WRZESIEŃ 1968
n r IV /O c-2734/47
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 9 (2001)
J u r a Cz., T e o r ia p a n g e n e z y ...217
B i r k e n m a j e r K ., P o s z u k i w a n i a n o w y c h w ó d m i n e r a l n y c h w S z c z a w n ic y 219 L i t e w k a Cz., R a d z ie c k ie m o r z a p o ł u d n i o w e ... 2 2 1 G a j o s E ., H is z p a ń s k ie b y d ło b o jo w e i je g o h o d o w l a ...227
S k i n d e r N. W ., S in ic e — ja k o o r g a n iz m y s y m b i o t y c z n e ... 228
L i p a J . J ., J e z io r o B a j k a ł ... 229
K a c z m a r e k S., P r ó b y a k l i m a ty z a c ji b i e d r o n e k ...232
M a r k s A ., P o tw ie r d z e n ie h ip o te z y „ w ie lk ie g o w y b u c h u ” ? ! ... 233
B r o d a B., P r o f e s o r A d a m C z a r tk o w s k i j a k o p r z y r o d n ik i h u m a n i s t a . . 234
D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e L a z u r o w e J e z io r o (A. Ł a s z k ie w ic z ) . t ...236
R e z e r w a t b ia ły c h je l e n i (C e r v u s e la p h u s m a r a l) w Ż e h u s z ic a c h (C z e c h o s ło w a c ja ) (I. K o ta r b a ) . 237 W y s tę p o w a n ie n ie c i e r p k a d r o b n o k w ia to w e g o ( I m p a t ie n s p a w i j l o r a D C) w c h a r a k t e r z e e p if it u w S z c z a w n ic y (J. M o w s z o w i c z ) ... 237
R o p u c h a p a s k ó w k a w p o w ie c ie s ł u b ic k im (J. R a d k ie w ic z ) . . . . 238
S ta r z e n ie s ię k o m ó r e k w h o d o w li t k a n e k (H . S z a r s k i ) ... 238
N a jd ro ż s z e a r a b y ś w ia t a (E. S k o r k o w s k i ) ... 239
„ D ą b p o g a ń s k i” — t y s ią c l e tn im p o m n ik ie m p r z y r o d y (M . S w ie b o d a ) . 240 W ro n y r o z b i j a j ą o rz e c h y w ło s k ie (J. P i n o w s k i ) ... . . 240
R o z m a i t o ś ć i ... 241
R e c e n z je J . P a g a c z e w s k i : O b s e r w a to r i a M ik o ła ja K o p e r n ik a n a W a rm ii (S. R . B r z o s t k i e w i c z ) ... 242
O. W o ł c z e k : R e p o r ta ż z k o s m o s u ( m . ) ... 243
J . M . S m i t h : T e o r ia e w o lu c ji (m .) 243
S p r a w o z d a n ia
S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a P r z y r o d n ik ó w im . K o p e r n ik a O d d z ia łu K r a k o w s k ie g o z a o k r e s o d 31. V . 1967 do 21. V. 1968 243
S p i s p l a n s z
l a . R U S A Ł K A A D M IR A Ł , P y r a m e is a ta la n ta L . — F o t. A. B o rk o w s k i Ib . R U S A Ł K A P O K R Z Y W N IK , V a n e s s a u r tic a e L . — F o t. A. B o rk o w s k i II . G N IA Z D O O R L IK A K R Z Y K L IW E G O A ą u il a p o m a r in a B re h m
w r e j o n i e je z . O s tr o w ie c , p o w . C h o sz c z n o . — F o t. L . C z e rn e c k i I I I . H U B Y D R Z E W N E w P u s z c z y G o le n io w s k ie j. — F o t. Z . W ró b le w s k i IV . W O D K R Y W K O W E J K O P A L N I W Ę G L A B R U N A T N E G O ; n a
p ie r w s z y m p la n i e p o d k ła d z o k ła d k a m i w ę g la . — F o t. J . H e re ź n ia k
O k ł a d k a : R O S IC Z K A O K R Ą G Ł O L IS T N A , D ro se ra r o tu n d ifo lia L. — F o t. J . H e r e ź n ia k
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA
(R o k z a ło ż e n ia 1875)
WRZESIEŃ 1968 ZESZYT 9 (2001)
CZESŁAW JU R A (K R A K Ó W )
TEO R IA PANGENEZY
(Przypom nienie w setną rocznicę powstania) Rocznice w ielu pomysłów, hipotez i teorii
przem ijają bez echa. Niedawno, praw ie nie za
uważona, m inęła rocznica pow stania teorii ko
mórkowej. A już praw ie n ik t nie przypom ina rocznic hipotez, któ re m iały w pływ na naukę, ale ostatecznie okazały się błędne. Szkoda.
Przypom nienie, w jakim etapie rozw oju nauki pow staw ały, co próbow ały w yjaśnić i dlaczego zostały odrzucone, może najlepiej uświadomić m łodym adeptom wiedzy po jak trud ny ch i k rę
tych drogach w nauce dochodzi się do praw dy.
N iektóre, naw et te najbardziej błędne hipotezy, ale pragnące w yprzedzić ak tu aln y stan danych em pirycznych, m iały przecież niejednokrotnie najw yższy ciężar gatunkow y w rozw oju wiedzy.
Jest okazja do pokazania tego, m ija właśnie setna rocznica pow stania teorii pangenezy, o której już mało kto pam ięta.
W rok po ukazaniu się pierwszego w ydania O powstaw aniu gatunków D a r w i n zabrał się do opracow yw ania drugiego swojego zasadni
czego dzieła. Zm ienność zw ierząt i roślin w sta
nie k u ltu r y ukazało się w 1868 roku, było dzie
łem dw utom ow ym . Tom drugi poświęcony był problem om biologicznym najw yższej wagi; za
gadnieniom dziedziczności i zmienności. D arw in podał w nim swoją hipotezę dziedziczenia, którą nazw ał teorią pangenezy. Była to pierw sza bio
logiczna próba szukania m aterialnego podłoża dla zjaw isk dziedziczenia. Sam D arw in nie b a r
dzo był pew ny swojej teorii. Nazwał ją „hipo
tetyczną teorią” , podkreślając w ten sposób, że tra k tu je ją dyskusyjnie.
Każda jednostka organizmu (Darwin nie w y
powiedział się, czy pod ty m term inem rozumie komórkę), głosiła teoria, w ydziela gemmule, nieskończenie m ałe ziarna substancji o specy
ficznych właściwościach. K rążą one po całym organizmie scalając go w jedność. Gemmule po
chodzące z w szystkich jednostek organizm u skupiają się w narządach rozrodczych, w ja jach i plem nikach i tu taj będąc w ytw orem jed nych organizmów są zalążkam i innych, przeka
zując cechy organizmu, z którego pochodzą.
D arw in próbując za pomocą gemmul tłum a
czyć w iele zjawisk: zmienność, atawizm, nie- udaw anie się krzyżów ek m iędzygatunkow ych czy odchylenia rozwojowe, przypisyw ał im dłu
gi szereg właściwości. Przede w szystkim m iała je cechować wybiórczość (powinowactwo). P rzy zapłodnieniu funkcjonują norm alnie jeżeli po
łączą s i ę z w łaściw ym i sobie. W organizm ach łączą się z w ybranym i jednostkam i; jeżeli po
łączą się niewłaściwie, pow stają anorm alności w budowie i funkcji. Gemm ule zm ieniają się ze zm ianą jednostek organizmu. Zmienione jed
nostki w ydzielają zmienione gemmule, stare u stępują nowym.
Pierw sza oficjalna ocena pangenezy była su
rowa. E. R a d l (1909) sklasyfikow ał ją jako teorię na poziomie 18 wieku, H u x l e y i H a e - c k e l w ogóle się nią nie zajęli. Inni próbow ali ją udoskonalać i przerabiać. N iektóre udosko
nalenia w ydają się dziś zabawne. W spomnimy tylko J a e g e r a (1879), k tó ry tw ierdził, że cząsteczki m aterialne, jakim i są gemmule, nie
31
mogą swobodnie krążyć w organizmie. Bez tru d u za to m ogłyby przenikać zapachy. Gem- m ule D arw ina zam ienił n a gem m ule zapa
chowe.
