Ilu Polaków mieszka w Niemczech
według urzędowych statystyk III Rzeszy
Spraw a liczby ludności polskiej w Niemczech nie jest dotych
czas ustalona. P o d aje się cyfry najrozm aitsze, inne cyfry podaje s ta ty sty k a oficjalna, inne podaje się w pismach, inne zaś są praw dziw e.
Czasopism a niemieckie p o d a ją liczbę ludności polskiej w Niem czech na 500 do 600 tysięcy, pisma polskie p o d a ją liczbę półtora m iliona, inną cyfrę p o d a ją oficjalne statystyki niemieckie, a inne w reszcie urzędow e statystyki polskie. Problem ten niezm iernie w a
żny tak dla spraw y polskiej w Niemczech, jak też dla polskiej r a c ji stanu, wymaga ustalenia i oparcia na obliczeniach wiarygodnych.
T ru d n ą jednak spraw ą jest ustalenie zasady, na podstaw ie której liczbę ludności w Niemczech m ożna podać do wiadomości publicz
nej. J e s t jeszcze kw estią sporną, kogo należy uw ażać za Polaka, gdyż nowocześni badacze niemieccy o całej rzeszy ludności polskiej, m ieszkającej na Śląsku i w P rusach W schodnich, w y rażają się, że są to ,,Niemcy, mówiący po polsku", inni znowu Kaszubów i M azu
rów nie zaliczają wcale do ludności polskiej, lecz uw ażają za od
ręb n e narodow ości czy to pochodzenia słowiańskiego, czy naw et ,.germ ańskiego (!)". Inni wreszcie za spraw dzian przynależności n a
rodow ej uw ażają t. zw. ,,Gesinnung" — przekonanie lub uśw iadom ie
n ie narodow e. N a tej podstaw ie mówi się, że chociaż ktoś za swój języ k ojczysty uw aża język polski, a jest przekonań niemieckich (Deutsch gesinnt), jest -— Niemcem. Dla tych ani pochodzenie, ani mowa ojczysta nie odgryw a najm niejszej roli. Są wreszcie tacy, k tó rzy pragną niemieckość ludności, zam ieszkującej teren y p rzy g ra
niczne, udowodnić wynikami wyborów do ciał ustaw odaw czych lub sam orządow ych czy też wynikami plebiscytów i na podstaw ie spraw czysto politycznych w yciągają tezy — naukowe. Są i tacy, którzy
wnioski, dotyczące liczby ludności polskiej w Niemczech, w y ciągają z ilości dzieci, uczęszczających do szkół polskich, tak jakby rodzice po drugiej stronie granicy mieli zupełną swobodę i odpow iednią ilość szkół polskich, w których mogliby swe dzieci kształcić. S p ra wa ta jest bardzo skomplikowana. Zanim jednak będzie m ożna do
kładnie ustalić liczbę ludności polskiej w Niemczech, w arto z a sta nowić się nad stosunkiem do tego zagadnienia oficjalnej statystyki niem ieckiej.
U rzędow e statystyki niem ieckie z ostatnich la t z a k ła d a ją jako- kryterium przynależności narodow ej „język ojczysty", ale kryterium to stosują w sposób bardzo specyficzny. S tatystyki niemieckie o p iera ją się na przedostatnim spisie ludności w Niemczech z roku 1925.
D ane jednak, dotyczące „języka ojczystego" w edług ostatniego sp i
su ludności z roku 1933 nie zostały dotychczas opublikow ane pom i
mo, że arkusze spisowe zaw ierały rubrykę „M uttersprache". P ra w dopodobnie w ynik ten w ypadł na korzyść ludności polskiej na te r e nach przygranicznych, więc urzędow e staty sty k i przem ilczały go zu pełnie. W ydaw nictw o „Statistisches Jahrbuch für das D eutsche R eich” za rok 1935 pom ija dane dotyczące „języka ojczystego" zu
pełnym milczeniem. Z najdziem y w tym tomie najrozm aitsze cyfry dotyczące różnych spraw państw a niemieckiego, kilka tablic do ty czą
cych statystyki i życia żydów w Niemczech, o P olakach natom iast nie m a tam zupełnie mowy (w yjąw szy m ałą tabelkę dzieci urodzonych w roku 1933 z rodziców mówiących po polsku, o czym poniżej). Ten brak jest tym więcej uderzający, że ludność polska w Niemczech jest właściwie jed y n ą pow ażniejszą m niejszością narodow ą w III Rzeszy.
