Z A P I S K I 585
M iro sła w K o r o l k o , A n d r z e j F r y c z M o d r z e w s k i, h u m a n ista , p i
sa r z, „W iedza P o w sz e c h n a ”, W arszaw a 1978, s. 238.
P raca ta uk azała s ię w se r ii „ P r o file ”. J e st to seria p op u la rn o n a u k o w y ch s z k i
có w m o n o g ra ficzn y ch p o św ię c o n y c h n a jw y b itn ie js z y m tw ró co m lite r a tu r y p olsk iej i św ia to w e j. T w órczość A n d rzeja F . M od rzew sk iego tru d n o za k w a lifik o w a ć je d n o zn aczn ie do litera tu r y , z w ła szcza w o b ec te n d e n c ji o g ra n icza ją cej jej za sięg do b e le tr y sty k i, do ga tu n k ó w o p ie r a ją c y c h się n a fik c ji czy z m y śle n iu . Z am ierzen iem M. K o r o l k i b y ło u d ow od nić, ż e p isa rstw o F ry cza M od rzew sk iego p rzy n a leży do dorobku litera tu r y sta ro p o lsk iej, j e s t jed n y m z jej n a jw a r to śc io w s z y c h p rzeja w ó w . W sta n o w isk u ta k im za w a rta je s t opozycja w sto su n k u d o litera tu r o zn a w có w , k tó rzy w id z ą w e F ryczu w y łą c z n ie m y ś lic ie la , teo rety k a p a ń stw a i p raw a, n ie zaś św ia d o m eg o s w y c h za m ierzeń a rty stę. G łó w n y m p rzed m io tem p rezen to w a n ej roz
p raw y je s t sp ro sto w a n ie ty c h b łę d n y c h założeń, o d rzu cen ie sztu czn eg o p od ziału na litera tu r ę p ięk n ą i n a u k o w ą , n ie is tn ie ją c e g o w p iśm ie n n ic tw ie ren esa n so w y m . A u tor pisze: „C hociaż F r y c z n ie u p r a w ia ł w ś c isły m zn a czen iu lite r a tu r y p ię k nej, --- b y ł tw ó rcą św ia d o m y m s w y c h ce ló w p isa rsk ich , m o d elu ją cy m sw e u tw o ry n a k szta łt h u m a n isty czn ej r e to r y k i lite r a c k ie j”. O grom nie in te r e su ją c e są u w a g i autora o fu n k c ja c h p o za litera ck ich r eto ry k i jak o sztu k i a rty sty c z n e j p ersw a zji, n a leżą cej do p o d sta w o w y ch śro d k ó w w y c h o w a n ia o b y w a te lsk ie g o , p olity czn eg o i sp ołeczn ego. M ów iąc zatem o F ry czu — arty ście, p rzed sta w ia ją c je g o te c h n ik ę p i
sarsk ą n a p rzyk ład ach p o szczeg ó ln y ch u tw o ró w , u k azu je je d n o c z e śn ie M. K orolko pisarza — n a u c z y c ie la , k tó ry ch ce w p o ić sw o im w sp ó łzio m k o m id e a ły hum anizm u, w y ch o w a ć ic h n a św ia d o m y c h o b y w a te li, k ie r u ją c y c h s ię rozu m em i p o czu ciem sp r a w ie d liw o śc i, a n ie u p rzed zen ia m i i w s z e lk ie g o rod zaju fa n a ty z m e m . D ziałaln ość p isarsk a F ry cza M od rzew sk iego p rzyp ad ała b o w iem , ja k w ie m y , n a o k res n ie z w y k le b u r z liw y c h p o lem ik i sp orów m ięd zy zw o len n ik a m i K o ścio ła i k a to licy zm u a w y zn a w ca m i r e lig ii refo rm o w a n y ch .
K sią żk ę za m y k a szczeg ó ło w o op racow an y k a len d a rz ż y c ia i tw ó rczo ści F rycza oraz sło w n ik p ojęć i te r m in ó w reto ry czn y ch p om agający w ła ś c iw ie od czytać jego dzieła.
M .S z .
R u ggiero R o m a n o , M ię d z y d w o m a k r y z y s a m i. W ło c h y R en esa n su , P a ń stw o w y In s ty tu t W y d a w n iczy , W arszaw a 1978, s. 203.