N ajpow ażniejszą próbę w yjaśnienia zjaw isk dziedziczności podjął po D arw inie N a e g e - 1 i. W praw dzie zagadnieniam i dziedziczenia i zm ienności zajm ow ał się jeszcze przed opubli
kow aniem dzieł D arw ina, ale główne swoje po
glądy ogłosił dopiero w 1884 roku.
N aegeli odwrócił koncepcję D arw ina. O rga
nizm rozdzielił n a dwie części: część szlachet
ną — idioplazmę — su b strat dla cech dziedzicz
nych i stereoplazm ę, której fu n kcją je st żyw ie
nie szlachetnej.
Idioplazm a składa się z jednostek chem icz
nych — m icelli, których je st jednakow a ilość w ja ju i plem niku. W kom órkach ty ch micelle są ściśle uporządkowane. O rganizacja stereo- plazm y w czasie rozw oju pow staje w ścisłej za
leżności od układu micelli, kosztem dopływ u m aterii i energii ze środowiska. Idioplazm a w czasie rozw oju zapłodnionego ja ja p rzekształ
ca się w w ydłużające się włókna, k tó re przeni
k ają pow stające kom órki i tw orzą rozgałęzia
jący się system . Idioplazm a w każdym punkcie organizm u m a nieco inne właściwości twórcze, stąd pow stają różnice w budow ie i funkcji. J e żeli idioplazm a tylko w ydłuża się, cechy dzie
dziczne przekazyw ane są bez zmian. Mogą po
w staw ać zm iany w układzie micelli, zm iany w potom stwie, ale zależne to je st jedynie od sił w łaściw ym idioplazmie. Naegeli był czystej k rw i intrakauzalistą, możliwości zm ian tłu m a czył bliżej nieokreślonym w ew nętrznym p ę
dem idioplazm y do doskonalenia się. W praw dzie dopuszczał w pływ środow iska n a idiopla
zmę, ale nie przyjm ow ał, że może on mieć ja kieś zasadnicze znaczenie.
D arw in tw ierdził, że liczba gem mul jest n ie
skończona. Naegeli w nioskował, że liczba je d nostek zw iązanych z dziedziczeniem musi być ogrom na, ale ograniczona. O graniczona ilość jednostek m usi przekazyw ać niem al nieogra
niczoną ilość cech. Tłum aczył, że je st to mo
żliwe dzięki kom binacji sił m iędzym icellarnych.
Podobnie jak kom binacje tonów dają w m uzyce nieograniczone możliwości.
Dzieło Naegelego należy dziś do historii. Snuł za bardzo spekulatyw ne, m echanistyczne kon
cepcje na tem at idioplazm y. Nie należy jednak zapominać, że w spaniały um ysł Naegelego li
czył micelle. Przecież dziś liczym y nukleotydy w łańcuchach DNA, a praw ie nieskończoną licz
bę cech organizm ów łączym y z sekw encją zasad w m a terii dziedzicznej.
Z dzieła Naegelego w yrosła teoria W e i s - m a n n a (1829). Zapożyczył on od Naegelego rozdział organizm u na dwie części, przy czym doprow adził go do absolutnej skrajności.
W edług W eism anna, część odpow iedzialna za dziedziczenie je st w zasadzie nieśm iertelna, w zasadzie niezm ienna, nie podlegająca w pły wom środow iska i niezależna od całości o rg a
nizmu, k tó ry je st jedynie je j fu tera łem i ży
wicielem.
W kom órkach rozrodczych, podłożem m ate
rialn y m dziedziczności są idanty zlokalizowane w jądrze, które nie są, jak sądził Naegeli, jed nostkam i chem icznymi, ale cząsteczkami żyw y
mi, nosicielam i życia (biofory). Id an ty złożone są z idów, zaw ierają w szystkie rodzaje cech dziedzicznych. Z kolei idy składają się z deter
m inantów . W czasie rozwoju, do pow stających w ja ju kom órek przenikają zróżnicowane grupy d eterm inantów i od ty ch grup zależy kierunek rozw oju komórek. Tylko do kom órek rozrod
czych przenik ają w szystkie determ inanty. W y
nikałoby z tego, że ją d ra pow stające w okresie bruzdkow ania stają się różne.
Nie uznając w pływ u środowiska na idioplaz
mę W eism ann tw ierdził, że cała zmienność za
leży od kom binacji determ inantów . U ważając je za jedn ostk i żywe przypisyw ał im zdolność do konkurencji, na przykład walkę o pokarm i do
bór.
K oncepcja W eism anna nie w ytrzym ała próby czasu. Okazało się, że ją d ra w okresie bruzdko
w ania są rów nowartościow e. Inaczej nie m ogłyby pow staw ać bliźnięta jednojajow e.
Em briolodzy wykazali, że ja ja pozbawione eks
p erym en taln ie w łasnych jąder, zaopatrzone w ją d ra pochodzące z zarodka znajdującego się naw et w stadium późnej gastruli, mogą rozw i
nąć się w norm alne osobniki. Jedno tylko pozo
staje z koncepcji W iesmanna, co nakazuje uznać go za genialnego kom pilatora. P rzy b raku w jego czasach jakichkolw iek em pirycznych da
nych, po trafił przewidzieć, że chromosomy (idanty) są siedzibą jednostek dziedziczenia.
Jego też trzeb a uważać za ojca genetyki.
Na przełom ie 19 i 20 w ieku pojaw iają się po
glądy M e n d 1 a i rodzi się klasyczna genetyka.
Ale rocznicy opublikow ania poglądów M endla nie trzeb a już przypom inać, nadal znajduje ona n ależytą oprawę.
W czasach nam współczesnych zniknęły już gem m ule, micelle, idy i biofory. Id an ty zamie
n iły się w chromosom y, determ in an ty w geny, a geny przekształcają się w cząsteczki DNA.
W iemy dziś na pewno, że organizm u nie można rozdzielić na przeciw staw ne sobie części ani w y
ryw ać ze środowiska. Pom iędzy substancją dziedziczną, niedziedziczną a środowiskiem ist
n ieją złożone sprzężenia zwrotne.
Teoria pangenezy została zapom niana. Jae- gera cy tu je się, żeby go ośmieszyć. Naegelego nie m a w podręcznikach. W eismann, o ile jest cytow any, to jako przykład tw órcy najbardziej sk rajn y ch poglądów, jednej z najbardziej błęd
nych koncepcji, co, jak w spom niałem, nie je st zupełnie słuszne. Trudno, sam sobie zaszkodził.
Badacz przyrody, jeżeli nie chce być ogólnie po
tępiony, nie może być sk rajn y w żadnym ze swoich poglądów. N atu ra jest na to zbyt skom
plikow ana. Tylko nierozw aga może tego nie dostrzegać.
Dziś, jakkolw iek ocenialibyśm y poglądy D ar
wina, Naegelego i W eism anna, jedno musim y przyznać: w szyscy oni przew idzieli, że dziedzi
czenie je st m aterialne, inform acja jest oparta na swoistych cząsteczkach organizmów.
219
'K R Z Y S Z T O F B IR K E N M A J E R (K ra k ó w )
POSZUKIW ANIA NOWYCH WÓD MINERALNYCH W SZCZAWNICY
U z d ro w is k o S z c z a w n ic a , n ie w ie l k a m ie js c o w o ś ć p o ło ż o n a w n a jb liż s z y m s ą s ie d z tw ie P ie n in , o p ie r a sw ó j p r o f il le c z n ic z y n a w o d a c h m in e r a ln y c h , sz c z a w a c h a l- k a lic z n o -s ło n y c h . N a js t a r s z e p r z e k a z y h is to ry c z n e , o d n o sz ą c e się do w y s tę p o w a n ia szc z a w w te j m ie js c o w o ści, p o c h o d z ą z X V I w ie k u , o c z y m p isz e T. D w o r s k i w s w o im il u s t r o w a n y m p r z e w o d n ik u p o S z c z a w n ic y , w y d a n y m w P r z e m y ś lu w r . 1882.