P r z y z n a n i e s i ę d o p o l s k i e g o w z g l ę d n i e p o l s k i e g o i n i e m i e c k i e g o j ę z y k a o j c z y s t e g o , n a l e ż y u w a ż a ć z a r ó w n o c z e s n e p r z y z n a n i e s i ę d o n a r o d o w o ś c i p o l s k i e j . A rkusze spisowe niem ieckie unikały r u bryki „narodow ość", a p odały natom iast rubrykę „język ojczysty"
(M uttersprache). Zw łaszcza gdy idzie o teren y narodow ościowo m ie
szane, kw estia „przekonań narodow ych" (N ationale Gesinnung) w takich terenach jest rów noznaczną ze spraw ą przekonań p o litycz
nych a często ze spraw am i socjalnym i. Zw łaszcza na terenach, gdzie ludność posiada słabe wyrobienie polityczne, ta spraw a w y stęp u je jaskraw iej i bardzo często jednostka dziś jest „przekonania polskie
go", na drugi dzień zależnie od koniunktury gospodarczej i politycz
nej lub nawet od stanu odporności wobec nacisku czy oportunizm u, przekonań niemieckich." Ta zasada wyklucza rów nież m etodę opie
ra n ia statystyki narodow ościowej na podstaw ach politycznych, jak w yniki wyborów, lub plebiscytów. Jeszcze mniej praw dopodobne jest opieranie statystyki narodowościowej na podstaw ie ilości dzieci uczęszczających do szkół polskich, zw łaszcza na terenach polskich, pozostałych pod panowaniem niemieckim, ponieważ szkół tych jest niezm iernie mało, państw o tra k tu je je po macoszemu, a przy tym szykanuje się rodziców, posyłających swe dzieci do szkół polskich.
Z akładanie zaś szkół pryw atnych jest ogromnie utrudnione czy to z powodów finansowych, czy też z powodu u trudnień ad m inistra
cyjnych.
Że tych, którzy podali za swój język ojczysty ,,polski i nie
m iecki", należy uw ażać za Polaków, nie ulega najm niejszej w ątpli
wości, ponieważ proceder przeprow adzania spisu ludności r. 1933 był tego ro dzaju (np. na Śląsku), że kom isarz spisowy po wioskach, p o pytaniu w języku niemieckim „jaki jest język ojczysty", na o d pow iedź, że polski, — staw iał drugie pytanie tw ierdzące „ale mówi
cie po niem iecku" — w razie odpow iedzi tw ierdzącej wpisywał całą ro d zin ę w rubryce „M uttersprache": „deutsch und polnisch". P rzeto w rubryce „polski język ojczysty" znaleźli się jedynie ci, którzy albo językiem niemieckim wcale nie w ład ają, lub tacy, którym wysokie -uświadomienie narodow e, bez względu na konsekwencje, nakazało przy zn an ie się tylko do polskiego języka ojczystego. — J e s t rzeczą zu pełnie pew ną i logicznie naturalną, że ani jeden praw dziw y N ie
m iec nie w pisał się do rubryki „deutsch und polnisch", ani nie został p rzez kom isarza spisowego w tej rubryce umieszczony, a przeciwnie w rubryce opiew ającej tylko „deutsch" z pewnością zapisano wielu Polaków , którzy polskim językiem nie w ła d a ją dostatecznie, gdyż w ychow ani byli jedynie w szkołach niemieckich, lub względy oportu- nistyczne nak azały im milczeć o swej ojczystej mowie.
