Dziecko w świecie innowacyjnej edukacji, współdziałania i wartości. T. 1

(1)

(2)

(3)

Dziecko

w świecie innowacyjnej edukacji, współdziałania i wartości

TOM I

(4)

NR 3260

(5)

Dziecko

w świecie innowacyjnej edukacji, współdziałania i wartości

TOM I

Pod redakcją Urszuli Szuścik

i Beaty Oelszlaeger-Kosturek

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego – Katowice 2014

(6)

Redaktor serii: PUBLIKACJE WYDZIAŁU ETNOLOGII I NAUK O EDUKACJI URSZULA SZUŚCIK

Recenzent

BOGUSŁAW ŚLIWERSKI

(7)

Spis treści

Wstęp . . . 9 Preface . . . 10 Kazimierz Denek

O serii książek stanowiących opowieść o dziecku, nauczycielu

i przyjaznej szkole . . . 11 Bronisława Dymara

Źródła, cechy i perspektywy pedagogiki współbycia . . . 29 Lidia Wollman

O wartości przyjaźni i sztuce współbycia z innymi . . . 48 Dominika Krym, Elżbieta Schinohl

Nauczyciel w świecie… dziecka. Z perspektywy wybranych publikacji

serii N-N pod redakcją Bronisławy Dymary . . . 58 Elżbieta Znaj

Moje refleksje pokonferencyjne na temat serii Nauczyciele-Nauczycielom . 68 Hanna Krauze-Sikorska

Wspieranie twórczego potencjału dziecka – edukacyjna fikcja

czy prorozwojowa szansa? . . . 71 Kinga Łapot-Dzierwa

Dziecko w świecie sztuki = Dziecko w świecie wartości.

O wartościach edukacyjnych dzieł . . . 86 Jadwiga Oleksy

Dziś jeszcze prawo wyboru, za rok już obowiązek – nadzieje i niepokoje

rodziców związane ze szkolną edukacją sześciolatków . . . 99 Aldona Kopik, Monika Zatorska

Dziecko w świecie… wielu inteligencji edukacyjnych . . . 114

(8)

6 Dziecko w świecie innowacyjnej edukacji, współdziałania i wartości – tom I

Romualda Ławrowska

Muzyczna edukacja dziecka. Personalistyczna idea w wychowaniu

muzyczno-ruchowym . . . 124 Jadwiga Uchyła-Zroski

Cechy elementarnej muzykalności dziecka . . . 137 Bogusław Żydek

Muzyczne przygody grupy „MniejWięcej” w kontekście

twórczości kulturalnej nauczycieli i wychowawców . . . 145 Elżbieta Marek

Edukacja społeczna w programach kształcenia zintegrowanego . . . 157 Małgorzata Bortliczek

Kształcenie językowe na poziomie elementarnym –

na tropie błędów edukacyjnych . . . 176 Izabela Łuc

Twórczość Claude’a Moneta jako forma stymulowania aktywności językowej

ucznia klasy trzeciej . . . 190 Dorota Szumna

Jak nie mówić w szkole, czyli w trosce o przyjazne relacje nauczyciela

i uczniów edukacji wczesnoszkolnej . . . 206 Beata Oelszlaeger-Kosturek

Wartość kontaktów międzynarodowych w kształceniu studentów pedagogiki i dzieci (w kontekście własnych doświadczeń pedagogicznych) . . . . 223 Bożena Grzeszkiewicz

Świat zabawek dziecka . . . 244 Grzegorz Szturc

Dziecko w przedszkolu. Dziecko w świecie dzieci i kobiet –

kilka słów refleksji . . . 258 Bibliografia . . . 261 Indeks nazwisk . . . 274

(9)

