"The Land Question and the Irish Economy 1870-1903", Barbara Lewis-Solow, Cambridge Massachusetts 1971 : [recenzja]

R E C E N Z J E 865

'Barbara L e w i s - S o l o w , T h e L a n d Q u e stio n a n d th e Ir ish E con o­

m y 1870—1903, H arvard U n iv e r sity P ress, C am bridge M assach u setts 1971, s. 247.

D z ie je gospodarcze Irla n d ii — n ie r o z e r w a ln ie zw ią za n e z h isto rią p o lity czn ą tego k ra ju f^ - o b fitu ją w cały sze r e g w y d a r z e ń k tórym p rzyp isać m ożn a znaczny, je ś li n a ­ w e t n ie d ecyd u jący w p ły w na rozw ój gosp od arczy Irla n d ii w X I X i X X w ie k u 1.

J ed n y m z n ajbardziej k o n tro w ersy jn y ch prob lem ów , jak i po dziś n ie p rzestaje b yć p rzed m iotem sp orów w śród h isto ry k ó w za jm u ją cy ch się „erą w ik to r ia ń sk ą ” je s t tzw . k w e s tia rolna, tj. za g a d n ien ie p o sia d a n ia i u ży tk o w a n ia ziem i. A n g ie ls k ie p raw o re­

gu lu ją ce sto su n k i m ięd zy w ła śc ic ie le m ziem sk im i d zierżaw cą uważano· p o w szech n ie ju ż w p ierw szej p o ło w ie m in io n eg o stu le c ia jak o jed n o z n a jw a żn iejszy ch n ieszczęść i głó w n ą p rzy czy n ę k a ta stro fa ln eg o sp ad k u p rod u k cji ro ln ej w d ziew iętn a sto w ieczn ej Irlan d ii. P o g lą d ten p rzetrw a ł do c za só w w sp ó łczesn y ch i w w ie lu pracach h isto r y ­ k ó w an glosask ich , a z w ła szcza irla n d zk ich , b y w a często ek sp on ow an y.

B arbara L e w i s - S o l o w w om aw ian ej tu pracy stara się p od w ażyć tę utartą w ersję, m a ją cą w y ja śn ić w s z y s tk ie tru d n ości gospodarcze Irla n d ii i dalszy jej rozw ój gosp od arczy ty lk o w oparciu o is tn ie ją c y sy s te m d zierżaw y ziem i. N ie za m ierzając p o lem izo w a ć z lic z n y m i in terp reta cja m i k w e s tii rolnej w d ziew iętn a sto w ieczn ej Ir­

la n d ii autorka oprócz a n a lizy r o ln ic tw a irla n d zk ieg o s'tara się tak że w sk a za ć szereg in n y ch c z y n n ik ó w d eterm in u jących rozw ój gospodarczy kraju.

P r z y ję te p rzez a u to rk ę ram y cza so w e ogran iczające zak res p racy do la t 1870—

— 1903 o b ejm u ją o k res, w k tórym p o raz p ierw szy zap oczątk ow an o w Irla n d ii senię reform , chcąc u zd row ić ó w czesn ą c ię ż k ą sy tu a c ję irla n d zk ieg o roln ictw a. P oczątk ów tzw . 'kw estii ro ln ej m ożn a s ię dopatrzyć już w latach '1555— 1697, k ied y to w p o n o w ­ n ie podbitej i sp a cy fik o w a n ej p rzez A n g lik ó w Irla n d ii m ia ły m ie jsc e n a w ie lk ą sk a lę w y sie d le n ia lu d n ości m ie jsc o w e j i dep ortacje Irla n d czy k ó w do k olon ii, a na zd ob ytych w ten sposób gru n ta ch osad zon o a n g ielsk ich o sad n ik ów . A utorka przy­

stęp u ją c do an alizy sa m eg o już u sta w o d a w stw a roln ego w drugiej p o ło w ie X IX w.

