Spór o obiektywne istnienie obiektów teorii ekonomicznych. Argument na rzecz esencjalizmu

MariuszMaziarz

Rozwa'aj$cistnienieobiektów,o których traktujeteoriaekonomii,nale'y odrzuci&pogl$d zawartyw TraktacieozasadachpoznanialudzkiegoBerkleya – esseestpercipi.Pisz$coistnieniu, mam na my%liobiektywne wyst#powanie postulowanych przez ekonomi# zjawisk irzeczy poza umys!em poznaj$cego.Dobr$definicj$tegorodzajuistnieniapodajeKrzy%,odpowiadaj$cnapytanie KubusiaPuchatka1_{:Acotojestbiegunpó"nocny?MianowicieTojestco#,cosi&odkrywa.Czyfirmy,}

PKB,inflacjaitp.istniej$w tensam sposób,jakatomypostulowaneprzezfizyk#kwantow$?

Pomimowci$'otwartejdyskusji,s!ycha&corazmniejg!osów popieraj$cychkonwencjonalizm na wzór pogl$dów Miltona Friedmana odno%nie królowej nauk. Dzi#ki osi$gni#ciom dwudziestowiecznej techniki skonstruowano mikroskop elektronowy, który pozwoli! naocznie stwierdzi& istnienie atomów.Pr$du elektrycznego nie wida&,cho& mo'na go do%wiadczy& lub poczyta&wieczorem,nieobawiaj$csi#opo'arwywo!anylamp$naftow$.HilaryPutnam wrazze swoim studentem – Richardem Boydem spostrzegli, i' gdyby 'arówki%wieci!y – niezgodnie z przewidywaniami teoretycznymi – moc$ aureoli%wi#tych,jedynie cud móg!by wyt!umaczy& ogromne osi$gni#cia nowoczesnych technologii. Nowojorski profesor filozofii Michal Devitt, prawdopodobnie przekonany coraz wi#ksz$ liczb$ cudów przemawiaj$cych za hipotez$ oadekwatno%cimodelirzeczywistego%wiata,jednoznaczniestwierdzi!,'enieobserwowalnezjawiska fizyczneobiektywnieistniej$pozaumys!em.

Jakzauwa'y! Lionel Robbins – wyk!adowca London School of Economics – w 1935 roku2_,

rzeczywisto%&ekonomicznajest!atwiejpoznawalnani'fizyczna.AutorEsejuonaturzeiznaczeniu nauk ekonomicznych uku! nawetspecjalny termin commonsensibles (ang.zmienne podlegaj$ce powszechnemudo%wiadczeniu,commonsenseivariables).Z drugiejstrony,bycierealist$odno%nie ekonomii wymaga wi#kszych pok!adów optymizmu. Podstawowym zadaniem ekonomii by!o formu!owanieprzewidywa"docelów politykigospodarczej.Abstrahuj$coddok!adniejszychbada" mocy predykcyjnejpewnych teorii,aopieraj$c si#jedyniena zdrowym rozs$dku (ang.common sense) – w!a%ciwie:powszechnym do%wiadczeniu – mo'naprzypuszcza&,i'wyt!umaczeniesukcesu

1_{A.Milne,Kubu#Puchatek,NaszaKsi#garnia,1988,s.111.}

2_{L.Robbins,1935,AnEssayontheNatureandSignificanceofEconomicScience,Londyn,http://mises.org/books/} robbinsessay2.pdf,18.02.2013.

naukekonomicznych%lepym trafem wymagaznaczniemniejszejwiaryw cuda.Recesjeprzerywaj$ wzrostgospodarczya'arówkazawsze%wieci.Zdrugiejstrony,mo'naby&realist$naukowym nawet je%linieufasi#nauce,postuluj$crozwójteorii,którezbiegiem czasub#d$zbli'a&si#doprawdy. Analogi$dowspó!czesnejsytuacjiw ekonomiijestpogl$dPtolemeusza.Pomimowiedzyowi#kszej z!o'ono%ciruchów cia! niebieskichni'tapostulowanaprzezdeferentyiepicykle,wierzy! on,'einne planety, nie b#d$c wy!$cznie z!udzeniem optycznym, rzeczywi%cie kr$'$ wokó! ziemi. Minimalistycznyrealizm naukowytopogl$d,któregowyznawcaograniczasi#dostwierdzenia,'e obiekty postulowaneprzezteoriemog$istnie&,o ilesamateoriajestprawdziwa,i.e.dopókinie zostanie sfalsyfikowana.Czy podobnie jestz ekonomi$,która równie' mia!aby znajdowa& si# w pocz$tkowym stadium rozwoju?

Prognozy,modele

Przewidywaniadokonywaneprzezekonomistów s$prawdziwepodwarunkiem ceterisparibus – innychwarunków niezmienionych.Analizamodelipozwalaodpowiedzie&napytanie,jak$warto%& przyjmiezmiennaobja%niana(e.g.PKB)przyzmianiejednejzmiennejobja%niaj$cej(np.wysoko%ci podatków).Zwykle,ludzie niezwi$zanizawodowo z ekonomi$,oczekuj$ prognoz innego typu – co si& stanie jutro?,których dok!adno%& pozostawia wiele do 'yczenia.Argumentuj$c na rzecz minimalistycznegorealizmunaukowego,mo'napowiedzie&,i'dok!adno%&przewidywa"pierwszego typupozwalaprzypuszcza&popraw#wyników prognozbezwarunkowychw przysz!o%ci.