F u n k c ja S z c z a w n ic y j a k o u z d r o w is k a z a c z ę ła się k r y s ta liz o w a ć ju ż w d r u g ie j p o ło w ie X V I I I w ie k u , j a k m o ż n a w n o s ić z in f o r m a c ji z a w a r ty c h w K r o n ic e Z a k ła d u W ó d M in e r a ln y c h w S z c z a w n ic y , z a ło ż o n e j p rz e z J ó z e f a S z a 1 a y a w r . 1852. S p o ty k a m y t a m w z m ia n k ę , że ju ż o k o ło 1780 r . do S z c z a w n ic y p r z y b y w a li lic z n i m ie s z k a ń c y w s i i m i a s t o k o lic z n y c h „do w ó d ”.
W w ie k a c h X V I— X I X o d k r y c ia w ó d m in e r a ln y c h w S z c z a w n ic y b y ły d z ie łe m p r z y p a d k u . T r a d y c ja m i e j sc o w a z a n o to w a n a w K r o n ic e p o d a je , że lu d n o ś ć S z c z a w n ic y z w r a c a ła u w a g ę , ż e n a tzw . „ m ła c e ” b y d ło i z w ie rz ę ta le ś n e c h ę tn ie p ij ą k w a ś n ą w o d ę , w y d z ie la ją c ą b a n ie c z k i g a z u . W ty m m ie js c u z n a jd u j e się d z is ie jsz e ź ró d ło „ J ó z e f in a ” , k tó r e g o w o d a b y ła a n a l i z o w a n a ju ż w r . 1810 p r z e z R o d i u s a. Ź ró d ło to , j a k te ż ź ró d ło „ S z y m o n a ” ( u j ę te w r . 1822), m o ż n a u w a ż a ć za d w a -n a js ta rs z e ź r ó d ła m in e r a l n e S z c z a w n ic y (w z m ia n k i o ty c h ź ró d ła c h z n a j d u j ą się p o d d a tą 1816 r . w k o r e s p o n d e n c ji u rz ę d o w e j d ó b r sz c z a w n ic kich).
W r . 1822 ó w c z e sn y w ła ś c ic ie l o b s z a r u ź ró d ła p ó ź n ie j n a z w a n e g o „ J ó z e f in ą ” , J ó z e f Z a c h w i e j a , s p r z e d a ł j e w r a z z g r u n t e m „ n a p a g ó r k a c h ” J a n o w i K u t s e r z e . W c z a sie r o b ó t f u n d a m e n to w y c h p r o w a d z o n y c h p r z e z n o w e g o w ła ś c ic ie la o d k r y t o w ty m ż e r o k u w s ą s ie d z tw ie „ J ó z e f in y ” n o w e ź ró d ło , k tó r e p ó ź n ie j u z y s k a ło n a z w ę „ S z c z e p a n ” (o b e c n ie „ S te f a n ”).
W r . 1828 J . K u ts e r a s p r z e d a ł ź ró d ła w r a z z Z a k ła d e m K ą p ie lo w y m J ó z e f in ie S z a l a y i je j m ę ż o w i S zcze
p a n o w i. W r . 1839 z a r z ą d d ó b r s z c z a w n ic k ic h o b ją ł ic h n a js ta r s z y s y n , J ó z e f S z a la y , z k tó r e g o im ie n ie m z w ią z a n y j e s t tr w a l e w a ż n y e ta p ro z w o ju S z c z a w n ic y ja k o u z d ro w is k a .
W r . 1839 c z w a r te z k o le i ź ró d ło , n a z w a n e „ M a g d a le n ą ”, o d k r y ł p rz y p a d k o w o k u r a c j u s z C i e l e c k i ; ź ró d ło to z o s ta ło w k r ó tc e u d o s tę p n io n e p r z e z S z a la y a d la c e ló w le c z n ic z y c h . D w a d a ls z e ź ró d ła , n a z w a n e ź r ó d ła m i „ A n ie li” i „ H e le n y ” , z o s ta ły z n a le z io n e p rz e z J . S z a la y a w r . 1844 n a z b o c z u g ó ry B r y ja r k i. Ź ró d ła t e u le g ły z n is z c z e n iu w r . 1869. P o d c z a s r e k o n s t r u k c j i, p r z e p r o w a d z o n e j w s p o s ó b n ie w ła ś c iw y , z a n ik ło ź ró d ło „ A n ie li” , z a ś ź ró d ło „ H e le n y ” ro z k o p a n o i u ję to w in n y m m ie js c u , n a d a ją c m u n a z w ę „ W a n d y ” . Ź ró d ło to j e s t w u ż y c iu p o d z iś d z ie ń . W r. 1853 p ro f e s o r c h e m ii z K r a k o w a C z e r n i a w s k i i l e k a r z z a k ła d o w y T r e m b e c k i , z n a le ź li d w a n o w e ź ró d ła w o d y m i n e r a l n e j w P o to k u S z c z a w n y m . J e d n o z n ic h z n a n e j e s t d z iś p o d n a z w ą „ W a le rii” , d r u g ie z aś, w y k a z u ją c e z n a c z n e p o d o b ie ń s tw o do ź ró d ła „ M a g d a le n y ” , zo sta ło z n is z c z o n e p o d c z a s c e m b r o w a n ia . W re s z c ie źró d ło
„ J a n ” z o s ta ło o d k r y t e p r z e z J . S z a la y a w r . 1869, j e d n a k w c z a s ie w e z b r a n ia w o d y p o to k u u le g ło z a g u b ie n iu . O d n a le z io n o j e d o p ie r o w r . 1880.
Jó z e f S z a la y , c z ło w ie k ś w ia tły , o s z e r o k ic h k o n t a k ta c h w k r a j u i za g r a n ic ą , d b a ł o ro z w ó j u z d ro w is k a , a w s p ó ln ie z p ro f. J ó z e f e m D ie tle m , k tó r y tr a f n i e o c e n ił p rz y d a tn o ś ć s z c z a w n ic k ic h w ó d m in e r a ln y c h do ce ló w le c z n ic z y c h , g o rliw ie j e p r o p a g o w a ł. P o d p a t r o n a te m J . S z a la y a b y ły w y k o n y w a n e lic z n e a n a liz y c h e m ic z n e w ó d m in e r a ln y c h , z le c a n e z n a n y m s p e c j a lis to m z K r a k o w a i L w o w a , j a k T. T o r o s i e w i - c z o w i , A. A l e k s a n d r o w i c z o w i i A. S t o p - c z a ń s k i e m u .
R yc. 1. R o z m ie sz c z e n ie ź ró d e ł w o d y m in e r a ln e j (szczaw a lk a lic z n o - s ło n y c h ) w S z c z a w n ic y . 1 — ź ró d ła u ję t e ; 2 — ź r ó d ła w tr a k c ie u jm o w a n i a ; 3 — ź ró d ła n ie u j ę te ;
4 — g łę b o k i o tw ó r b a d a w c z y
W r . 1876 z m a r ł J . S z a la y , p r z e k a z u ją c w t e s ta m e n cie Z a k ła d Z d ro jo w y S z c z a w n ic y n a w ła s n o ś ć A k a d e m ii U m ie ję tn o ś c i w K r a k o w ie , tw o rz ą c w t e n s p o s ó b n ie ja k o f u n d a c j ę n a ro d o w ą . N ie s te ty A k a d e m ia n ie w y k a z a ła n a le ż y ty c h z d o ln o ś c i o r g a n i z a c y jn o - a d m in i s t r a c y jn y c h , o d s tą p iła w d z ie rż a w ę u z d ro w is k o n ie o d p o w ie d n im lu d z io m , b y w re s z c ie u z n a w s z y j e za n ie o p ł a c a ln e , s p r z e d a ć w r . 1909. U z d ro w is k o p rz e s z ło w rę c e A d a m a S t a d n i c k i e g o , w k tó r e g o r ę k a c h z n a jd o w a ło się a ż do u p a ń s tw o w ie n ia w r . 1945.