Wstęp

Pedagogika dziecka jest szczególnym działem w naukach pedagogicznych. Poruszane i badane są w niej zagadnienia związane z uwarunkowaniami rozwoju i uczenia się, tworzenia kultury pedagogiki dziecka. Dziecko ze swoimi potrzebami nie zmienia się, natomiast zmienia się rzeczywistość społeczno-ekonomiczna i kulturowa, w jakiej przychodzi mu żyć, uczyć się i dorastać. Pedagog, nauczyciel staje się przewodnikiem i autorytetem dziecka. Pomaga mu poruszać się po nieznanych i złożonych ścieżkach życia. Prezentowana monografia ma na celu uhonorowanie i wyrażenie uznania dla twórczości pedagogicznej Pani Doktor Bronisławy Dymary, której udało się skupić wokół siebie grono zapaleńców i osób w pełni oddanych spra- wie kształcenia i wychowania dziecka. Dzieciństwo, o czym już powszechnie wiadomo, stanowi najważniejszą podstawę dla rozwoju i kształtowania dorosłości młodego człowieka.

Publikacja pt. Dziecko w świecie innowacyjnej edukacji, współdziałania i wartości, tom 1 – uj- muje szereg tekstów autorów nawiązujących w mniejszym lub większym zakresie do treści serii książek pedagogicznych, wydawanej od 1996 roku pod redakcją Bronisławy Dymary, traktują- cej o dziecku w wielu światach. Seria ta pt. Nauczyciele-Nauczycielom wydawana jest od 1996 roku w Oficynie Wydawniczej „Impuls” i liczy 21 tomów. Do tej pory skupiła około stu auto- rów z różnych środowisk – akademickich, szkolnych i przedszkolnych.

Wielu z dotychczasowych autorów poszczególnych tomów, a także wielu nowych, zechciało uświetnić jubileusz 15-lecia serii, przygotowując tekst do niniejszej publikacji. Autorzy zarów- no pierwszego, jak i drugiego tomu publikacji nawiązali do innowacyjności w pedagogice współbycia jako nowej odmiany personalizmu. Ukazali jej źródła i cechy w perspektywie przyjaznej szkoły – opartej na równoprawnym współdziałaniu dzieci i nauczycieli, współpodmio- tów edukacji. Odsłonili wewnętrzne życie dziecka, świat jego potrzeb, zainteresowań, marzeń, nadziei i niepokojów. Omówili przejawy swoistego spotkania nauczyciela ze światami dziecka, które następuje między innymi wskutek twórczego i harmonijnego zdobywania wiedzy przed- miotowej, strategicznej i autokreacyjnej w partnerskim dyskursie.

W pierwszym tomie publikacji pt. Dziecko w świecie innowacyjnej edukacji, współdziałania i wartości ujęto teksty skupione głównie wokół dwóch podstawowych obszarów tematycznych:

związanych z dzieckiem w świecie innowacyjnej edukacji, współdziałania i wartości oraz z dzieckiem w świecie sztuki, zabawy, przyrody i marzeń. Uzupełnienie niektórych z wymienionych treści odnajdujemy także w drugim tomie publikacji.

Urszula Szuścik

Beata Oelszlaeger-Kosturek

(12)

Preface

Children’s pedagogy has a special place among the educational sciences. It examines issues related to the determinants of children’s development and learning and of the culture of children’s pedagogy. Children as such do not change in their needs but the socio-economic and cultural reality in which they have to live, learn and grow does change. Teachers become guides and authorities for children. They help children to find their way through the thicket of the unfamiliar and complex paths of life. This monograph was written to honour and express appreciation for the educational work of Bronisława Dymara, Ph.D. who gathered around herself a group of enthusiasts and people fully dedicated to education and to children’s up- bringing. Childhood, as is now widely recognised, is the most important basis for the development and the emerging maturity of a young person.

The publication A child in the world of innovative education, cooperation and values. Vol. 1 features a number of texts which, to a lesser or greater extent, refer to the issues raised in the series of educational books issued since 1996 under the editorship of Bronisława Dymara, dealing with children in many worlds. The series entitled Teachers for Teachers has been pub- lished since 1996 by Oficyna Wydawnicza Impuls (Publishing House) and includes 21 volumes. So far, it has brought together about a hundred authors from various backgrounds:

academic, school and kindergarten.