ca ły p ie r w sz y ro zd zia ł 'swojej p racy p o św ięca a n a liz ie A k tu Z iem sk ieg o u ch w alon ego i w p row ad zon ego w ż y c ie w 1870 r. B rak o m ó w ien ia sp ra w w cz e śn ie jsz y c h n ie w ą t­

p liw ie utru d n ia m n iej zo rien to w a n em u w ty c h sp raw ach c z y te ln ik o w i zrozu m ien ie w a g i i d on iosłości aktu z r. 1870. A k t ten o ty le b ra ł w o ch ro n ę p raw n ą d zierżaw ców ziem i, że n ie m o g li b y ć ’oni odtąd u su w a n i z za jm o w a n eg o przez sieb ie gosp od arstw a, o ile reg u la rn ie p ła c ili w ła śc ic ie lo w i czyn sz d zierżaw ny. Z a g w a ra n to w a n o im także p raw o do u zy sk a n ia o d szk o d o w a n ia za w sz y stk ie in w e sty c je i u lep szen ia m ajątk u trw a łeg o w p rzyp ad k u o p u szczen ia zajm o w a n eg o p rzez n ich dotąd gosp od arstw a.

W 'krytycznej o c e n ie a k tu z iem sk ieg o z 1870 r. (s. 85— 88 i 197— 199) S o lo w w y r a ź ­ n ie stw ierd za , że n ie w y w a r ł on p ra w ie żad n ego p o zy ty w n eg o w p ły w u n a d alszy roz­

w ój gosp od arczy Irlan d ii, a n i ty m bard ziej n ie p o p ra w ił sy tu a cji w r o ln ic tw ie oraz p ołożen ia d zierżaw ców , ja k o że u sta la n ie w y so k o śc i czyn szu d zierżaw n ego n ad al p ozo­

sta w a ło w y łą c z n ie w rękach lordów , w ła ś c ic ie li ziem i. N a stęp stw em tak iego sta n u rze­

czy b y ł k a ta str o fa ln y sp a d ek p rod u k cji roln ej. Irlandia, która już w p ierw szej po­

ło w ie X I X w . w y r o b iła so b ie tr w a łą p ozycję ek sp ortera p rod u k tów ro ln y ch , w dru­

giej p o ło w ie stu lecia m ia ła p o w a żn e tru d n ości z w y ż y w ie n ie m w ła sn e j ludności.

S k ąd in ąd w iadom o, że w ła śn ie pod k o n ie c X I X w . ta k ie p a ń stw a eu rop ejsk ie ja k D an ia i 'Holandia p o d w a ja ły sw o ją produkcję rolną, żeb y p rzeciw sta w ić s ię o g ó l­

n e m u sp ad k ow i cen na arty k u ły roln e, a tak że żeb y sk u teczn ie r y w a lizo w a ć na

i P o ł ą c z e n i e I r l a n d i i u n i ą z W i e l k ą B r y t a n i ą w 1800 r . o k a z a ł o s ię f a t a l n e w s k u t k a c h d l a s ł a b e g o p r z e m y s ł u i r l a n d z k i e g o , k t ó r y z o s t a ł n a s t ę p n i e z u p e ł n i e u n i c e s t w i o n y . W ie lu h i s t o ­ r y k ó w g o s p o d a r c z y c h u w a ż a w ł a ś n i e ite n f a k t z a d e c y d u j ą c y c z y n n i k o s ł a b i a j ą c y d a l s z y r o z ­ w ó j g o s p o d a r c z y I r l a n d i i . T e j r ó w n i e k o n t r o w e r s y j n e j k w e s t i i o b s z e r n e f r a g m e n t y s w o j e j p r a c y p o ś w i ę c a L . M . C u l l e n , A n E c o n o m ic H is to r y o f Ir e la n d s in c e 1660, L o n d o n 1971.

866

ryn k ach tych prod u k tów z d o sta w ca m i zam orsk im i, tj. przde w szy stk im ze S ta n a ­ m i Z jed n oczon ym i i A rgen tyn ą. Irlan d czycy w 'tym czasie zajęci b y li w a lk ą o p raw a d zierżaw ców , zan ied b u jąc sp ra w y rozw oju roln ictw a.