Predykcjedrugiegotypus$w g!ównejmierzeobiektem zainteresowa"makroekonomii,nauki zajmuj$cejsi# globaln$ produkcj$ w ca!ejgospodarce,operuj$cejna zmiennych zagregowanych. Najprawdopodobniejpierwszym autorem,który dokona! podzia!u namakro-imikroekonomi#by! John Maynard Keynes.3 _{Z jego punktu widzenia wynika!a antynomia:makroekonomia mia!a za}

zadanie modelowa& rzeczywisto%& na poziomie ca!ej gospodarki, natomiast teori$ badaj$c$ indywidualne zachowania by!aby mikroekonomia.Taka fragmentacja rzeczywisto%ciprzypomina aktualnyobrazfizyki,której%wiatsk!adasi#zoddzia!ywa"grawitacyjnychorazkwantowejteorii pola.Niewolnozapomina&od$'eniachnaukowców dostworzeniazunifikowanejteoriiobrazuj$cej %wiatfizyczny.W spó!czesnaekonomiawydajesi#by&bardziejzunifikowana,cho&niekoniecznie równieadekwatnaempirycznie.

Teoriaarzeczywisto%(

Podobnie jak niektórzy ludzie widzieliatomy,tak ka'dy z nasbywa konsumentem,wie oistnieniufirm;pomimotegonale'yrozwa'y&,czykorporacjemaksymalizuj$cezyskiracjonalni

3_{J.Keynes,The GeneralTheory ofEmployment, Interestand Money, 1935,http://pl.scribd.com/doc/11392072/} The-General-Theory-of-Employment-Interest-and-Money,27.02.13.

konsumenci,postulowaniprzezteori#mikroekonomii,s$to'sameztymiznanymizcodziennego do%wiadczenia.Z pewno%ci$ nikt,kto udaje si# o poranku do sklepu,nie rozwi$zuje równa" ró'niczkowychswojejfunkcjiu'yteczno%ci,bydowiedzie&si#,ileciep!ychbu!eczekpowinienkupi&. Z drugiejstrony,prawdopodobnejest,i'konsumenci,kupuj$ctaniejiwybieraj$cprodukty,które preferuj$,zachowuj$si#w sposóbpostulowanyprzezfunkcjeu'yteczno%ci.Podobnie,mistrzowiegry w bilardnajprawdopodobniejniezaprz$taj$sobieg!owyanaliz$matematyczn$,opieraj$cdecyzjena do%wiadczeniu iintuicji,cho&analitycznerozwi$zanieproblemu idealnego uderzeniastanowi!oby przybli'enieichwyboru.Robbinsw AnEssayontheNatureandSignificanceofEconomicScience4

stwierdza,'e podobnie jak fizyka tworzy modelatomu na podstawie efektów do%wiadcze",tak ekonomi%ci wyprowadzaj$ funkcje u'yteczno%ci, obserwuj$c zachowania konsumentów. Warto pami#ta&uwag#Poppera,i'teories$ tworzone przy pomocy metody hipotetyczno – dedukcyjnej, anga'uj$cejzawodn$redukcj#((p=>q^q)=>p),nieza%bardziejwiarygodnej(namocyaksjomatów logicznych)metodydedukcyjnej((p=>q^p)=>q).Niemaprostejijednoznacznejdrogioddanychdo teorii.

Czyrzeczywi%cieludzies$racjonalni,afirmyd$'$wy!$czniedomaksymalnegozysku?Czy mened'erowieniekieruj$si#prywatnymiinteresami,my%l$co chwilowym zwi#kszeniu warto%ci spó!ki,by uzyska& wi#ksz$ premi# z opcjina akcje,a konsumencito nie ludzie,lecz Homo oeconomicus? Za!o'enie,i' jedynym celem firm jestmaksymalizacja zysku,powsta!o w czasie kszta!towania si# ekonomii klasycznej – w XIX wieku – kiedy krwio'erczy (lub libertaria"ski) kapitalizm by! uszczyturozwoju.Jakzauwa'y! ImreLakatos(2005),programybadawczepowstaj$ wokó! sta!ych za!o'e", co mo'e by& przyczyn$ niepodejmowania przez naukowców kroków prowadz$cych do ponownego sformu!owania aksjomatów ekonomiineoklasycznej.W spó!cze%nie, kiedy dzia!alno%& firmy postrzega si# w %wietle idei spo!ecznej odpowiedzialno%ci biznesu (ang.corporate socialresponsibility),a spó!kikierowane s$ przez zawodowych mened'erów, niezwi$zanychw!asno%ciowozprzedsi#biorstwem,nale'y – jak przypuszczam – rozwa'y&zmian# aksjomatuoceludzia!alno%cikorporacji.