Dane statystyczne według oficjalnego spisu ludności z r. 1925 Statistisches Jahrbuch für das D eutsche R eich na rok 1934 na s tr. 13 podaje w tabeli 10: „M uttersprache und Staatsangehörigkeit d e r Reichsbevölkerung 1925":
Język ojczysty j. niemiecki język inny tylko jeden język
ogółem kob iety ogółem kobiety
Język n iem ieck i
Język p o ls k i . . 5 0 7 .7 2 1 2 6 0 .6 5 0
6 0 .5 0 3 .2 3 0 2 1 4 .1 1 5
3 1 .2 3 9 .2 2 2 1 1 6 .6 0 5 z te g o w :
reg. O lszty n . . 17.385 8 .8 9 4 12.271 6 .4 5 2
reg. P rusy Z ach. 5.895 3.028 5.951 3.1 4 7
p ro w . Śląsk D o ln y 9 .7 7 9 5.278 . 2 .2 4 0 1.351
p ro w . Śląsk G ó rn y 3 8 4 .5 7 2 197 .8 8 3 1 5 1 .1 6 2 8 2 .9 4 9 p ro w . W e stfa lia .
(M ü n ster, D ü s s e l
d o r f) i ... 5 4 .3 0 8 2 6 .4 0 8 14.871 7 .6 2 9 Język ( ? ) m azurski . 3 1 .1 7 2 1 5 .6 6 6 4 9 .9 2 6 2 6 .3 4 4 Język łu życk i ( w e n
d isc h ) . . . . 9 9 6 7 5.157 6 2 .4 6 2 3 2.891
Język czeski . . . 9 9 8 3 5.302 10.795 6 .2 6 6
Język d u ń sk i . . 2 .2 8 9 1.204 5.222 3 .0 0 3
w ty m w p ro w in cji
S z le z w ig -H o lsz ty n 1.881 9 6 9 4 .2 5 4 2 .2 9 5
Język lite w sk i . . 2.8 6 0 1 .4 6 4 2.751 1.547
Języki in n e . . . 12 .3 4 9 7 .3 3 3 28 .681 1 9 .8 8 4
O b y w a teli p o lsk ic h 2 5 9 .8 0 4 1 3 0 .5 0 9
P odane cyfry „urzędow e" są niezm iernie wymowne, gdyż w y
kazu ją naw et urzędow o, że oficjalnie z dialektów polskich w yróżnia się jedynie m azurski jako język odrębny, w szystkie inne d ialek ty są uw ażane jako język polski. W obec powyższego nie wolno n iektó
rym uczonym niemieckim (jak np. prof. G eislerow i z W rocław ia) pisać w swych pracach „naukow ych" o języku „kaszubskim " lub języku „górnośląskim ", tym bardziej, że filolodzy uznali pow szech
nie owe d ialek ty za język polski w r a z z d i a l e k t e m m a z u r s k i m . S taty sty k a niemiecka, w yróżniając dialek t m azurski jak o język odrębny, postępuje nieściśle, wbrew wynikom prac filologów.
P ragnąc p rzeto otrzym ać obraz liczby ludności o polskim języ ku ojczystym w Niemczech — czyli ilości Polaków w Niemczech w e
dług oficjalnej statystyki, zsum ujem y pozycje rubryk języka polskiego i niemieckiego (t. zw. dw ujęzyczni), tylko polskiego, m azurskiego i Polaków obyw ateli polskich:
1) ludności o j. ojczystym polskim i niemieckim . . . 507.721 2) ludności o j. ojczystym p o l s k i m ... 214.115
3) ludności o j. ojczystym „m azurskim " i niemieckim . 31.172 4) ludności o j. ojczystym „ m a z u rs k im " ... 49.926 Razem Polaków obyw ateli niemieckich . . 802.934 Obyw ateli polskich . . 259.804 Razem . . 1,062.738 Zatem naw et według oficjalnej statystyki niemieckiej liczba ludności polskiej przekracza jeden milion mieszkańców, nie w liczając tych Polaków, którzy kierow ani oportunizmem, czy strachem wpisali się do rubryki ludności o niemieckim języku ojczystym . Taki był stan rzeczy w roku 1925. Spis ludności z r. 1933 nie jest podany do w ia
domości publicznej, jednak od r. 1925 liczba ludności polskiej w y
datn ie w zrosła drogą p rzyrostu naturalnego. J a k ą cyfrę tego p rzy ro stu p rzyjąć dla ludności polskiej, pomoże nam m ała tabela, um ie
szczona w roczniku z r. 1935.
Na str. 41 tegoż rocznika „Statistisches Jahrbuch” zn a jd u je się tab ela 10 b p. t. „Die M uttersprache der E ltern der G eborenen in P reussen im J a h re 1933":
Język ojczysty ojców język ojczysty matek
niemiecki polski niem. i polski inny N i e m i e c k i ...