A . S ta d n i c k i o k a z a ł s ię z a p o b ie g liw y m g o sp o d a rz e m S z c z a w n ic y , w k ła d a ją c w ie le w y s ił k u i p ie n ię d z y w o d b u d o w ę i ro z b u d o w ę u z d ro w is k a . Z je g o in ic ja t y w y i k r e d y t ó w w y k o n a n o w S z c z a w n ic y (w P a r k u D o ln y m ) p ie r w s z e w ie r c e n ia p o s z u k iw a w c z e , a m ia n o w ic ie w r . 1927 k o ło tzw . „ H y d r o p a ti i” i w la t a c h 1931— 1932 p o n iż e j p i j a l n i ź ró d ła „ W a n d a ” . P ie r w s z e z ty c h w i e r c e ń o s ią g n ę ło g łę b o k o ś ć 40,20 m , n a p o ty k a j ą c s ł a b ą sz c z a w ę a lk a lic z n o - w a p ie n n ą , z a w ie r a j ą c ą j e d n a k z b y t m a ło w o ln e g o d w u tle n k u w ę g la , b y m o g ła b y ć u ż y tk o w a n a do ce ló w k ą p ie lo w y c h b e z s a t u r a c j i. W ie rc e n ie d ru g ie , w y z n a c z o n e p r z e z z n a n e g o n ie m ie c k ie g o ró ż d ż - k a r z a G r a e v e g o, k t ó r e m ia ło d o p ro w a d z ić do o d k r y c ia te r m y , zo sta ło p r z e r w a n e n a g łę b o k o ś c i 106,50 m , gd zie u z y s k a n o w o d ę m in e r a ln ą t y p u a lk a lic z n o - w a - p ie n n e g o , b e z w o ln e g o d w u tle n k u w ę g la , o b a rd z o m a łe j w y d a jn o ś c i i n is k ie j t e m p e r a t u r z e , n ie p r z y d a tn ą do c e ló w le c z n ic z y c h .
N ie z ra ż o n y ty m i n ie p o w o d z e n ia m i, A . S ta d n ic k i z w ró c ił się z k o le i do p ro f . J a n a N o w a k a , k ie r o -
« •
R yc. 2. W ie ż a w ie r t n ic z a g łę b o k ie g o o tw o r u b a d a w czego w S z c z a w n ic y . — F o t. K . B ir k e n m a je r
w n ik a K a te d r y G e o lo g ii U J , k tó r y t u ż p r z e d w y b u c h e m d r u g i e j w o jn y ś w ia to w e j w y k o n a ł d la n ie g o p ie r w s z ą e k s p e r ty z ę p o s z u k iw a w c z ą o p a r t ą n a n a u k o w y c h p o d s ta w a c h . J. N o w a k , n a p o d s t a w i e w y k o n a n e j p rz e z s ie b ie m a p k i k o n c e n tr a c ji p o s z c z e g ó ln y c h jo n ó w w ó w c z e ś n ie e k s p lo a to w a n y c h ź r ó d ła c h m in e r a l n y c h S z c z a w n ic y , d o s z e d ł do w n io s k u , że m a k s y m a ln e s t ę ż e n ia w y s t ę p u j ą w o b s z a rz e p la c u D ie tla , to z n a c z y m ię d z y ź r ó d ła m i „ M a g d a le n a ” , „ W a le r ia ” , „ S te f a n ” i „ J ó z e f in a ” . T a m te ż z a p r o j e k to w a ł w y k o n a n ie d w ó c h o tw o ró w w ie r tn ic z y c h do g łę b o k o ś c i 120 m , s p o d z ie w a ją c się w y n ik ó w p o z y ty w n y c h ju ż n a g łę b o k o ś c i o k o ło 60 m . W ie r c e n ia te z p o w o d u w y b u c h u w o jn y n ie z o s ta ły p o d ję te , z a ś p o w o jn ie k o n c e p c ja p o s z u k iw a w c z a u le g ła z m ia n ie .
P o d r u g i e j w o j n ie ś w ia to w e j p o s z u k iw a n ia n o w y c h w ó d m i n e r a l n y c h , o p a r te n a n a u k o w y c h p o d s ta w a c h h y d ro g e o lo g ic z n y c h , ro z p o c z ą ł w S z c z a w n ic y p r o f . J ó z e f G o ł ą b . W p ie r w s z y m r z ę d z ie s k o n c e n tr o w a ł s w o ją u w a g ę n a n o w y m ź ró d le w o d y m i n e r a l n e j w P o to k u S k o tn ic k im , k t ó r e b y ło u j ę t e c e m b r o w in ą s t u d z ie n n ą je s z c z e p r z e d d r u g ą w o j n ą ś w ia to w ą p rz e z w ó j t a S z c z a w n ic y P it o n ia k a , i s tą d z w a n e „ P ito n ia - k ó w k ą ” . Z a p r o je k to w a ł t u w ie r c e n i e , p r z e p r o w a d z o n e w la t a c h 1950— 52 p o c z ą tk o w o p o d je g o n a d z o re m , p ó ź n ie j z aś p o d n a d z o r e m a u t o r a n in ie js z e g o a r t y k u ł u ,
j a k r ó w n ie ż p o d o p ie k ą in ż. I. P o t o c k i e g o z Z a k ł a d u B a ln e o te c h n ic z n e g o w S z c z a w n ie Z d r o ju (o b e c n ie G łó w n e g o G e o lo g a M i n is te r s tw a Z d ro w ia i O p ie k i S p o ł.) i je g o w s p ó łp r a c o w n ik ó w . W ie r c e n ie to (w ra z ze z m ia n ą m ie js c a o tw o ru ) z o sta ło d o p ro w a d z o n e do g łę b o k o ś c i 15,30 m . U z y s k a n o d w ie w o d y m in e r a ln e d o s k o n a łe j ja k o ś c i, a m ia n o w ic ie w o d ę s iln ie j stę ż o n ą , n a z w a n ą p r o w iz o r y c z n ie „ J ó z e f in ą I I ” i w o d ę o n ie c o s ła b s z e j m i n e r a l iz a c j i, le c z o je s z c z e w ię k s z e j w y d a j n o śc i, z w a n ą tr a d y c y jn i e „ P ito n ia k ó w k ą ” . S y s te m p r o p o n o w a n e j e k s p l o a ta c j i ty c h w ó d b y ł t r u d n y do p r z e p r o w a d z e n ia , z a ś u ję c ie b y ło z a g ro ż o n e w o d a m i p o w o d z io w y m i p o to k u . D la te g o te ż w r . 1962, p o u r e g u lo w a n iu p o to k u , o p ra c o w a n o n o w e z a ło ż e n ia r e k o n s t r u k c j i ź ró d e ł (K. B i r k e n m a j e r , S. D a m s e , A. M a d e y s k i, K. U n r u g ) m e to d ą s z y b u g ó r n i
czego. W la t a c h 1964— 5 z o s ta ły w y k o n a n e ro b o ty g ó r n ic z e I e ta p u (p rz e z P r z e d s . R o b ó t G ó rn . w B y to m iu ) p o d n a d z o r e m h y d ro g e o lo g ic z n y m (K . B ir k e n m a je r ) , b a ln e o te c h n ic z n y m (S. D a m se ) i c h e m ic z n y m ( L a b o ra to r iu m B a ln e o c h e m ic z n e i M ik ro b io lo g ic z n e O b słu g i T e c h n ic z n e j U z d ro w is k ), o b e jm u ją c e w y d r ą ż e n ie sz y b u (o g łę b o k o ś c i 14,80 m ) i d w ó c h c h o d n ik ó w p o z io m y c h (p o łu d n io w e g o — 17 m i w s c h o d n ie g o — 12 m ). T a k i s y s te m u m o ż liw ił w y d z ie le n ie p o sz c z e g ó ln y c h ty p ó w w ó d m in e r a ln y c h , s iln ie j i s ła b ie j z m in e ra liz o w a n y c h , w y d o b y w a ją c y c h s ię ze sz c z e lin w a n d e z y c ie . O b e c n ie p r z e p r o w a d z a s ię k o ń c o w e p r a c e z w ią z a n e z tr w a ł ą o b u d o w ą s z y b u i c h o d n ik ó w , p r z e d u d o s tę p n ie n ie m
R y c . 3. W y c ią g a n ie ż e rd z i w ie r tn ic z y c h z g łę b o k ie g o o tw o r u b a d a w c z e g o w S z c z a w n ic y . — F o t. K . B i r k e n
m a j e r
221
w ó d m in e r a ln y c h d o e k s p lo a ta c ji. N a le ż y p o d k re ś lić , że b ę d z ie to p ie r w s z e te g o t y p u u ję c ie w ó d m in e r a ln y c h w P o ls c e .