R efera ty w y g ła sz a n e n a za g ra n iczn y ch k o n feren cja ch oraz a r ty k u ły p u b lik o w a n e w różn ojęzyczn ych czasop ism ach , seria ch czy p racach zb io ro w y ch p o św ięco n e h istorii gospodarczej i k u ltu r y W łoch X IV —X V II w . zeb rał R. R o m a n o w tom , który o p u b lik o w a ł u E in a u d ieg o w 1971 r. T łu m a czen ie n in ie jsz e , uzu p ełn ion e szk icem o sto su n k u M a ch ia v elleg o do h isto rii (tłu m a czen ie z h iszp ań sk iego? — p rzy d ałaby się in form acja gd zie i w ja k im języ k u d ru k ow an o p ie r w o tn ie te a rtyk u ły), opiera się n a tej w ła śn ie e d y c ji w ło sk ie j. Z je d en a stu rozp raw sk ła d a ją c y c h się na „W łochy R en esa n su ”, cztery o g ło szo n o w cześn iej w ję z y k u p o lsk im (K H t. L X IX ,
1962; PH t. L III, 1962; „O drodzenie i R efo rm a cja ” t. V III, 1963; „S p ołeczeń stw o, gospodarka, k u ltu r a ”, W arszaw a 1974). R óżn ice m ięd zy p ierw o d ru k a m i a obecną w ersją w y n ik a ją z u śc iśle ń i k o rek t k o lo k w ia ln e g o języ k a , ta k że z in n ej p od staw y języ k o w ej: trzy te k s ty d ru k o w a n e po ra z p ierw szy w P o lsc e p rzełożone b y ły z fr a n cu sk iego. O becne tłu m a czen ie , zręczn iejsze literack o, jest m n iej p recy zy jn e od p ierw od ru k ów p olsk ich .
C h ron ologię k sią żk i w y zn a cza k ry zy s X IV w . i za h a m o w a n ie w ro ln ictw ie w k oń cu X V I w . oraz k ry zy s gosp od ark i m iejsk iej z p o czątk u n a stęp n eg o stu lecia
Z A P I S K I
(k ryzys k o n iu n k tu ra ln y 1619— 1622 r.). S ześć a rty k u łó w p o św ięco n o ek on om ice. N a czeln ą ic h tezą jest, że w gosp od arce W łoch (m im o, że b y ł to kraj najb ard ziej zu rb a n izo w a n y w Europie) d o m in o w a ła w ie ś, h isto rio g ra fia zaś w y p a cza ob raz p o
św ię c a ją c zb yt w ie le u w a g i m iastom . Choć m oże się to w y d a w a ć parad ok saln e, h istoryk p o lsk i n ie uzna ta k iej tezy za rew e la c ję , n a w e t n ie bardzo rozum ie ko
n ieczn o ść w a lk i o n ią . E seje o k u ltu rze pod ejm u ją a n a lizę z w ią z k ó w m ięd zy tw ó r cam i, m alarzam i, in te le k tu a lis ta m i a sp o łeczeń stw em . J e st to r z e c z y w iśc ie n o w o czesn y p rzyk ład u jęcia h isto rii k u ltu ry , p u n k tem dojścia jest b o w iem sp o łe c z e ń stw o , a n ie d zieła i ich au torzy.
C elem tej k sią żk i je s t ch ęć w y ja śn ie n ia „w ja k i sposób i d laczego W łochy na p rzestrzen i od X IV do X V II w ie k u sto c z y ły się z w y n io sły c h szczy tó w w głęb ok ą p rzep aść” . „Tam gd zie in n i w id z ie li ch w a łę , b lask , w sp a n ia ło ść, ja dostrzegałem je d y n ie ozn ak i b ezlito sn eg o u p ad k u ” pisze autor. Jest to w ię c próba rozrachunku z ty m fra g m en tem przeszłości W łoch. Jej rea liza cja jed n a k — chyba ze w zg lęd u na sposób w ja k i k siążk a p o w sta ła — jest n iesp ó jn a , n a zb y t jed n ostron n a.