P o l s k i ...
N ie m ie c k i i p o lsk i . . . . I n n y ...
Język ojczysty m atek d zieci ślubn.
Język ojczysty m atek d zieci n ie śl.
541.040 277 281 584 542.182 54.385
473 4.467 66 27 5.033 478
286 23 6.574 3 6.886 438
336 18 2 1.461 1.817 213
R A Z E M 596.567 5.511 7.324 2.030
Sum ując cyfry rodzin polskich, które pow iększyły się o polskie dziecko w roku 1933 w Prusach, otrzym ujem y: 12.835 rodzin na 596.567 rodzin niemieckich, t. j. 2,15%.
W edług staty sty k i z roku 1925, ludność polska w ynosiła 1,03%
ludności niem ieckiej, przyrost zatem urodzin w śród ludności polskiej przew yższa o 1,12% przyrost ludności niem ieckiej.
P rzy ro st n a tu ra ln y ludności niemieckiej w edług „Statistisches Jahrbuch für das D eutsche R eich” na rok 1935, str. 37, wynosił śre dnio w roku 1933 — 3,5°/oo, jednak w terenach przygranicznych z a m ieszkałych przez ludność polską, był on znacznie wyższy aniżeli
w środkow ych prow incjach Rzeszy, naw et na obszarze W estfalii, częściowo zam ieszkałym przez ludność polską, okazał się w yższy aniżeli przeciętna przyrostu całej Rzeszy.
W P rusach W schodnich w y n o s ił...8,2°/oo na P o m o r z u ...5,7°/oo na P o g r a n i c z u ...7,0°/oo na Śląsku G ó r n y m ...10,8°/oo we W e s t f a l i i ...5,8°/oo Inne k ra je Rzeszy w roku 1933 posiadały p rzyrosty znacznie m niejsze daleko poniżej norm y średniego przyrostu, np.
w B erlinie przyrost był u j e m n y ...— 3,3°/oo w H am burgu r ó w n i e ż ... — 0,2n/oo w B randenburgii p rzyrost wynosił . . . . l,9°/oo w Saksonii ( p r o w . ) ... 3,0°/oo w Saksonii (b. k r ó le s tw o ) ... 0,6°/oo w H e s j i ... 2,7°/ou w T u r y n g i i ... 2,60,oo w B r u n ś w i k u ... 0,4°/o»
i t. d.
P rzy jm u jąc na okres dziesięciolecia od roku 1925 do roku 1935 te sam e norm y d la p rzyrostu ludności polskiej, jakie znajdujem y w r.
1933, otrzym ujem y dla poszczególnych terenów , zam ieszkałych przez ludność polską, następujący w zrost ludności polskiej o:
P ru s y W schodnie (Reg. O lsztyńska + język m azurski) . 9.082 P om orze (P rusy Z a c h o d n i e ) ... 675 Śląsk Dolny (przyjęto tylko 3,7°/oo przy ro stu średniego po
mimo, że ludność polska posiada p rzy ro st większy) . 445
Śląsk G ó r n y . . . . 57.869
W e s t f a l i a . . . . 4.013
d la 81.098 z Pogranicza i innych dzielnic Rzeszy, których staty sty k a niem iecka nie wyszczególnia prowincjam i,
p rzyjm uje się średni p rzy ro st poi. w Niemczech 7,9°/oo 6.407 R azem ludność polska w Niemczech bez Polaków obyw a
teli polskich pow iększyła się o o s ó b ... 78,484 Liczba ta dotyczy jedynie Polaków, obyw ateli R zeszy niem ieckiej, zam ieszkałych w Niemczech, nie w liczając przy ro stu Polaków oby
w ateli polskich, których spora ilość w Niemczech przebyw a stale.
Zatem w edług oficjalnej statystyki niem ieckiej, ludności, mó
w iącej po polsku jako językiem „ojczystym " — obyw ateli niem iec
kich — zn ajd u je się w Niemczech 881.418 osób. Nadm ienić przy tym należy, że p rzy ro st ludności polskiej za ostatnie dziesięciolecie jest obliczany bardzo skromnie, gdyż w edług danych dla ilości dzieci urodzonych w rodzinach polskich za jeden rok 1933 przyrost ten p rze w yższa o 11,2°/oo przyrost dzieci w rodzinach niem ieckich i wynosi średnio nie 7,9 — lecz 14,62°/oo. P rzy jm u jąc tę liczbę jako m iaro d aj
n ą dla przyrostu ludności polskiej, otrzym alibyśm y — w zrost o 88.509 głów, czyli 891.443 głów.