Many of the authors who contributed to the previous volumes, as well as many new ones showed their willingness to celebrate the series’ 15^th anniversary by writing texts for this publication. The authors of both the first and the second volume of the publication referred to inno- vations in the pedagogy of coexistence as a new variety of Personalism. They showed its sources and characteristics in the perspective of a friendly school – a school based on the equal interaction between children and teachers, the co-subjects of education. The authors unveiled the inner life of a child, the world of its needs, interests, dreams, hopes and anxieties. They discussed various manifestations of the peculiar encounter of a teacher with the worlds of a child, which takes place in the course of the creative and harmonious acquisition of the knowledge of a given subject as well as the strategic and self-creative knowledge, as a result of a discourse between partners.

The first volume of the publication The child in the world of innovative education, coopera- tion and values includes texts centred mainly on two basic themes: a child in the world of inno- vative education, cooperation and values and a child in the world of arts, play, nature and dreams. The second volume of the publication offers a supplement to some of the issues raised in the first volume.

Urszula Szuścik,

Beata Oelszlaeger-Kosturek tłum. Andrzej Pasterny

(13)

O serii książek stanowiących

opowieść o dziecku, nauczycielu i przyjaznej szkole

Nauka w szkołach powinna być prowadzona w taki sposób, aby uczniowie uważali ją za cenny dar, a nie ciężki obowiązek.

A l b e r t E i n s t e i n

Bardzo cieszy fakt, że na rynku księgarskim można znaleźć coraz więcej książek o edukacji i naukach o niej. Niestety, nie o wszystkich możemy powiedzieć, że charak- teryzują się wysokimi walorami społecznymi, poznawczymi, metodologicznymi, me- todycznymi i utylitarnymi. Walorami tymi wyróżnia się seria książek Nauczyciele- -Nauczycielom (N-N) pod redakcją Bronisławy Dymary, które wydaje Oficyna Wy- dawnicza „Impuls” w Krakowie. Książki z tej serii to literatura pedagogiczna czystej wody, jedne z lepszych wydawnictw zwartych z ostatnich lat. Urzekają od pierwszego z nimi kontaktu. Są to prace, które żyją, pobudzają myśl, skłaniają do pytań. Cechuje je innowacyjność i przystępność w zakresie przekładu teorii naukowych pedagogiki na działania edukacyjne, dialogowość, rzetelna i bogata wiedza o dziecku, nauczycielu i współczesnej szkole oraz przemianach cywilizacyjnych. Opracowania te uważam za potrzebne w polskiej edukacji i naukom o niej, coraz bardziej miałkim, najchętniej uciekającym od wyzwań, co najwyżej solidnie referującym cudze, i to nie zawsze twór- cze poglądy.

Osnową serii książek Nauczyciele-Nauczycielom jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie jak nauczać i wychowywać oraz uczyć się? Istotne jest, żeby czynić to coraz lepiej, nowocześniej, bardziej świadomie i zrozumiale, przekonująco, mądrze, swo- bodnie, szybko oraz efektywnie w warunkach zaniku ciekawości i na miarę perspektyw społeczeństwa wiedzy.

Dlatego na uznanie zasługuje ogólnopolska konferencja naukowa z udziałem gości za- granicznych na temat Dziecko w świecie… Wokół pedagogiki współbycia. Zorganizował ją w 15-lecie serii wydawniczej Nauczyciele-Nauczycielom Zakład Dydaktyki i Pedagogiki Wczesnoszkolnej i Przedszkolnej pod kierownictwem prof. dr hab. Urszuli Szuścik na

(14)

Wydziale Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Jednym z jej celów jest przybliżenie szerokiemu kręgowi nauczycieli treści zawartych w 21 tomach serii wydawniczej Nauczyciele-Nauczycielom.

Ze względu na wspomniane walory serii książek Nauczyciele-Nauczycielom poświę- cona jej konferencja została objęta naukowym patronatem Zespołu Dydaktyki Ogólnej Komitetu Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk oraz patronatem medialnym przez periodyki „Wędrujemy” i „Życie Szkoły”.