D la u s t a le n i a w a r u n k ó w h y d ro g e o lo g ic z n y c h w y s tę p o w a n ia w ó d m in e r a ln y c h r e g io n u S z c z a w n ic y , a u to r n in ie js z e g o a r t y k u ł u w y k o n a ł w la ta c h 1955— 7 (z in i
c ja ty w y I. P o to c k ie g o ) s z e r e g o p ra c o w a ń z a k o ń c z o n y c h w s tę p n ą d o k u m e n ta c ją h y d ro g e o lo g ic z n ą . W y k o n a n o sz c z e g ó ło w e z d ję c ie g e o lo g ic z n e w s k a l i 1 : 5000, iszybiki i p ły t k ie w ie r c e n ia w s ą s ie d z tw ie ź ró d e ł (częściow o n a p o d s ta w ie w c z e ś n ie js z e g o p r o j e k tu J . G o łą b a ), n a s t ę p n ie b a d a n ia m a g n e to m e tr y c z n e i p r o f ile e le k tro o p o - ro w e d la u s t a le n i a p r z e b ie g u i n t r u z j i a n d e z y to w y c h w m ie js c a c h z a k r y ty c h p rz e z z w ie tr z e lin ę (S. M a ł o - s z e w s k i), p o m ia r y r a d io a k ty w n o ś c i lic z n ik ie m G — M n a w y b r a n y c h p r o f ila c h (K . i J . H u b i c c y ) , o r i e n ta c y jn e a n a liz y c h e m ic z n e ź r ó d e ł n a t u r a l n y c h i w ó d s ło d k ic h s tu d z ie n n y c h o b s z a r u (A. C h a c h u l s k a - J e n n e r , S. O k o ń s k a ) , w ty m n ie e k s p lo a to w a n e g o d o ty c h c z a s ź ró d ła („ d z ik ie g o ”) w P o to k u S opotnictoim , z n a n e g o p o d n a z w ą „ W ó jc ik ó w k i” . P o n a d to p r o w a d zo n e s ą s y s te m a ty c z n e b a d a n ia c h e m ic z n e w s z y s tk ic h ź ró d e ł m i n e r a l n y c h S z c z a w n ic y (w L a b o r a t o r iu m B a l- n e o c h e m ic z n y m i M ik ro b io lo g ic z n y m O b s łu g i T e c h n ic z n e j U z d ro w is k p o d k ie r u n k ie m A. J a r o c k ie j) . P r a c e d o k u m e n ta c y jn e b y ły p o p rz e d z o n e in w e n ta r y z a c ją ź ró d e ł w r . 1951 (S. G e r o c h). P rz y g o to w a n o te ż p r o je k t y r e k o n s tr u k c j i ź ró d e ł „ J ó z e f in a ” „ S te f a n ” , „ J a n ” i „ M a g d a le n a ” .
W r . 1960 w c z a s ie r o b ó t o s u s z a ją c y c h b u d y n e k p i j a ln i (p r o w a d z o n y c h p r z e z S. Z a c h w i e j ę ) z o sta ło o d k r y te n o w e ź ró d ło w s ą s ie d z tw ie ź ró d e ł „ J ó z e f in y ” i „ S te f a n a ” . P o o p r a c o w a n iu je g o w a r u n k ó w h y d r o g e o lo g ic z n y c h (K. B ir k e n m a je r ) , z o s ta ło o n o u d o s tę p n io n e do e k s p l o a ta c j i (S. D a m se ) w r. 1966, p o d t y m c z a so w ą n a z w ą ź ró d ła ” S - 7 ” .
K o le jn y m e ta p e m b a d a w c z y m b y ło w y k o n a n ie s ia tk i p o m ia ró w e k s h a l a c ji g le b o w y c h C O :>, ja k o p o d s ta w y d la s p o r z ą d z e n ia m a p y g e o c h e m ic z n e j P a r k u D o ln eg o w S z c z a w n ic y . B a d a n ia te z a p r o je k to w a n e w r. 1962 (K. B ir k e n m a je r ) z o s ta ły w y k o n a n e w r. 1963 (T. S z u r a p rz y w s p ó łp r a c y G . P y t a s z a) i d a ły w e fe k c ie m a p ę a n o m a lii g a z o w y c h C 0 2 z w y r a ź n ie r y s u ją c ą się ■— ch o ć s ła b ą — a n o m a lią d o d a tn ią . Z k o le i n a te j a n o m a lii z a p r o je k to w a n o w r. 1965 s ia tk ę 8
R yc. 4. W y c ią g a n ie k o ro n k i z r u r ą rd z e n io w ą z g łę b o k ie g o o tw o ru b a d a w c z e g o w S z c z a w n ic y . — F o t.
K . B ir k e n m a je r
p ły tk ic h o tw o ró w b a d a w c z y c h (K. B ir k e n m a je r ) , k tó r e z o s ta ły w y k o n a n e w r. 1966 p rz e z P rz e d s ię b io r s tw o H y d ro g e o lo g ic z n e w K ra k o w ie . W je d n y m z o tw o ró w (PD -4) o g łę b o k o ś c i 25 m , w n a jb liż s z y m s ą s ie d z tw ie w s p o m n ia n e j a n o m a lii, s tw ie rd z o n o w y s tę p o w a n ie w o d y m in e r a ln e j (szczaw y a lk a lic z n o - s ło n e j) o d o b ry m s tę ż e n iu i d u ż e j w y d a jn o ś c i, k tó r a w n ie d łu g im cza sie b ę d z ie o d d a n a do e k s p lo a ta c ji.
M a ją c t a k w s z e c h s tr o n n e ro z p o z n a n ie , u s ta lo n o w r. 1965 d a n e w y jś c io w e d la w y k o n a n ia g łę b o k ie g o o tw o ru w ie rtn ic z e g o (p ie rw sz e g o z k ilk u ) w P a r k u D o ln y m w S z c z a w n ic y (K . B ir k e n m a je r ) . C e le m teg o w ie rc e n ia , p r z e w id z ia n e g o do g łę b o k o ś c i 1200 m, k tó r e g o p r o j e k t te c h n ic z n y (o p ra c o w a n y w O b słu d z e T e c h n ic z n e j U z d ro w is k p r z e z A . S ła w iń s k ie g o ) z o sta ł z a tw ie rd z o n y p rz e z C e n tr a l n y U rz ą d G eo lo g ii w r . 1967, j e s t z b a d a n ie g łę b s z e j b u d o w y p o d ło ż a s k a ln e g o w s t r e f i e d y s lo k a c ji m ię d z y p ie n i ń s k im p a s e m s k a ł k o w y m i p a le o g e n e m m a g u r s k im , d la w y ja ś n i e n ia w a r u n k ó w z ło ż o w y c h w ó d m i n e r a l n y c h i e w e n tu a ln e g o u ję c ia w ó d m in e r a ln y c h czy e k s h a la c ji g a z o w y c h w w a r u n k a c h k o r z y s tn y c h d o e k s p lo a ta c ji. W ie rc e n ie to f i n a n s u je M in is te r s tw o Z d ro w ia , z aś p r z e d s ię b io r s tw e m p r o w a d z ą c y m r o b o ty w ie r t n ic z e (ro z p o c z ę te w e w r z e ś n iu 1967 r.) j e s t P r z e d s ię b io r s tw o H y d ro g e o lo g ic z n e w K ra k o w ie .
C Z E S Ł A W L IT E W K A (K a to w ic e )
RA D ZIECKIE MORZA P O Ł U D N IO W E
W y s tę p u ją c e n a p o łu d n iu Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o tr z y d u ż e z b io r n ik i m o r s k ie — M o rz e C z a rn e , A z o w - s k ie i K a s p ij s k ie (ry c. 1) o d z n a c z a ją się s z e r e g ie m u n i k a ln y c h w ła ś c iw o ś c i fiz y k o -g e o g ra f ic z n y c h , h y d r o lo g ic z n y c h i b io lo g ic z n y c h , o d r ó ż n ia ją c y c h j e o d in n y c h m ó rz ś w ia ta . P o m im o z n a c z n y c h o d le g ło ś c i o d d z ie la ją c y c h te m o r z a , w y k a z u ją o n e w ie le cech w s p ó ln y c h , a z w ła s z c z a w z a s ie d la ją c e j j e f a u n ie i flo rz e . C e c h y t e w y n ik a ją p rz e d e w s z y s tk im z d u żeg o p o d o b ie ń s tw a w p rz e s z ło ś c i g e o lo g ic z n e j, j a k r ó w n ie ż z p o d o b n y c h w a r u n k ó w fiz y k o -c h e m ic z n y c h w ó d i p a n u ją c e g o w te j
s tr e f ie k lim a tu . P o n ie w a ż lo s y g e o lo g ic z n e m ó r z p łd .- ra d z ie c k ic h b y ły z w ią z a n e z d z ie ja m i M o rz a Ś ró d z ie m n eg o , w z w ią z k u z ty m w s p ó łc z e s n e ic h ż y c ie o g ra - ndczne m a w d u ż y m s t o p n iu c h a r a k t e r ś r ó d z ie m n o m o rs k i.