P o garszająca s ię sy tu a cja ro ln ictw a Irla n d ii zm u siła rząd a n g ielsk i do p o n o w ­ nego zbadania i u reg u lo w a n ia sto su n k ó w m ięd zy

dzierżawcami

tą — k o le jn e rząd y a n g ielsk ie, w p ro w a d za ją c w n a stęp n y ch latach (a k ty A sh b ou rn e’a i B alfou ra z 1885 i 1891 r.) lic z n e u ła tw ien ia i k red y ty u m o żliw ia ją ce n a b y cie z ie m i przez d zierża w có w drogą w yk u p u.

N a ile decyzja (zresztą m ocn o sp óźn ion a w p orów n an iu z in n y m i k rajam i eu ro­

p ejsk im i) o p rzejm o w a n iu n a w ła sn o ś ć d zierż a w io n y c h g o sp o d a rstw ro ln y ch drogą w y k u p u b y ła w y n ik iem w zro stu d ochodów sam ych d zierżaw ców w p orów n an iu z n ie ­ p o m y śln ie k szta łtu ją cą się sy tu a cją fin a n so w ą w ła śc ic ie li ziem sk ich ? Jaki w p ły w na p rzed sta w io n e w yżej decyzje rządu a n g ie lsk ie g o w y w a r ło sam o p ołożen ie lu d n ości w ie jsk ie j w Irlandii? S p ra w y te z o sta ły ch y b a p otrak tow an e przez autorkę o m a w ia ­ nej pracy z b y t jed n ostron n ie i p ob ieżn ie. A n a liza d ochodów d zierża w có w i w ła ś c ic ie li ziem sk ich oraz ich r e la c ji do w y so k o śc i c z y n sz ó w d zierżaw n ych (s. 179) n ie w y ja ś ­ nia w p e łn i tych k w e stii. N ie m ożn a też b ez za strzeżeń przyjąć stw ie r d z e n ia au tork i, że dla w ła ś c ic ie li ziem sk ich w Irla n d ii w drugiej p o ło w ie X IX w . a ltern a ty w ą p op ra­

w y d ochodów b y ła jed y n ie sp rzedaż ziem i; stąd za p o czą tk o w a n ie przez rządy a n g ie l­

sk ie ak cji w y k u p u ziiemi m ia ło p o leg a ć g łó w n ie ma z a p ew n ien iu d op ływ u k r e d y tó w p rzezn aczon ych dla za m ierzających w y k u p ić sw o je g osp od arstw a dzierżaw ców .

Sam a akcja w yk u p u z ie m i w Irlandii, pom im o z w ięk szen ia p rzyd ziału k red y tó w na ten cel, ciągn ęła się aż do 1935 r. W k oń cow ych rozdziałach sw ojej p racy S o lo w p rzyzn aje, że w sz y stk ie o m ó w io n e przez n ią ak ty u sta w o d a w cze w isto c ie rzeczy n ie ro zw ią za ły k w e s tii w Irlan d ii. Już na początku X I X w . k la sy czn i ek on om iści, tacy jak J. S. M i l l , D. R i c a r d o i T. M a i t h u s zw ra ca li uw agę, że p od zielon e na drobne d ziałk i gosp od arstw a roln e w Irla n d ii u n iem o żliw ia ją zarów no w zro st w y ­ dajn ości pracy w ro ln ictw ie, jak rów n ież ro zw in ięc ie tow arow ej, k a p ita listy c z n e j produkcji rolnej. S y tu a c ja ta k a h a m o w a ła ta k ż e p rzy p ły w k o n ieczn y ch k a p ita łó w dla za p ew n ien ia d alszego w zro stu gospodarki k r a ju 2. Jed n ak że, jak siln ie a k c e n tu ­ je w sw ojej pracy S olow , w s z y stk ie te słu szn ie p rzew id zia n e przez k la sy czn y ch ek o ­ n o m istó w ham u lce w zrostu gosp od arczego zostały już w drugiej p o ło w ie X I X w . u su n ięte (feu d aln e sto su n k i n a w si zastąpiono n o w o ży tn y m u sta w o d a w stw em , lu d ­ n ość po k lęsce głod u m asowo· w y em ig ro w a ła za ocean bądź do A n g lii, zap ew n ion o też d op ływ k a p ita łó w ), lecz sp o d ziew a n y w zro st gosp od arczy n ie n astąp ił.