Drugim, odbiegaj$cym od rzeczywisto%ci za!o'eniem jest domniemana racjonalno%& oczekiwa".Implikujeonabraksystematycznychb!#dów w przewidywaniachsytuacjigospodarczej. Fritz Machlup – znany jako pierwszy ekonomista, który bada! wiedz# jako zasób ekonomiczny – jednoznacznie stwierdza5_{: All firms are pure fiction!, dodaj$c, i' aksjomaty nie pozwalaj$}

zidentyfikowa& nic rzeczywi%cie istniej$cego w przypadku poszukiwa" obiektów o atrybutywnie przypisanych cechach postulowanych przez teorie.Istnieje równie' mniejradykalne rozwi$zanie

4_{L.Robbins,AnEssay...,op.cit.,1935.}

5_{F.Machlup,TheoriesoftheFirm:Marginalist,behavioralandmanagerial, “American Economic Review”,tom 58,} 1967.

problemuistnieniabytów opisanychprzezekonomi#.Je%li,tworz$crysopispewnejosoby,podasi# inny wiek irozmiarbuta,b!$d bynajmniejimplikuje,i' opisdotyczy innejosoby.Referencyjne wykorzystanie aksjomatów do opisu nieobserwowalnych elektronów ekonomii – bud'etów firm irz$dów,banków centralnych,preferencjiioczekiwa",pieni#dzyicen,kosztów izysków,zarobków i podatków etc. – pozwoli!oby zachowa& przekonanie,'e teorie ekonomiczne odnosz$ si# do rzeczywisto%ci;'epodobneobiektyistniej$.

Pomimonieprzystawaniapojedynczychfirm lubkonsumentów doteoriimikroekonomicznej, przewidywaniaopartenajejpodstawiedo%&dobrzet!umacz$zachowaniarynku jako ca!o%ci.Dla przyk!adu,Rosenberg6 _{napisa!:(…) nie wiadomo kiedy Mary Smith w"'czy mikrofalówk&, ale}

wiadomoiledostarczy$energiielektrycznejokonkretnejgodzinie.Takipogl$dwyra'arównie'Kevin Hoover7_{:To nie teoria makro- jestlepsza od mikroekonomicznej, tylko struktura rzeczywisto#ci}

"atwiejszadomodelowania.

Ekonomi%cistoj$przedistotnym problemem,w jakisposóbuzasadni&mechanizm rynkowy, który dzia!a w duchu Monteville’a – ludzkie przywary prowadz$ do (najcz#%ciej)optymalnych wyników w skalica!egorynkulubgospodarki.Maki8_{wyra'apogl$d,i'naukowcyszko!yaustriackiej}

wyznaj$ dwie zasady:sumowalno%ci(ang.aggregative,obiekty spo"eczne s' sum' lub #redni' zachowa! indywidualnych)orazprzyczynowo%ci(ang.causal,…s'niezamierzonymikonsekwencjami zachowa! jednostek ludzkich).Konfliktpomi#dzy tym,jak post#puj$ pojedynczy ludzie,a ich sumarycznym wynikiem jestg!ówn$ przyczyn$ trudno%ciw utrzymaniu realistycznego punktu widzenianaontologi#ekonomii.

Instrumentalizm

By&mo'ewi#ksz$wiedz#oekonomicznejrzeczywisto%cizdob#dziesi#,odrzucaj$cd$'enie do adekwatno%ciempirycznejpostulowanych obiektów i,wzoruj$c si# na fizykach kwantowych nadaj$cych kolory kwarkom,nale'y wybra& jako najw!a%ciwsz$ t# teori#,która ma wi#ksz$ – w stosunku do rywali – moc predykcyjn$?Zatakim podej%ciem argumentowa! Milton Friedman9

w ksi$'ceopublikowanejw 1953roku.Galileusz,formu!uj$cpowszechneprawoci$'enia,zastrzeg! brak oporów powietrzaioddzia!ywaniagrawitacyjnego innych planet.Zdaniem autoraEssaysin PositiveEconomics,ekonomi%cirównie'powinnibada&zachowanieaktorów rynkowychw pró'ni, gdziejedynym oddzia!ywaniem jestch#&maksymalizacjizysku.

6_{A.Rosenberg,TheMetaphysicsofMicroeconomics,“The Monist”, tom 78, 1995.}

7_{K.Hoover,Is macroeconomics for real?, “The Metaphysics of Economics”,wydaniespecjalneTheMonist,tom 78,} 2001.

8_{U.Maki,Scientific realism and Austrian explanation, “Review of Political Economy”,tom 2,1990.}

9_{M. Friedman, Essays in Positive Economics, University of Chicago Press, 1953, http://members.shaw.ca/} compilerpress1/Anno% 20Friedman% 20Positive.htm 1.03.2013.

