie domowym*¥/olny czas pośf/ięcała pracy w p olsk ich organ izacjach p a ra fia ln y ch ,o rg a n izu ją c też pielgrzym*
k i p o ls k ie na Gorę św.Anny,do P iek a r Śląskich i do Częstochowy.
Przy t e j o k a z ji poznała swego p rzyszłego męża,robotnika Wincentego M A R K A,pracującego w sąsiadujących z Gliwicami Łabędach-za którego wyszła za mąż w r*19o4*
Wincenty Marek ca ły swej wolny czas od pracy poświęcał również na d zia ła ln o ść sp ołeczn ą .U częszcza li razem na le k c je śpiewu do
Towarzystwa Śpiewu "Harmonia" założonego przed pierw szą wojną
światową,którego prezesem b ył w tym czasie-znany d z ia ła c z społeczny F e lik s O r lic k i .t/raz z dr .Styczyńskim, zamordowanym w 1922r przez Hiemcow i działaczk ą Stę|miewską-Jadwiga Markowa zorganizowała Koło Polek w G liw icach- i c a ły swej w ysiłek w łożyła w je g o d z ia ła ln o ś ć .
W o k resie tr z e c ie g o powstania ś lą sk ieg o mąż Markowej w zią ł w rę
kę karabin,a Markowa za częła prowadzić; kAchni , d la powstańcow*
W ok resie p leb iscy tu Markowa w zię ła s zc ze g ó ln ie aktywny u d zia ł w wal
ce p leb iscyto w ej*
Zaraz po u stalen iu podziału obszaru plebiscytow ego przesądza
jącego pozostanie G liw ic przy Kiemczehh- c a ły impet szowinizmu n ie mieckiego zw ró cił s ię przeciwko miejscowym Polakom,w tym 1 r o d z in ie Marków*
Wskutek szykan,w atm osferze gwałtu i przemocy^Markowie m u sieli uchodzic na obszar utworzonego po s tr o n ie p o ls k ie j Województwa
Śląskiego i o s i e d l i l i s ię w Kowym Bytomiu / d z is ia j d z ie ln ic a Rudy Ś lą sk iej/ *
Tu Marek otrzymał pracę w hucie "P o k ó j",tu p r z y s t ą p ili oboje do równie aktywnej pracy s p o łeczn ej,o rg a n izu ją c Związek Uchodźców, który o la ł na celu opiekę nad współtowarzyszami n ie d o li*
Przy Związku Uchodźcow Markowa z a ło ż y ła następnie ICgło P olek , k tóre z czasem z e s p o liło s ię z Istn ieją cym na miejscu Towarzystwem Polok .P rzy Towarzystwie P0le k powstało wkrótce Koło Młodych Polek*
W obu stowarzyszeniach zorganizowano kursy język a polsk iego,ab y uzu
pełnia braki w tym w zględ zie,p ow sta łe na skutek n ie is tn ie n ia od roku 1872-s zk o ł polskich*
13
Jadwiga Markowa n ie ogra n icza ła s ię ty lk o do pracy
w
ruchu k o b ie t.Była równie*, czynnym członkiem Koła P r z y ja c ió ł Harcerstwa,uczęas—
czała na zebrania drużyn żeńskich*przemawiała do h arcerek*stara
ją c s ię wszczepie w n ie gorące uczucia m iło ś c i O jczyzny,
Brała także u d ział w pracy charytatywnej i krzewienia ośw iaty wśród m łodzieży z a c ią g n ię te j do wojska.
Zdolności organ izacyjn e doprowadziły Markową do czołów ki d: l a ła czy społecznych.Jako przewodnicząca Towarzystwa Polek doprowadziła etan czionkżw do imponującej lic z b y l.o o o osob -osiągając w t a i spsob stan o r g a n iz a c ji masowej*
W Towarzystwie pracowała z n iegasnącym nigdy zapałem,pozyskując dla p olsk ości w ie le osob narodowo obojętnych* N ie s z c z ę d z iła trudów gdy chodziło o zorganizowanie przejawów p o ls k ie j d z ia ła ln o ś c i*
Władze P o ls k i międzywojennej przyznały Markowej w uznaniu
zasług Srebrny Krzyż Z a słu gi.P rzed samym wybuchem I I wojny światowe nadano j e j * Z ło ty Krzyż Z a słu gi*k to ry n ie z o s ta ł j e j ju ż nigdy
wręczony*
P rzyszed ł tra g iczn y w rzesień 19^9r*pod uderzeniem od l a t p rzy
gotowywanej przemocy załamały s ię n ie ty lk o gran ice P o ls k i,a le po
padła w zw ątpienie mniej odporna część społeczeństwa.
Lecz kto kochał P o ls ę s i l n i e i prawdziwie*ten w ie r z y ł* ż e n ie zg in ę ła U ie s t r a c iła t e j w iary ani na chw ilę i Markowa*
Gdy 2 września 1939 roku władze i wojsko p o ls k ie op u ściły Ifowy Bytom a w dniu następnym dywersanci opanowali m iejscow ość*zaczęło s ię p rze śładowanie uczestników walk nad gran icą polską pod Rudą* prowadzonyc w przededniu wojny, oraz innych znienawidzonych przez Niemcew akty
wistów polskich* Wszczęły s ię r e w iz je za bronią i aresztowania na skutek rożnych d en u n cjacji.