A u to r d ocen ia isto tę ren e sa n so w e g o przełom u, „ zb lok ow an ego” ja k p isze na p rzeło m ie X V I i X V II w . W d y sk u sji o ciągłość w h istorii za jm u je sta n o w isk o jed nozn aczn e: „ H i s t o r i a --- to dzieje stru k tu r p o d leg a ją cy ch n ie u sta n n y m p rzem ia nom , n io są cy ch w sobie sp rzeczn ości, k tó re prow adzą je do p rzeło m u ”. T om ik ten d ow od zi, że do tej te z y p rzy szereg o w a ć n a le ż y ró w n ież h isto rię h isto rio g ra fii, p rzy n a jm n iej p rezen tow an ą k sią żk ę, złożoną z te k stó w , k tó re p o w sta w a ły w cią g u k ilk u la t, a k tó ry ch dla n o w ej e d y c ji n iep rzep racow an o.
P o zo sta n ie sp raw ą otw artą, czy przy n a szy ch ogra n iczo n y ch m o żliw o ścia c h w y d a w n iczy ch n ie b y ło b y bardziej c e lo w e udostęp n ić szerszy m kręgom za in tereso w a n y c h n a p isa n ej p rzez R om ano w sp ó ln ie z A. T e n e n t i m „D ie G ru n d legu n g der m od ern en W elt: S p ä tm ittela lter, R en a issa n ce, R efo rm a tio n ” (F ran k fu rt 1967).
R. K .
M aurycy H o r n , P o w in n o śc i w o je n n e Ż y d ó w w R z e c z y p o s p o lite j w X V I i X V I I w ie k u , Ż y d o w sk i In sty tu t H isto ry cz n y w P o lsce, P a ń stw o w e W y d a w n ictw o N a u k o w e, W arszaw a 1978, s. 169.
N a jn o w sza p u b lik acja k sią żk o w a M au rycego H o r n a o m a w ia sto su n k o w o w ą sk ie za g a d n ien ie ud ziału Ż yd ów w w o jn a c h R zeczyp osp olitej X V I—X V II w . T em at ten , p r z e w ija ją c y się dotych czas m a rg in a ln ie w , często p rzesta rza ły ch ju ż, pracach K azim ierza H a h n a, F ilip a B l o c h a , D aw id a K e n d e 1 a, M ajera B a ł a b a n a , J ak u b a S c h a l l a czy — n a jb o g a tszy ch m ateria ło w o — M ateusza M i e s e s a, n ie doczek ał się dotąd m o n ograficzn ego o p racow an ia, n ie liczą c k ilk u n a stu szczegóło
w y c h a r ty k u łó w n a p isa n y ch po o sta tn iej w o jn ie.
P raca H orna sta n o w i p o d su m o w a n ie n a szej w ied zy w ty m za k resie, łą czy w so bie n o w e w y n ik i badań au tora — k o ry g u ją ce n iejed n o k ro tn ie u sta len ia w c z e śn ie j
sze z u sy stem a ty zo w a n iem i p od su m o w a n ie m ty c h ostatn ich . O parta jest n a różn o
rodnej b azie źród łow ej — w zasad zie d rukow anej —· od op racow ań X V II i X V III- w ie c z n y c h h isto ry k ó w , poprzez sied em n a sto w ieczn e p a m iętn ik i i k ro n ik i, aż do m a teria łó w n ien a rra cy jn y ch — ak t se jm o w y c h i se jm ik o w y c h , M etryk i K oronnej i L ite w sk ie j, lu stra cji k ró lew szczy zn i in w en ta rzy m iejsk ich . W yk orzystan o też w y d a w n ic tw a źródeł do d ziejó w Ż yd ów K oran y i W ielk iego K się stw a L itew sk ieg o oraz tz w . resp o n sy rab in ack ie.
P ro b lem p o w in n o ści w ojerfnych Ż yd ów w R zeczyp osp olitej szla ch eck iej z trud
n o ścią daje się o d d zielić od o b o w ią zk ó w w o jen n y ch m iast i m ieszcza ń stw a , w k tó rych sk ła d św ia d czen ia Ż y d ó w n a jc z ę śc ie j w ch od ziły. S ta n o w iło to n ie w ą tp liw e u tru d n ien ie przy k o n stru k cji pracy. A u tor rozpoczyna sw ój w y k ła d sk rótow ym