Rozwi$zaniem istniej$cej antynomii pomi#dzy zachowaniem jednostek a zbiorowymi wynikami mo'e by& przyj#cie,proponowanej przez Friedmana,filozofii instrumentalistycznej. Pogl$d,i'zagregowanezmiennezachowuj$si#tak,jak przewidujeto modelmikroekonomiczny, pomimo 'e ludzie to nie Homo oeconomicus, zosta! najprawdopodobniej po raz pierwszy zaprezentowany przez Alchian’a. Pomimo logicznej spójno%ci instrumentalizmu naukowego w ekonomii,spotykasi#onozzarzutamiobrakadekwatno%ciempirycznej,gdy'%rednib!$dprognoz opartychnamodelachekonomiineoklasycznejjestw przybli'eniurównyprognozom naiwnym,gdzie przewidywanawarto%cizmiennejrównasi#warto%cizpoprzedniegookresu.Kontrargument,jakim odpieraten zarzutFriedman,opierasi#nabraku hipotezy alternatywnej(sytuacjauleg!azmianie w ostatnichdziesi#cioleciach),ci$g!emuu'yciuteoriiorazpowszechnejakceptacji.Rosenberg10_nie

zgadza si# z pogl$dem,i' behawioralne aksjomaty przybli'aj$ zachowania zagregowane,a nie indywidualne,wskazuj$cjednoznacznienaempiryczn$nieadekwatno%& – konsumenci i producenci s$ mniejracjonalni,ni'postulujeekonomia.

Innym wyt!umaczeniem powy'szej sprzeczno%ci mo'e by& wyst#powanie mechanizmu konkurencjirynkowej,która prowadzido eliminacjifirm podejmuj$cych nieracjonalne decyzje, niekieruj$cychsi#wy!$czniemaksymalizacj$zysku.Takarywalizacjateoretycznieprzyczynisi#do pozostania w grze ekonomicznej wy!$cznie korporacji bardziej podobnych do obiektów postulowanychprzezteori#ekonomiczn$,cho&takiwnioseknieznajdujepotwierdzeniaw badaniach empirycznych.Interesuj$cerozwi$zaniezarysowanegoproblemuproponuj$RichardNelsoniSidney Winter11 _{(1982,str.8-9),sugeruj$c,'e przyczyn$ powstania za!o'e" o racjonalno%ci,zerowych}

kosztachtransakcjiitd.by! brakmo'liwo%ciu'yciabardziejskomplikowanychmetodmodelowania matematycznegow okresie,gdyMarshallformu!owa! program badawczyekonomiineoklasycznej. W spó!cze%nie, dzi#ki mo'liwo%ci u'ycia wystarczaj$co wydajnych komputerów, implikacjami odrzuceniapowy'szychaksjomatów zajmujesi#ekonomiaewolucyjna.

Retorycznyobrazekonomii

Deirdre McCloskey12 _{zaproponowa!a retoryczny obraz ekonomii. Takie spojrzenie na}

gospodark# charakteryzuje si#, podobnie jak instrumentalizm Friedmana, implikacjami antyrealistycznymi:prawdysi#nieodkrywa,lecztworzyw dyskusjiakademickiej,coprowadzido relatywizmu,pragmatyzmuikonstruktywizmuspo!ecznego.Retorycznespojrzenienaekonomi#do%& dobrze opisuje ontologi# makroekonomii, która to ex definitione operuje na zmiennych zagregowanych,przetworzonych.Je'elizdroworozs$dkowojestwierzy&w istnieniepozaumys!em

10_{A.Rosenberg,TheMetaphysics...,op.cit.,1995.}

11_{R.Nelson,S.W inter,An EvolutionaryTheoryofEconomicChange, Harvard University Press,Harvard,1982,} s.8-9.

poznaj$cegoniektórychzmiennych(e.g.produktukrajowegobrutto)w postaciichsk!adników (tu: wszystkich skonsumowanych dóbr finalnych – przeznaczonych dla konsumentów, nieb#d$cych czynnikiem produkcji),tonale'yrozwa'y&jakdalecemo'eposun$&si#transformacjamatematyczna, byniepostulowa&nowegobytu.Hoover,odpowiadaj$cnapytanieorzeczywisteistnieniezmiennych makroekonomicznych,stwierdza,i':uproszczenie, u#rednienie, wybór, abstrakcja, idealizacja nie postuluj'nowychbytów13_.

Pomimo trudno%ciw wyznaczeniu dok!adnego podzia!u,byty postulowane przez teori# makroekonomiimo'nasklasyfikowa& do dwóch grup: prostych – o przekszta!ceniuniepostuluj$cym niczegowi#cejpozarzeczywisto%ci$(towspomnianyPKB,jegodeflator,%redniearytmetyczne,liczba bezrobotnychitp.)orazz!o'onych.Zewzgl#dunabrakobiektywnychkryteriów w ustaleniupoziomu skomplikowaniamatematycznegozmiennej,którypostulowa!by nowe – jedynie teoretyczne – byty, podam przyk!adnajbardziejskrajny.Byzmierzy&zmianywielko%ciobrotów naokre%lonym rynku, nale'y arbitralniewybra&sta!y poziom cen równy warto%ciom zpierwszego lub drugiego okresu. W zale'no%cioddecyzji,otrzymanawarto%& to indeks Laspeyers’a lub Paasche’ego. +adnaztych liczbniezaistnia!anarzeczywistym rynku(jakosumaarytmetycznawarto%citransakcji),gdy'handel odbywasi#pocenachbie'$cych.Czyatomy – aw!a%ciwiecz$steczki,jako'erozwa'aniadotycz$ zmiennych zagregowanych – ekonomiinie istniej$? Kanadyjski filozof nauki – Ian Hacking – rozwa'aj$c problem realizmu cz$stek elementarnych,jest przekonany,i': Je(eli mo(esz nimi manipulowa$,tooneistniej'14_.