W e r z e m e zo z o iczn ej i n a p o c z ą t k u tr z e c io r z ę d u w z d łu ż c a łe j p łd . E u ro p y i A z ji Ś r o d k o w e j ro z c ią g a ł się r o z le g ły b a s e n , tzw . O c e a n T e ty d y . W p o ło w ie tr z e c io r z ę d u ó w „ o c e a n ” , j a k p r z e d s ta w ia N. A n d r u s o w , n a jp i e r w o d d z ie lił s i ę od O c e a n u S p o k o jn e g o , a n a s tę p n ie z o s ta ła ró w n ie ż o g ra n ic z o n a je g o łą c z n o ść
z A tla n ty k ie m . O k re s y n a s tę p n e , to s ta le w z m a g a ją c a s ię iz o la c ja o b s z a r ó w p o n to k a s p ijs k ic h o d o c e a n u , co p o w o d o w a ło w y s ła d z a n ie się ic h w ó d . D z ie je g e o lo g ic z n e o m a w ia n y c h m ó r z s ą c ie k a w e , a le z a ra z e m b a r d zo s k o m p lik o w a n e . P o n ie w a ż ach p r z e d s ta w ie n i e c h o c ia ż b y w n a jo g ó ln ie js z y m z a r y s ie z a ję ło b y z b y t w ie le m ie js c a , o g ra n ic z a m y s ię je d y n i e do z e s ta w ie n ia m a ją c e g o c h a r a k t e r in f o r m a c y jn y (ta b l. 1).
M o rz e C z a rn e , z w a n e p r z e z s ta r o ż y tn y c h G re k ó w A x e in o s P o n to s („ N ie g o ś c in n e M o rz e ”), a p r z e z R z y m i a n d la z a c h ę ty ż e g la rz y i k u p c ó w P o n tu s E u x in u s („ M o rz e G o ś c in n e ”), z a jm u j e g łę b o k ie , g e o lo g ic z n ie m ło d e z a p a d lis k o , r o z c i ą g a ją c e s ię r ó w n o le ż n ik o w o m ię d z y E u r o p ą i A z ją , a o g r a n ic z o n e p r z e z P ó łw . K r y m i B a łk a ń s k i, A z ję M n ie js z ą i G ó ry K a u k a z . P o w ie r z c h n ia m o r z a w y n o s i 413 488 k m 2, a o b ję to ś ć w ó d 529 954 k m 3, p r z y ś r e d n ie j g łę b o k o ś c i 1271 m , a m a k s y m a ln e j 2245 m . M o rz e C z a r n e w y r ó ż n ia s ię p rz e d e w s z y s tk im s w o is tą r z e ź b ą d n a . K ą t o p a d a n i a d n a w y n o s i z w y k le 4— 6°, c z ę sto j e d n a k m a 14°, a u w y b rz e ż y A z ji M n ie js z e j n a w e t 20°. T e s t r o m e z b o c z a p o w s ta ły w w y n ik u m ło d y c h , s c h o d k o w a ty c h u s k o k ó w . W ię k s z a część d n a z a p a d l is k a M . C z a rn e g o le ż y n a g łę b o k o ś c i 2000— 2245 tm; p n .-z a c h . część m o r z a j e s t p ły t k a i m o ż n a j ą u w a ż a ć za z a to p io n y , p łd . k r a n i e c p la t f o r m y r o s y js k i e j. P o tę ż n y d o p ły w w ó d s ło d k ic h (D u n a j, D n ie s tr , D n ie p r , B o h , R io n i, C z o ro c h , g ó r s k ie r z e k i K a u k a z u i A z ji M a łe j), w y r a ź n ie o d b ij a się n a s t o p n iu z a s o le n ia i c a ły m c h a r a k te r z e h y d ro lo g ic z n y m m o rz a . N a d m ia r w ó d p rz y n o s z o n y c h p r z e z r z e k i o d p ły w a d o M o rz a M a r m a r a , z k t ó r y m M . C z a r n e łą c z y s ię z a p o m o c ą w ą s k ie j C ie ś n in y B o s fo r *. O d w ro tn ie , d z ię k i i s t n ie n i u d o ln e g o p r ą d u w B o s fo rz e , p r z e n i k a j ą do M . C z a rn e g o z M . M a r m a r a i Ś r ó d z ie m n e g o sło n e w o d y
g łę b in o w e . I s tn ie n i e te g o p r ą d u g łę b in o w e g o p ie r w s z y d o w ió d ł n a u k o w o w 1882 r . a d m i r a ł S. M a k a r ó w . J a k w y n ik a z o b lic z e ń J . S t a s z e w s k i e g o , ro c z n y b ila n s w ó d M . C z a rn e g o p r z e d s ta w ia s ię n a s tę p u ją c o : 1 — p r z y c h ó d : 816 k m 3, w ty m d o p ły w z M . M a r m a r a 202 k m 3 (25%>), d o p ły w rz e c z n y 400 k m 3 (49% ) i o p a d y (510 m m ) — 214 k m 3 (26°/o); 2 — ro z c h ó d : 816 k m 3, w ty m o d p ły w do M . M a r m a r a 348 k m 3 (43% ), p a r o w a n ie 468 k m 3 (57®/o). S to s u n k i t e w ią ż ą s ię z c a ło ś c ią b il a n s u c ie p ln e g o m o rz a .
Z n a c z n y o d p ły w w ó d C ie ś n in y B o s fo r do M. M a r m a r a p o w o d u je p o w a ż n ą r ó ż n ic ę p o z io m ó w m ię d z y ty m i m o r z a m i, co :z k o le i w p ły w a n a p o w s ta n ie p o w ie r z c h n io w e g o p r ą d u o ty m s a m y m k ie r u n k u (g ó rn y p r ą d b o s f o rs k i). D o łe m n a to m ia s t p ły n ie w s p o m n ia n y p r ą d p r z y d e n n y , w le w a ją c y do M . C z a rn e g o cię ż k ą , s ło n ą w o d ę . P o d o b n ie j a k w w ię k s z o ś c i m ó r z ś w ia ta , g łó w n y p r ą d M . C z a rn e g o m a c h a r a k t e r k o ło w y , w k ie r u n k u p r z e c iw n y m do r u c h u w s k a z ó w k i z e g a ra . O d A n a to lijs k ie g o w y b r z e ż a p ły n ie n a p łn . k u K r y m o w i d r u g i p r ą d , d z ie lą c y m o r z e z g o d n ie z o g ó ln ą k o n f i g u r a c j ą n a d w ie części, z k tó r y c h k a ż d a m a sw ó j p r ą d k o ło w y ( a n ty c y k lo n ic z n y ), łą c z ą c y się u w y b r z e ży z g łó w n y m p r ą d e m ; c e n tr a o b u p r ą d ó w k o ło w y c h tw o r z ą d w ie s t r e f y s p o k o jn e j w o d y — z a c h o d n ią i w s c h o d n ią . P ły w y m o r s k ie s ą t u b a r d z o sła b e , w y s tę p u j ą t y l k o n ie w ie lk ie w a h a n ia p o z io m u (do 8 cm ), z m a k s im u m n a p o c z ą tk u l a t a 2. O k re s o w o w y s tę p u j e n a M. C z a r n y m z ja w is k o isejszy (seich es), tj . k o ły s a n ia s ię p e w n y c h p a r t i i z w ie r c ia d ła w ó d . W y so k o ść s e js z y d o c h o d z i w g N. N . Z u b o w a do 80 c m (o k re s w a h a n ia 10 d o 120 m ).