T rochę 'kontrow ersyjna w y d a ć się m oże k o n k lu zja autorki tej zresztą dobrze n ap isan ej i u d ok u m en tow an ej pracy, że Irla n d czy cy złożyili w o fierze rozw ój g o sp o ­ d arczy sw o je g o kraju na o łta rzu irla n d zk ieg o n acjon alizm u . S tw ie r d z e n ie tak ie — n ie ty lk o na p o d sta w ie a n a lizy ro ln ictw a irlan d zk iego w ostatn ich trzy d ziestu la ­ tach X IX w . — chociaż n ie p ozb aw ion e częściow o słu szn ości, n ie zn ajd u je pokrycia w cyto w a n y ch przez au tork ę źródłach i opracow aniach.

P r a w id ło w e p rześled zen ie ro zw o ju gosp od arczego Irlan d ii, pod ob n ie zresztą jak k a żd eg o in n eg o kraju, ok reślen ie w p ły w u p oszczególn ych czy n n ik ó w ek on om iczn ych

2 P o r . p r a c ę z b i o r o w ą p o d r e d a k c j ą A . W . C o a t s a , T h e C la ssica l E c o n o m is ts a n d E co - n o m ie P o lic y , L o n d o n 1971, z w ł a s z c z a r o z d z i a ł t r z e c i (s. 85—104) n a p i s a n y p r z e z R . D . С o 11 i - s o n a - B l a c k a pt . ТЦе C la ssica l v i e w o f I r e la n d ’s E c o n o m y .

R E C E N Z J E 867

i p o lity czn y ch n a w zro st gospodarczy, w y m a g a k o m p lek so w ej an alizy zarów no r o l­

n ictw a , jak też p rzem y słu i handlu. P rób ą tak iej a n a lizy jest w yd an a ró w n o cześn ie w Angffii, cy to w a n a niżej w p rzyp isie, praoa L. М. С u 11 e n a.

A d a m G w ia zd a

T eodor Ł a d y k a , P o lsk a P a rtia S o c ja lis ty c z n a (F ra k cja R e w o lu c y jn a ) w la ta ch 1906— 1914, „K siążka i W ied za ”, W arszaw a 1972, s. 358.

M on ografia dotyczy okresu szczeg ó ln ie w a żn eg o w dziejach p o lsk ieg o ruchu so c ja ­ listy czn eg o . P ozorn ie w y d a w a ć b y się m ogło, że jest p rzeciw n ie, że okres p om ięd zy rozłam em w P o lsk ie j P a r tii S o cja listy czn ej a w y b u ch em p ierw szej w o jn y św ia to ­ w ej sta n o w i n ajm n iej c ie k a w y ćfragm ent d ziejów P P S . W ciągu ow ych o śm iu lat g w a łto w n ie b o w iem m a le ją w p ły w y P P S F rak cji, zan ik a jej d ziałaln ość organ izacyjn a i w rezu lta cie w p rzed ed n iu w y b u c h u w o jn y p artia is tn ie je raczej w leg en d zie n iż w rzeczy w isto ści. O gran icza się w ła ś c iw ie do n ieliczn ej grupy em ig ra n tó w z G alicji i ró w n ie n ieliczn y ch sek cji w k ilk u m ia sta ch zach od n iej E uropy. A i to co pozostało b y ło rozd arte w e w n ę tr z n y m i k o n flik ta m i, k tórych w y ra zem b y ło u fo rm o w a n ie się tzw . P PS-O pozycj,i. B y obraz b y ł p e łn y dodajm y, że całe w ła śc iw ie k iero w n ictw o F rak cji porzuci w c z a sie w o jn y d ziałaln ość p artyjną, a w ięk szo ść n a zaw sze zerw ie z w ią zk i z ru ch em so cja listy czn y m .