Performatywno%(

Inny obraz stosunków ekonomii (nauki) z rzeczywisto%ci$ gospodarcz$, nazwany odgrywaniem,performatywno%ci$(ang.performativity)zaproponowa! edynburskiprofesorsocjologii – Donald MacKenzie.15_{W tym przypadku nietylko naukowcy usi!uj$odwzorowa&rzeczywisto%&}

ekonomiczn$,lecz równie' zachodzi proces odwrotny – aktorzy rynkowi dzia!aj$ pod wp!ywem teorii.Wyst#puj$trzy rodzajezale'no%ci:u'yciemodelu w praktycegospodarczejwp!ywanani$ (performatywno%&efektowa),coprzyczyniasi# do sukcesu pewnej teorii i jej popularyzacji – model wchodzido powszechnego u'ycia (performatywno%& generyczna),czego wynikiem jestwi#kszy stopie" uprawdopodobnienia teorii (performatywno%& Barnesa). Pomimo wewn#trznej niesprzeczno%citakiegorozumowaniaipostulowaniarealizmu,ontologiaMcKenziegoniewychodzi zwyci#sko w kontakcie z empiri$. Jedn$ z najpopularniejszych w#ród praktyków b#d$cych zwolennikamiteoriineoklasycznych jestmodelwyceny aktywów kapita!owych (ang.capitalasset

13_{K.Hoover,Ismacroeconomics...op.cit.,2001.}

14_{I.Hacking,RepresentingandIntervening:IntroductoryTopicsinthePhilosophyofNaturalScience,Cambridge} UniversityPress,1983,s.23.

price model,CAPM),który zosta! niezale'nie opracowany przez Treynora, Sharpe’a, Lintnera iMossina16_{.Uzale'niaoncen#akcji,obligacjiitd.odryzykajakieniesiezesob$konkretnywalor(co}

nazywanejestpremi$zaryzyko)orazstopyprocentowejwolnejodryzyka.

PeiyuaniDonghui(2002),analizuj$crynekakcjichi"skich,zauwa'aj$zachowanianazwane przez Nietzschego instynktem t!umu, które prowadz$ do niezgodnych z teori$, wy'szych d!ugookresowych zysków zakcjio ni'szym ryzyku.Badaniaprzeprowadzonenagie!dach krajów wysokorozwini#tych – Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych – nie wykazuj$ istotnej statystyczniezale'no%cimi#dzyzmienno%ci$stópzwrotuaichd!ugookresow$%redni$(Taylor,Poon 1992),copostulujemodelCAPM.Wynikiempirycznepozwalaj$przypuszcza&,i'wrazzrozwojem gospodarczym ro%nieracjonalno%&decyzjipodejmowanych przezpodmioty rynków kapita!owych. Takiwniosekmo'eprzemawia&zaperformatywn$relacj$ekonomiiirzeczywisto%cigospodarczej zaproponowan$ przez McKenziego, cho&, bior$c pod uwag# !atwo%& w dost#pie do wiedzy w dzisiejszym %wiecie,wp!yw teoriina praktyków (performatywno%& Barnesa) jestw$tpliwy. Z wi#kszym prawdopodobie"stwem ró'nica wynika z poziomu rozwoju gospodarczego, nie zdost#pno%ci(lubpopularno%ci)wiedzynatematmodeluCAPM,copozwala!oby implikowa&,i' w pewnym idealnym stanie,któryby&mo'e nigdy nie zaistnieje – nawet w najbardziej rozwini#tych gospodarkach – decydenci na rynkach kapita!owych (lub szerzej,wszyscy ludzie)b#d$racjonalni w swoichdecyzjachekonomicznych.

Realizm naukowy

Galileuszzrzuca! przedmiotyzkrzywejwie'yw Pizielub(cojestbardziejprawdopodobne) stacza! kuleporównipochy!ejimierzy! czasruchu,bydowiedzie&si#,jakiemuprawupodlegaich pr#dko%&.To do%wiadczeniedoprowadzi!o go do sformu!owania,i'cia!aspadaj$w takim samym czasie bez wzgl#du na mas#,ze sta!ym przyspieszeniem.W niosek Galileusza jestprawdziwy (i.e.zgodny z do%wiadczeniem)wy!$cznie,gdy cia!o spada w pró'ni,co oczywi%cie zosta!o zaznaczone przez w!oskiego fizyka,matematyka,astronoma ifilozofa.Prawdopodobnie niktnie odwa'y!by si#podwa'a&autorytetu Galileo Galilei,mówi$c,'eprzedmioty niespadaj$w pró'ni, atarcieistnieje.Galileo Galileizpewno%ci$zdawa! sobieztego spraw#,leczjego wysi!kiby!y skoncentrowanenaokre%leniunajwa(niejszejprzyczyny,któradeterminujebadanezjawisko.