W M . C z a rn y m m o ż n a w y ró ż n ić w k ie r u n k u p io n o -
--- ! P oziom M. C zarnego je s t śre d n io w yższy o 50 cm od po- 1 P o r. Cz. L ite w k a: M orze M arm ara. „W szech św iat” . ziom u M. Ś ród ziem n eg o (w iększe p a ro w a n ie w re jo n ie śró d -
z, 7—8/1967 ziem nom orskim ).
223
T a b e l a 1
Przeszłość geologiczna radzieckich mórz południow ych (wg L. Zienkiewicza) M iocen
środkowy
Słony B asen Środkowom ioceński (pozostałość O ceanu Tetydy). Pod koniec izolacja od otw artego i przejście w słony B asen Sarmacki
oceanu
-oN<t>*
M iocen
górny Łączność z otw artym oceanem i pow stanie Basenu Meockiego
‘5sO
IMU
Jezioro-m orze Pontyjskie. W ysłodzony „reżym kaspijski". Pod koniec w yodrębnienie M orza Czarnego i K aspijskiego
H Pliocen Basen K im m eryjski B asen w arstwy produkcyjnej
Basen K ujalnicki — Basen Akczagilski
■
Basen C zaudyński Basen Apszeroński
—* P iętro Bakińskie
■o Nu*
O cu
oo
t/)
Basen Staroeuksyński (fauna typu kaspijskiego) Basen Starokaspijski (spływ przez depresję
— M anycką do M orza Azowskiego)
Kumo-
CS£
N a. Pow stanie C ieśniny D ardanele
U
Basen N ow oeuksyński
Polodowcowe podwyższenie się poziom u M . K aspij
skiego. Spływ przez depresję K um o-M anycką (M orze
— C hazarskie i Chwałyriskie)
H olocen F aza współczesna
Czw artorzędow a histo ria M orza Czarnego
N azw a basenu Zasolenie
.
Ruchy przybrzeżne O dpow iednie fazy epoki
lodowej Jezioro-m orze Czaudyńskie
Jezioro-m orze Staroeuksyńskie Łączność z M . Śródziemnym M orze K arangackie
Przerw anie łączn. z M . Śródziem nym Jezioro-m orze N ow oeuksyńskie Basen Staroczarnom orski Łączność z M . Śródziemnym
Znaczne wysłodzenie Z naczne wysłodzenie Słabo słone
Słone Półsłodkie Słabo słone Słone
Wydźwignięcie
Obniżenie Wydźwignięcie O bniżenie
G lacjał M indel Interglacjał M indeł-Riss Glac. Riss
Interg. Riss-W urm Glac. Wiirm
C zw artorzędow a histo ria M orza K aspijskiego
N azw a zbiornika Losy depresji K um o-M anyckiej
Faza pontyjska Faza akczagilska
Faza kujalnicka i czaudyńska Faza staroeuksyńska
Faza góm oeuksyńska Faza współczesna
R ejon M anycza zalany w odam i m orskim i
Spływ wód akczagiłskich, w ędrów ka fauny kaspijskiej na zachód Spływ wód czaud. i przeniknięcie fauny czaud. na wschód C ieśnina m orska. Sw obodna w ym iana faun.
C ieśnina m orska. W ędrów ka fauny ze wschodu Osuszenie
Spływ między M orzem K aspijskim i Azowskim.
w y m d w ie o d r ę b n e w a r s t w y w o d y ; p o w ie rz c h n io w ą , k tó r a z w y j ą t k i e m r e jo n ó w p rz y le g a ją c y c h do u jś c ia r z e k m a z a s o le n ie 15— 18%o, o r a z w a r s t w ę g łę b in o w ą o z a s o le n iu 22,5— 22,6%o (z w y j ą t k i e m w ó d p r z y l e g a ją c y c h do B o s fo ru , g d z ie z a s a le n ie je s t n ie c o w y ższe).
P o d o b n y u k ła d z a z n a c z a s ię w z a k r e s ie t e m p e r a t u r w o d y . W a r s tw a p o w ie rz c h n io w a m a w le c ie te m p e r a t u r ę p r z y w y b r z e ż a c h 27—28°C, a n a w e t do 29°, n a t o m ia s t w o b s z a r z e ś r o d k o w y c h do 22°. Z g łę b o k o ś c ią t e m p e r a t u r a o p a d a i o d 150— 200 m d o d n a je s t ju ż s t a ła w c ią g u c a łe g o r o k u o s ią g a ją c o k o ło 9° (ta b l. 2).
J a k w y n ik a z p o w y ż sz e g o , z a s o le n ie M . C z a rn e g o m a w u k ła d z ie p io n o w y m c h a r a k t e r k a to h a lic z n y , tz n . w z r a s ta z g łę b o k o ś c ią , n a t o m ia s t t e m p e r a t u r y m a ją w le c ie do g łę b o k o ś c i 100 m u k ła d a n o te r m ic z n y (s p a
d e k te m p e r a t u r y z g łę b o k o ś c ią ), a g łę b ie j — u k ła d ho- m o te r m ic z n y ( r ó w n o m ie rn e t e m p e r a t u r y ) ; w z im ie w c a ły m p r z e k r o ju p io n o w y m m o r z a w o d y m a j ą u k ła d k a to te r m ic z n y (w z ro s t t e m p e r a t u r y z g łę b o k o ś c ią ). N a j
b a rd z ie j j e d n a k o s o b liw ą c e c h ą M . C z a rn e g o j e s t z a tr u c ie je g o w ó d g łę b in o w y c h s ia rk o w o d o re m , w w y n ik u czego b r a k j e s t z u p e łn ie p o z a b a k te r ia m i w te j s tr e f ie ż y c ia o rg a n ic z n e g o . Z ja w is k o to sp o w o d o w a n e j e s t p rz e d e w s z y s tk im b r a k i e m c y r k u l a c ji m ię d z y g ó rn y m i a d o ln y m i w a r s t w a m i w o d y , c o z k o le i je s t w y w o ła n e b a rd z o d u ż ą r ó ż n ic ą w g ę sto śc i w o d y m ię d z y w a r s t w ą s ię g a ją c ą do g łę b o s o śc i 100— 150 m , a le ż ą c ą n iż e j. B r a k c y r k u l a c j i p io n o w e j u n ie m o ż liw ia p r z e d o s ta n ie s ię w w ię k s z e g łę b o k o ś c i tle n u , n ie z b ę d n eg o w p ro c e s a c h b io lo g ic z n y c h . P r z e w a ż n ie ju ż na
T a b e l a 2
N iektóre właściwości fizykochem iczne w ód m órz południow oradzieckich
M orze C zarne M orze K aspijskie
G łębo
kość w m
T em p eratu ra w °C Zasolenie ° /00
Z aw artość tlen u w cms/l
Średn.
zaw artość H 2S w cm3/l
G łębo
kość w m
T em peratura w °C
w lecie
w zim ie
am pli
tu d a
w lecie
w zim ie
Cz. środkow a Cz. połudn.
koniec zimy
koniec lata
koniec zimy
koniec lata
0 22,11 7,15 20,10 18,24 17,44 4,57—7,62 _ 0 5,94 22,03 9,05 24,18
25 14,07 6,76 16,25 — 17,97 2,51—8,64 — 50 5,78 6,63 8,92 9,58
50 8,40 7,70 5,04 19,80 18,40 1,05—7,76 — 100 5,62 5,76 7,20 7.11
100 8,55 8,14 1,14 20,63 20,28 0,12—7,16 — 200 5,27 5,29 6,11 6,14
125 0,00—3,16 — 300 5,07 4,96 5,91 5,96
150 8,67 0,218 22,01 0,00—2,71 0,088 400 4,88 5,90
200 0,00—1,88 0,470 600 4,86 5,93
300 0,00— 1,93 1,480 800 5,96
500 8,90 0,21 22,01 0,00 3,779 900 5,94
1000 0,00 5,637
2000 8,94 0,25 22,23 0,00 5,796
W arunki sprzyjające i niesprzyjające pow staw aniu przyduchy n a M . Azowskim
Po pogodzie bezw ietrznej P o pogodzie burzliwej
G łębo
Temp.
w °C
Z asolenie w °/00
Tlen
Temp.