Przy r e w iz ji u Markowej
w
dniu 6 września*dokonanejw
nieobecności m ę ż a ,skonfiskowano sztandar Towarzystwa Polek z wizerunkiem Madonny•
Gdy dywersafcei ze sztandarem w y s z li z m ieszk an ia,stojące w p ob liżu Niemki zaproponowały*by”krolowa p o ls k a ",ja k Markową nazywały sana. za karę sztandar odn iosła na posterunek dywersantow*
Niemcy p o l e c i l i Markowej zabrać sztandar i pojśc z nim i-tak za częła s ię j e j istn a"d roga krzyżow a".Tow arzyszyły j e j w zrastające nienawis ne tłumy krzyczących Niemców*zwłaszcza k o b ie t.
Przed starą aptek%~tłum podszedł do dowódcy dywersantow*kapitana SA żądając wydania Martowej w ic h ręce-w tedy kapitan kazał Markową zamknąć w a re s z c ie znajdującym s ię w piwnicach pod apteką.
Aresztowaniu tow arzyszyło b ic ie i wyrwanie z uszu z ło ty c h kolczy kow z rzeAbą o rła p olsk iego.S ztan d ar z a ś ,k tó ry Markowa n io 3ł a , wyrwa
no z fu tera łu ,p ola n o n a ftą i spalono.
Były to ju ż o s ta tn ie chw ile Markowej.Okrutnie katowana i głod zo
na, zo s ta ła zamordowana w piwnicach pod apteką.Przebywający w tym cza s ie w a r e s z c ie b yły powstaniec B o li Cuber z e z n a ł,iż Markową za
mordował £gon S ch affran ietz,zn an y w H®wym Bytomiu d z ia ła c z niem iecki Cuber w id zia ł jak S c h a ffra n ie tz wyszedł z c e l i Markowej zbroczony krwią ze słowami " J e t z t i s t d ie Sau f e r t i g "
Na prośbę męża Markowej Międzynarodowy Czerwony Krzyż poinformo
wał go po dochodzeniach,iż zw łoki Markowej zn alezion o w dniu 6 wrześ • nj.g w ITowym Bv tomiu z raną postrzałową* Jako świadka podano S chaffra - n le tz a .
Tragedia Markowej w ryła s ię głęboko w pamięć społeczeństwa
14
Po wojnie odnaleziono zw łoki i sprawiono im godny pogrzeb, W niiejsQ« zn a le zie n ia zwłok umieszczono t a b lic ę z napisemf
W tym miejscu znaleziono sprofanowane zw łoki gorącej p a t r io t k i i d z ia ła c z k i społecznej
śp.Jadw igi H A E E O W g J
zamordowanej w r . 19^9 przez siep aczy h itlero w sk ich " . Cześć J e j pamięci.Hańba mordercom.
M łodzież Nowego Bytomia 28,7.1946r"
U lic ę , p r^ ' k tó re j znaleziono zw łoki Markowej-miasto nazwało J e j imieniem.Pamięć o Markowej j e s t wciąż żywa w HOwym Bytomiu.
W roku ubiegłym huta "P o k ó j" dała t a b lic y odpowiedni.** oprawę a rty s tyczną, harcerze zaś p r z y j ę l i im ię Markowej jako nazwę swego hufca.
W święta narodowe pod pomnikiem składane są naręcza kwiatów i płoną znicze, Tak społeczeństwo Rudy śląskiej czci pamięć żarliwej patriotki.
15
s y ° / o i si
Jadwigi z d. Grycraan / 15 X 1385 - 4 IX 1939 /, d zi łaczka narodowi i społeczna, ur. w G liwicach, g i z i e ukończyła szkoły pow*
szechną. Od wczesnych l a t był czynna w a k c ji ośw iatow ej, a w okre
s ie p leb iscytu podjęła szeroką d z ia ł« ln o ś u na t e r e r ie powiatu g li- v'ick iego. Po p od ziale Górnego ślinka musiała opuścić rodzinne
strony, osiad ła w Nowym Bytomiu, g d zie z zapałem oddała s i? pracy społecznej i oświatowej .Organizowała kursy języka p olskiego oraz odczyty popularne w iriejscowych organ izacjach . W związku z akcją niemiecką werbowani d z ie c i polskich do szkół mniejszościowych, w a lc z y ł' z uporem o każde dziecko p ils k ie , przyczyni ją c s ię do lik w id a c ji szkół n iem ieck iej w Fowym Jytomiu. Wiele tro c k i poś
w ięcała bezrobotnym organizując d l- nich kuchnię i zdobywając za
pomogi. Ares zto wana we wrześniu 1939 r przez Niemców, wywleczona z domu wraz ze sztandarem Towarzystwa Polek, w okrutny sposób skatowana, zosta ła zamordowana razem z sześciu powstańcami w piw
n icy domu przy u lic y , k t ó r » obecnie nosi j e j im ię.
A, f i
-j p m * .