Emil Meyerson – francuski epistemolog, chemik i filozof nauki polskiego pochodzenia – uwa'a!,'ezgodno%&intelektuzrzeczywisto%ci$nigdyniejestca!kowita.W przypadku,gdyfragment %wiatajestzbytskomplikowany,byzosta&adekwatnieodwzorowany przezteori#,musion zosta& uproszczony, wyidealizowany. Zak!adaj$c determinizm zjawisk – brak losowych zak!óce",

teoretycznie mo'liwe by!oby stworzenie modelu to'samego z rzeczywisto%ci$. Jednak taki (niesko"czony)modelby!byzbytskomplikowany,zbytrealistyczny,bymie&warto%&informacyjn$ dla (ograniczonych)umys!ów ludzkich.Dobra teoria ogranicza si# poprzez procesidealizacjido najwa'niejszychprzyczyn,pomijaj$cmniejznacz$ce.

Dobrym wyobra'eniem idealizacjijestprocesoddzielania sygna!u (informacji)od szumu. Maki17_{,rozwa'aj$c teori# von Thunena obrazuj$c$ wybórlokalizacjiposzczególnych rodzajów}

dzia!alno%cigospodarczej,zauwa'a:Z takim zapisem cz&#ciowej prawdy – ontologicznie – koreluje idea, (e #wiatjestzorganizowany w co#, co jestnazywane g"ównymiidrobnymiprzyczynami, podstawowymi i relatywnie nieistotnymi czynnikami (lub, by kontynuowa$ list& takich par, wa(nymi/niewa(nymi, istotnymi/nieistotnymi, centralnymi/pobocznymi czynnikami). (…) W celu prawdziwego zobrazowania g"ównej „si"y dzia"aj'cej”, teoria musi by$ nierealistyczna w sensie cz&#ciowo#ciiidealizacji.

Podobniejaknieistnieje%wiat,w którym gruntyby!ybywsz#dziedok!adnietakiesame,nie by!obyrzek,ajedyn$determinant$lokalizacjiprodukcjis$kosztytransportu,takw rzeczywisto%ci nie spotkamy Homo oeconomicus. Stworzenie modelu przewiduj$cego zachowanie ka'dego cz!owiekawydajesi#niemo'liwe.Pozatym,nawetgdybytakateoriapowsta!a,musia!abyzawiera& w wi#kszo%ci determinanty zaliczane przez Uskali Maki’ego do grupy czynników nieistotnych.

Esencjalizm

Arystoteles,wspominaj$coczym%cotakim mia!oby&(gr.totiêneinai),ograniczadefinicj# gatunkudojednegowyró'nika.18_{Przyjmuj$cpunktwidzeniaStagiryty,mo'naby!obyinterpretowa&}

ekonomi# jako nauk# o esencji postulowanych obiektów, gdzie nierealistyczne za!o'enia s$ poczynione w celu oddzielenia najistotniejszych przyczyn kieruj$cych zachowaniami aktorów ekonomicznych.Mo'na zaakceptowa& esencjalistyczny punktwidzenia na ekonomi# w wersji minimalistycznej – jako stwierdzenie jedynie istnienia wa'niejszych (esencji)ipobocznych cech (akcydensów)obiektów,bezpotrzebyprzyjmowaniape!negostanowiskafilozoficznegoArystotelesa. W szczególno%ci,byprzyj$&esencjalistyczn$ontologi#ekonomii,mo'naodrzuci&m.in.metafizyczne za!o'enie,i' rzeczy sk!adaj$ si# z dwóch aspektów rzeczywisto%ci:hyle (gr.budulec,drewno, tu: materia) i morphe (gr. kontur, forma) oraz niezmienno%& esencji;19 _{jest to uzasadnione}

przedmiotem bada" ekonomii,którejteorie s$ neutralne w kwestiiwewn#trznych przyczyn cech postulowanychobiektów.Bezwzgl#du,czykonsumenttocz!owiekz!o'onyzatomów (inicwi#cej),

17_{U.Maki,Realism and the nature oftheory:a lesson from von Thuunen for economists and geographers,} “Environment and Planning”, tom 36, 2002.

18_{M.Cohen,Esentialism inAristotle, “The Review of Metaphysics”, tom 31, 1978.} 19_Ibidem.

czyodzwierciedlenieistniej$cej obiektywnie formy konsumenta – wed!ugteoriiekonomiipowinien onzachowywa&si#racjonalnie.

Przyj#cieesencjalizmupozwalawysnu&wniosek,i'firmymaksymalizuj$cezyskiracjonalni konsumenciistniej$,lecz codzienne do%wiadczenie nie pozwala nam ich dostrzec iuto'sami& zobiektamipostulowanymiprzezmodeleekonomiczne,gdy'naichzachowaniamarównie'wp!yw wiele nieistotnych, pomniejszych przyczyn – akcydensów. Pomimo postmodernistycznych ataków na klasyczn$metafizyk#,jakzauwa'a O’neill20,jestonadobradorozpoznawaniafenomenów odu'ej zmienno%ci.Przyjmuj$c,'eaktorzy ekonomiczniniemaj$innych wa'nych cech wspólnych,poza atrybutami przypisywanymi przez aksjomaty ekonomii neoklasycznej, esencjalizm jest najodpowiedniejsz$ ontologi$ dla nauk ekonomicznych.Czym jestesencja? Podstawowe cechy obiektupewnegotypus'tymicharakterystykamiobiektów,któremusz'by$posiadane,byzaliczy$je dorozwa(anejklasy21_.