N ie m ożn a jed n a k m ierzy ć zn a czen ia tych la t w dziejach P P S je d y n ie zak resem w p ły w ó w czy liczb ą c zło n k ó w F rak cji. D o strzeg a ć ró w n ież n ależy sp r a w y m n iej m oże w y m iern e, ale dla d a lszy ch d ziejów teg o od łam u ru chu rob otn iczego bardzo isto tn e. M am tu na m y ś li przed e w sz y stk im re la c ję ruch so cja listy czn y — P iłsu d sk i.

Od rok u 1893 do m n iej w ię c e j la t 1903— 1904 P iłsu d sk i b y ł jed n y m z p rzyw ód ców P P S o n ie k w e stio n o w a n y m i w zra sta ją cy m au to ry tecie. W alka o ta k ty k ę i str a te g ię p artii zak oń czon a rozłam em w 1906 r. zn aczn ie a u to ry tet P iłsu d sk ieg o osłabiła. To, że aż do ak cji pod B ezd an am i n ie u czestn iczy ł w żadnej ak cji bojow ej rów n ież n ie p rzy czy n iło się do u trzym an ia p ozycji przyw ódcy.

A n a liza r ew o lu cji 1905— 1906 r. d op row ad ziła Piłsudskiego· do przek on an ia, że dążen ie do rew in d y k a cji sp ołeczn ych b ęd zie w ru chu rob otn iczym z a w sze d om ino­

w a ć n ad d ążen iam i p o lity czn y m i, czy li in n y m i sło w y , że n ie je s t m o żliw e sk ie r o w a ­ n ie re w o lu c ji w k o lein y jiedynie w a lk i ю n iep o d leg ło ść. S tą d — a rów n ież i z a n a liz y a k tu a ln eg o u k ła d u sy tu a cji eu rop ejsk iej, ry su ją ceg o w y ra źn ie p ersp ek ty w y w o jn y m ięd zy zaborcam i — rod zen ie isię n ow ej k o n cep cji d ziałania, której rea liza cją sta ­ n ie się Z w ią zek W alk i C zyn n ej, a później jego leg a ln e em an acje. O w a k o n cep cja k ry sta lizu ją ca s ię zresztą p o w o li, d eterm in u je z a in tereso w a n ie P iłsu d sk ie g o d zia ­ ła ln o ścią P P S -F r a k c ji R ew o lu cy jn ej. D o w y b u ch u w o jn y n ie w y c o fu je s ię z d zia ­ ła ln o ści p artyjn ej, choć p r zy w ią zu je do niej coraz m n iejszą w a g ę. F rak cja potrzeb n a m u je s t jajko p ojęcie, ja k o firm a p olityczn a, szczeg ó ln ie w o k resie dążenia do u tw o ­ rzen ia k o a lic ji n ie p o d leg ło ścio w y ch stro n n ictw i grup p olityczn ych . J ed n o cześn ie zw ią z e k z F ra k cją u tru d n ia ł P iłsu d sk ie m u o d egran ie rtíli pon ad p artyjn ej. Z ow ej sp rzeczn ości w y z w o lił się p o w y b u ch u p ie r w sz e j w o jn y św ia to w ej, porzucając F rak cję.

G alw an izu je w ó w c z a s p a rtię — co je s t sw o is ty m p arad ok sem — op o zy cy jn a g r u ­ pa P erla , która p o w y b u c h u w o jn y p ow raca do p artii, a w o b ec o d ejścia grupy P iłsu d sk ieg o p rzejm u je w p ra k ty ce k ie r o w n ic tw o F rak cji.

D ok on ały s ię zatem w la ta ch 1906— 1914 w a żn e przeob rażen ia w P P S , p o ja w iły się n o w e te n d en cje id eo w e, a w sz y stk ie te zja w isk a przez d łu g ie jeszcze lata od ­ b ija ły się r e fle k se m na p o lsk im ru chu so cja listy czn y m .