W Niemczech m ieszkało nadto stale w r. 1925 — 259.804 osób obyw ateli polskich. W tym wielką część stanow ią żydzi polscy, d la tego w obliczaniu liczby ludności polskiej i jej przy ro stu w Niem
czech liczbę tę pom inięto zupełnie — przypuszczalnie jednak ci oby
w atele polscy, m ieszkający w Niemczech, re k ru tu ją się także p rzy najm niej w 40% z rdzennych Polaków, którzy pozostali w Niem
czech bądź jako służba folw arczna i rolna z czasów em igracji „na sasy", bądź jako robotnicy i górnicy, zw łaszcza w okręgu W estfal
skim i Saskim.
Polakam i — obyw atelam i polskim i są rów nież częściowo nau
czyciele w polskich szkołach pryw atnych, nieco kupców i rz e mieślników. W każdym razie do ilości Polaków, m ieszkających w Niemczech, należy dodać przynajm niej liczbę 103.912 Polaków rdzennych, obyw ateli polskich plus 8.211 osób p rzyrostu: 112.123 głów.
O statnia liczba jest naw et niższą od oficjalnej liczby obyw ateli polskich, um ieszczonych w ostatnim roczniku „Statistisches J a h r
buch”, w którym na str. 16, tab. 14 b podano 148.092 obyw ateli p ol
skich, zatem od roku 1925 liczba tychże sp ad ła o 111.712 osób. Ten znaczny ubytek obyw ateli polskich, zam ieszkałych w Niemczech, przypisać należy przew ażnie reem igracji żydów do k ra ju lub ich przeniesieniu się do innych państw po nastaniu kursu antysem ickie
go w III Rzeszy, oraz licznem u optow aniu na rzecz państw a niem iec
kiego stale w Niemczech zam ieszkałych obywateli polskich w o sta t
nim dziesięcioleciu. Obecnie jednak wśród podanej liczby znajdzie się niew ielki odsetek żydów. Poprzednio przytoczoną cyfrę — 112.123 em igrantów polskich w Niemczech śmiało dodać możemy do cyfry 881.418 Polaków obyw ateli niemieckich, ażeby otrzym ać w przy-'
X
8 K o m u n ik a t In s ty tu tu Śląskiego w K ato w icach n r 24.
bliżeniu obraz ludności polskiej w Niemczech. Sum a ta wynosi w e
dług oficjalnych danych staty sty k i niemieckiej 993.541 Polaków.
Do takiej liczby Polaków w Niemczech przy zn aje się oficjalna, urzędow a staty sty k a niem iecka. Je d n ak p rzyjm ując nawet, że a r kusze spisowe nie zostały zmienione i podane cyfry rzeczyw iście o d p o w iad ają tem u co w dotyczących rubrykach podano, znamy system p rzeprow adzania spisu ludności w r. 1925 i r. 1933, zw łaszcza w oko
licach, gdzie ludność polska jest słabo wyrobiona i ulega łatw o n a ciskowi. W iadom o, że zastraszanie kom isarzy spisow ych lub w zglę
dy oportunistyczne (groźba u tra ty zatrudnienia, odebrania d z ie rża w y rolnej, szykan adm inistracyjnych itd.) zm usiły znaczną liczbę ludności do zapisania się w rubryce ,,niemiecki język ojczysty". J e ż e li zatem pism a polskie p o d a ją liczbę Polaków w Niemczech na 1,500.000, możemy tę cyfrę na podstaw ie dotychczasow ych rozw ażań uw ażać za całkiem możliwą.
Katowice, we wrześniu 1936.
Dr W iktor Nechay.
U w a g a : Z ezw ala się na d o w o ln e k o rz y sta n ie z k o m u n ik a tó w In s ty tu tu Ślą
skiego dla celów p rasow ych.
D ru k a rn ia „ D zie d zic tw a “ w C ieszynie.