Warto pami#ta&,i' charakterystyczne cechy s$ ustalane w drodze docieka" naukowych i(podobniejakteorie)podlegaj$nieustannym próbom falsyfikacjiirewizji;nies$one,jakchcieliby tegooponencitakiegopunktuwidzenia,sprawdzanew s!ownikulubustaloneraznazawszenamocy autorytetu. Z drugiej strony, przynajmniej niektóre z esencji to cechy, które aktualizuj$ (urzeczywistniaj$)si#tylkow pewnychokoliczno%ciach.Taw!asno%&mo'et!umaczy&ci$g!espory orealistyczno%&aksjomatów le'$cychupodstaw ekonomiineoklasycznej.

Uprawomocnionejestprzypuszcza&,'enajwa'niejsz$cech$firm,któraodró'niajeodinnych bytów spo!ecznych (e. g. organizacji spo!ecznych, zwi$zków zawodowych) jest d$'enie do maksymalizacjizysku.Do przyj#cia esencjalizmu sk!ania równie' brak mo'liwo%ciempirycznej weryfikacji np. wspomnianych wyró(ników firmy bez wcze#niejszego, konkretnego okre#lenia przedmiotubadania:22_{Teoriafirmy,dlaprzyk"adu,niemówiktór'firm&opisuje.W zwi'zkuztym,}

aksjomaty iimplikacje modelu, nie s' zdaniami, które mog"yby by$ prawdziwe lub fa"szywe, w przybli(eniuprawdziwelubca"kowicieniezgodnezdo#wiadczeniem.Model,mimowszystko,mo(e zosta$u(ytydoanalizy#wiatalub,jakpowinni#mypowiedzie$,u(ytydoanalizysytuacji.W takim wypadkumówisi&którafirma,jakiecenyitd.s'modelowane;wynikpowinnosi&nazywa$modelem zastosowanym. (…) Pomimo (e twierdzenia modelu nie s' propozycjami, które s' prawdziwe, wprzybli(eniuprawdziwelubwielcefa"szywe,twierdzeniamodeluzastosowanegos'.

Allan Gibbard i Hal Varian – ekonomista i autor podr#cznikadomikroekonomiiwydaj$si# w powy'szym akapiciezgadza&zontologi$arystotelesowsk$lubidealizmem w styluPlatona,gdzie losowezak!ócenianiepozwalaj$nabezpo%redniepoznaniebadanychobiektów.

20 _{J. O’Neill, EssencesandMarkets, “The Metaphysics of Economics”,tom 78,1995.} 21_Ibidem.

Przyj#cie esencjalistycznego punktu widzenia na ekonomi# pozwala – bez popadania w logiczn$sprzeczno%& – stwierdzi&,i'istniej$cerealniekorporacjes$kierowaneró'nymicelami, w%ródktórychznajdujesi#najwa'niejszadeterminantaichdecyzji,czylich#&maksymalizacjizysku. Podobnie,narynkowezachowanialudzimawp!yw wieleczynników,leczniktznichniezaprzeczy,i' preferuje kupowa& po ni'szych cenach,wolidosta& wynagrodzenie dzi% ni' jutro (chyba 'e oczekiwanie zostanie nagrodzone dodatkowym przychodem – stop$procentow$)itd.,wi#cracjonalni konsumencirównie' nie s$ bytem wy!$cznie teoretycznym.Niestety,skomplikowanie %wiata nie pozwaladostrzecnapierwszy rzutokatych esencjipostulowanych przezekonomi#,gdy's$one ukrytemi#dzywielomaakcydensami,którychsumarycznywp!yw jestczasem silniejszyodesencji. W !a%nie to jestprzyczyn$ trudno%ciw odkryciu najwa'niejszych czynników,które pozwoli!yby stworzy&teori#ekonomiczn$naodpowiedniowysokim poziomieabstrakcji,byuchwyci&wszystkie przejawyrynków,azarazem natyledok!adnieopisuj$c$procesygospodarcze,bydostarcza&wiedzy. Jakzauwa'aaustralijskisocjologBarryHindess:Wszystkierynkidziel'zesob'niewielewi&cej,ni( fakt,(eczym#si&nanichhandluje23_.

Prezentowany punktwidzenia jestszeroko krytykowany w%ród post-modernistów,którzy nazwaniekogo%esencjalist$traktuj$jakobelg#.Esencjalizm jestniekompatybilnyzró'nicami,co oddajepowiedzenie24_{:(…) (yjemyw #wieciebezesencji,w #wiecie,gdzieHeraklitby"bymianowany}

bohaterem.

PodobnypunktwidzeniaprezentujeLudwigWittgenstein:Istniejetendencja,byszuka$czego# wspólnegowszystkim obiektom,którezwyklenazywamytym samym terminem.Jeste#myzmuszani,by my#le$,(emusiistnie$co#wspólnego dlawszystkichgier,powiedzmy,i(etawspólnacecha jest uprawomocnieniem u(ycia ogólnego terminu „gra” odno#niedo ró(nych gier, gdziegryformuj' rodzin&cz"onków,doktórejs'podobni25_.