w °C
Zasolenie w °/00
Tlen kość w m
w cm3/l w % n a
sycenia w cm3/l w % nasy
cenia
0 24,96 10,72 6,845 120 21,76 10,46 4,34 73,43
5 24,96 10,72 6,550 115 21,76 10,50 4,32 73,10
10 22,56 10,72 1,090 18,5 — — --
12,5 21,96 10,81 0,018 0,3 21,76 10,50 4,32 73,10
g łę b o k o ś c i 150 m tl e n z a n ik a , a p o ja w ia s ię s i a r k o w o d ó r, k tó r e g o ilo ś ć o c e n ia L . Z i e n k i e w i c z n a p r z e szło 16 000 k m 3. P o r a z p ierw iszy b a d a n ia m i k r o b i o lo g ic z n e n a M . C z a r n y m p r z e p r o w a d z i li w la ta c h 1890— 91 a k a d e m ik N . Z i e l i ń s k i i le k a r z B r u s i - ł o w s k i , (s tw ie rd z a ją c z a k a ż e n i e w o d y s ia r k o w o d o r e m p r z e z b a k t e r i e d e s u l f ik u j ą c e i d e n i t r y f i k u ją c e i w y o d r ę b n il i b a k t e r i ę M ic r o s p ir a a e s tu a r ii, p o w o d u ją c ą p o w s ta w a n ie H 2S. W d a ls z y c h b a d a n ia c h w y o d r ę b n io n o n a s t ę p n e b a k te r ie , m . in . S p ir il lu m d e s u l- p h u r ic u m , P r o te u s v u lg a r is , B a c te r iu m h y d r o s u lp h u - r ic u m p o n ti c u m , V ib r io h y d r o s u lp h u r e u s i in . P o d o b n ie z a z n a c z a s ię z g łę b o k o ś c ią w z r o s t s u b s t a n c j i b io g e - n ic z n y c h (a z o ta n y i fo s fo ra n y ), n a t o m a s t w p o w ie r z c h n io w e j w a r s t w i e f o to s y n te z y z n a c z n ie js z ą ic h ilo ś ć o b s e r w u j e s i ę ty lk o n a w io s n ę i w p ie r w s z e j p o ło w ie la ta . B a rd z o s ła b a c y r k u l a c ja p io n o w a w p ły w a n a r o z m ie s z c z e n ie i c h a r a k t e r o s a d ó w d e n n y c h , w y k a z u j ą c y c h s i ę d u ż y m b o g a c tw e m s u b s t a n c j i o r g a n ic z n e j.
S u b s t a n c ja o r g a n ic z n a o s a d ó w g łę b in o w y c h M . C z a r n e g o tw o r z y s i ę g łó w n ie k o s z t e m o b u m ie r a ją c e g o i o p a d a ją c e g o w g łą b p la n k t o n u . A . A r c h a n g i e l - s k i o b lic z y ł, ż e d la o s a d z e n ia s ię p o k ła d u o m ią ż s z o ści 1 m t r z e b a 5000 l a t ; b io r ą c p o d u w a g ę z a w a r to ś ć s u b s t a n c j i o r g a n ic z n e j w g lin c e s z a r e j, o b lic z y ł, że w c ią g u je d n e g o r o k u g ro m a d z iło s ię n a 1 km * d n a o k o ło 6 to n w ę g la ze z w ią z k ó w o rg a n ic z n y c h .
F lo r a i f a u n a M . C z a rn e g o w z b u d z iła j u ż d a w n o z a in te r e s o w a n ie u c z o n y c h . P o c z ą tk o w o b y ły to i n d y w id u a ln e p o d ró ż e b a d a w c z e , w k t ó r y c h m . in . b r a l i u d z ia ł; a k a d e m ik P . P a l l a s (1793— 94), E. E i c h w a l d (1831), K . K e s s l e r (1860) i w ie lu in n y c h . O d r o k u 1871 z a c z ę ła d z ia ła ć S e w a s to p o ls k a S ta c j a B io lo g ic z n a , k tó r e j k ie r o w n ic tw o n a p o c z ą tk u n a s z e g o s tu le c ia o b ją ł z n a n y h y d r o b io lo g r a d z i e c k i a k a d e m ik S. Z i e r n o w . U c z o n y t e n p r z e p r o w a d z ił p o r a z p ie r w s z y b a d a n ia b io c e n o z M . C z a rn e g o i ic h p o d z ia ł
w z w ią z k u z g łę b o k o ś c ią . J a k o p ie r w s z a z o s ta ła w y d z ie lo n a b io c e n o z a n a s k a l n a , w k tó r e j b io r ą u d z ia ł b r u n a t n i c e C isto zira i z ie le n ic e , w ś r ó d k tó r y c h ż y ją m id ie , a k t i n i e i „ m o r s k i ja r o s z ” C o rp a e n a P o r c u s ; n i e k tó r z y m ie s z k a ń c y te j b io c e n o z y ż y ją r ó w n ie ż p o za w o d ą , j a k : k r a b y , p ą k le B a la n u s i m ię c z a k P a te lla . D la b io c e n o z y p ia s k ó w c h a r a k t e r y s t y c z n e s ą r y b y : f l ą d r a i „ s u ł t a n k a ” , m ię c z a k „ w e n e r k a ” i r a k - p u s te l n ik . P rz y s a m y m b r z e g u w y s tę p u j e r a c z e k o b u n o g i A m p h ip o d a , m om skie r o b a k i (r o b a k p ia s k o w y A r e n ic o la m a r in a ) i w s tę ż n i a k i N e m e r tin i. W p ły t k ie j p łn .- z a c h . części m o r z a , w p o b liż u Z a t. K a r k in i c k ie j , z w a n e j M o r z e m Z ie r n o w a (ry c . 2), w y s tę p u j e b io c e n o z a m o r s k ie j ta - s ie m n ic y Z o s te r a z o b fity m i k r e w e tk a m i, k o n ik a m i m o r s k im i H ip p o c a m p u s i „ m o r s k im i ig ła m i” S y g n a - th u s . W ię k s z e g łę b o k o ś c i z a s ie d la b io c e n o z a ła w ic o s tr y g i O s tr e a e d u lis , w k tó r e j b io r ą te ż u d z ia ł m o r s k ie p r z e g r z e b k i P e c te n . N a s tę p n ą b io c e n o z ę ił u niiddo- w e g o c h a r a k t e r y z u j e p r z e w a g a m ię c z a k a m id ii z o b e c n o ś c ią ż a c h w y A s c id ia e i g ą b e k k r a s n o r o s tó w . G łę b i
n o w ą b io c e n o z ę r e p r e z e n t u j e i ł fa z e o lin o w y z p r z e w a g ą m ię c z a k a M o d io la p h a se o lin a . J e s z c z e g łę b ie j w y s t ę p u j e r o z le g ła s t r e f a s i a r k o w o d o r u (ok o ło 88°/o o g ó ł u w ó d m o rz a ), s t a n o w i ą c a d o m e n ę n ie lic z n y c h a n a - e ro b io ty c z n y c h b a k te r ii , a sz c z e g ó ln ie ż y ją c e j n a d n ie M ic r o s p ir a a e s tu a r ii. P o n ie w a ż p la n k t o n M . C z a rn e g o n ie j e s t z b y t b o g a ty , w z w ią z k u z ty m r y b y n ie w y s t ę p u j ą t u z b y t o b f ic ie (co d o ilo ś c i o s o b n ik ó w ). Ilo ść g a t u n k ó w r y b d o c h o d z i t u d o 160, p rz y c z y m n a jw ię k s z e z n a c z e n ie g o s p o d a rc z e m a j ą : śle d ź „ b a b a ” G o b iu s, s k u m b r ia , g ło w a c z E n g r a u lis e n e r a s ic h o lu s , „ c h a m s a ” 1 je s io t r o w a t e ; w y d a jn o ś ć r y b n a M . C z a rn e g o w y n o s i 2 k g /h a . Z s s a k ó w ż y ją w m o r z u d e lfin y .
M o rz e A z o w s k ie s ta n o w i z a s a d n ic z o p ły t k ą z a to k ę M . C z a rn e g o , a m o ż n a j e r ó w n ie ż u w a ż a ć z a ro z le g ły li m a n D n ie p r u . M o rz e to n a z y w a n e p rz e z s ta r o ż y tn y c h G r e k ó w — M e o ty d ą l u b B a g n e m M o e c k im , łą c z y się