W nioski

Krytyka maj$ca za celwykazanie,i' nie istnieje wspólna cecha wszystkich gier, lub – podobnie:konsumentów,lubpreferencji,lubfirm itd.jestnietrafiona,gdy',gdybyby!aprawdziwa, niemo'liwesta!obysi#uprawianieekonomiiw ogóle.Ka'dateoriamusiopiera&si#nageneralizacji iidealizacji.W innym przypadku by!aby jedynie zbiorem przypadków;przypominaj$c ksi$'k# telefoniczn$ ze spisem e. g. konsumentów i ich osobistych preferencji. Takie modele uniemo'liwia!ybyjak$kolwiekgeneralizacj#pozazbiórdanych,naktórychpowsta!ateoria.

23_{B.Hindess,Freedom,EqualityandtheMarket:ArgumentsonSocialPolicy,Routledge,NowyJork,1987,s.37.} 24 _{J. O’Neill, 1995 EssencesandMarkets, “The Metaphysics of Economics”,tom 78.}

Ze wzgl#du na cytowane przez Duncana Hodge’a26 powiedzenie:Teoria mo(e robi$ trzy rzeczy,alepodstawowym instynktem empirystyjestopisywa$,instrumentalistyprzewidywa$,arealisty naukowego – wyja#nia$.

Ontologiaesencjalistyczna,któradefacto sugerujeistnienieobiektów postulowanychprzez teori# ekonomiiw rzeczywistym %wiecie, jest – w stosunku do omawianego pogl$du Miltona Friedmanabardzieju'yteczna.Filozofowienaukitradycyjnieprezentuj$pogl$d,i'predykcjanowych faktów na podstawie teoriijestsilniejszym dowodem na jejprawomocno%&,jednak nowojorski profesor Peter Achinstein,odwo!uj$c si# do przyk!adów z historiiogólnejteoriiwzgl#dno%ci iokresowegoprawaelementów,argumentuje,i' naukowcy – w praktyce – przedk!adaj$wyja%nianie nadprzewidywanie.

Esencjalizm w stosunku do ekonomii,mimo powy'szych zaletmo'e przyczyni& si# do epistemicznej arogancji, stwarzaj$c z!udne wra'enie, i' rozumiemy wi#cej ni' faktycznie. W nioskowanienapodstawiewyodr#bnionych,najwa'niejszychcechaktorów ekonomicznychmo'e prowadzi&dob!#dnychkonkluzji,doktórychprzyczyni$si#akcydensy.Obszary,naktórychmodele nie sprawdzaj$ si#,mo'na pozna& dopiero po fakcie,e.g.po kryzysie gospodarczym.Dlatego, zw!aszcza w przypadku praktycznego stosowania wiedzy ekonomicznej, nie wolno pomyli& intelektualnejmapy(ekonomii)zterytorium gospodarczym27_.

26_{D.Hodge,Economics, realism and reality:a comparison ofMakiand Lawson, “W orking Paper” numer63,} UniversityofSouthAfrica,Pretoria,2007.

Streszczenie

W artykule rozwa'a si# ontologi# obiektów postulowanych przez teorie ekonomiczne. Przedstawiaj$c ró'ne mo'liwo%ciodpowiedzina pytanie o realizm teoriiekonomicznych,autor omawia ich implikacje filozoficzne oraz wskazuje argumenty przemawiaj$ce za,jak równie' przeciwko kolejnym propozycjom.G!ównymipropozycjamiodpowiedzinapytanieo obiektywne istnienieobiektów teoriiekonomicznych s$:instrumentalizm MiltonaFriedmana,retoryczny obraz ekonomii Deidre McCloskey, performatywno%& Donalda MacKenzie oraz realizm naukowy postulowany przez Uskali Maki’ego. Autor zaproponowa! rozwa'enie pogl$du filozoficznego Arystotelesa – esencjalizmu, który wskazywa!by,'esystem aksjomatycznyekonomiiopisujeesencje firm, racjonalnych konsumentów i innych obiektów systemu gospodarczego, natomiast inne obserwowane cechy – systematyczne b!#dy w przewidywaniu, nieracjonalne decyzje, b!#dy w postrzeganiurzeczywisto%ciekonomicznejitd.wynikaj$zakcydensów.

Summary

Theontology ofobjectspostulated by economictheoriesisconsidered in thisarticle.The authorpresentsvariouspossibilitiestoanswerthequestionofrealism ineconomics.Thephilosophical implications of a few solutions as well arguments for and against are discussed. Milton Friedman’s instrumentalism, Deidre McCloskey’s rhetorical image of economics Donald MacKenzie’s performativity and scientificrealism advocated by UskaliMakiare the mostinfluentialwaysof answeringthequestionifobjectsofeconomictheoryexistinreality.Theauthorsuggeststakinginto consideration the Aristotle’s point of view i. e. essentialism, where essences of firms, rational consumersandotherobjectsoftheeconomicsaredescribedbyaxioms.Otherproperties,e.g.the systmaticpredictionerrors,irrationaldecisions,misperceptionsofmarketrisks,areaccidental.