I. Wstępne refleksje o dziecku w świecie

Wspomniana już konferencja dotyczy dziecka w różnych światach, a więc w świecie sztuki, przyrody, rodziny, szkoły, języka, muzyki, geografii, matematyki, tradycji, war- tości, edukacji, zabawy, pokus, współdziałania oraz małej i wielkiej Ojczyzny.

Szczególne znaczenie w spojrzeniu na problemy dziecka, jego rozwój i relacje ze światem ma główne założenie redaktorki serii książek Nauczyciele-Nauczycielom, Bro- nisławy Dymary, dotyczące równoważności trzech rodzajów wiedzy w wyjaśnianiu złożoności spraw człowieka. Są to: gorąca wiedza doświadczenia (zwana niekiedy po- toczną), wiedza naukowa oraz ta, którą czerpiemy ze sztuki. Uzasadnienia dla tego rodzaju podejścia można znaleźć w rozdziale redaktorki: O człowieku trójskrzydłym, umieszczonym w roku 1996 w pierwszym tomie serii N-N: Dziecko w świecie sztuki, który miałem możność, z dużą satysfakcją, recenzować.

Dziecko jest od dawna przedmiotem zainteresowań i dociekań w książkach pedagogicznych wielu autorów, ale teksty umieszczone w omawianej serii różnią się ze wzglę- du na ich sposób oddziaływania. Przepełnia je pasja, fascynacja dzieckiem, szkołą i nauczycielem, wynikające z wiary Bronisławy Dymary w aksjologiczne kształtowanie nauczycieli, w szczególności zaś w sens agatologii, nauki o dobru, tak wielostronnie rozwiniętej w publikacjach ks. prof. Józefa Tischnera. Autorzy posługują się rzadko pojęciem ucznia, zawężającym spojrzenie w porównaniu z pojęciem dziecka, które ukazywane jest w różnych obszarach życia, także w jego codzienności, nie tylko w szkole.

Podejmując podobną problematykę, Danuta Waloszek pisze:

Dziecko z codzienności wydobywa prototypy emocji, uczy się różności i podobieństwa (…). Ciekawość decyduje o testowaniu swojej emocjonalnej natury. Dzięki niej dziecko odróżnia to, co bezpieczne, od tego, co zagrażające, to, co wstrętne, od tego, co przyjem- ne. I dzieje się to w codzienności, w kontekście powtarzalnych i zmiennych zachowań ludzi wokół¹.

Wypowiadając się wielokrotnie o książkach serii Nauczyciele-Nauczycielom, zwraca- łem uwagę na ich innowacyjność, wartości merytoryczne, językowe oraz konstrukcyj-

—————————

1 D. Waloszek: Codzienność dziecka jako przestrzeń i czas jego rozwoju. „Wychowanie Na Co Dzień” 2006, nr 7–8, s. 13–19.

(15)

ne. Słowem: humanistyczny wymiar. Nie chciałbym powtarzać tego, co znajduje się w moim referacie sprzed pięciu lat pod tytułem: Ewenement zrodzony z pasji, talentów i serca². Pragnę skupić się raczej na rozwoju myśli pedagogicznej, problemach wycho- wawczo-aksjologicznych oraz procesie tworzenia tak zwanej przez Autorów serii peda- gogiki współbycia, przedstawianego wielokrotnie w sześciu jej ostatnich książkach. Są to następujące pozycje:

1. Bronisława Dymara (red.): Dziecko w świecie zabawy. O kulturze, cechach i wartościach ludycznej edukacji. Cz. I. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2009.

2. Bronisława Dymara, Alina Górniok-Naglik, Jadwiga Uchyła-Zroski: Dziecko w świecie zabawy. Zabawa i radość w literaturze, muzyce i życiu codziennym.

Cz. II. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2009.

3. Bronisława Dymara: Dziecko w świecie edukacji. Podstawy uczenia się komplek- sowego – nowe kształty i wymiary edukacji. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Im- puls”, 2009.

4. Bronisława Dymara: Dziecko w świecie edukacji. Przykłady zajęć kompleksowych.

Bliżej integracji osoby i pedagogiki współbycia. Kraków, Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, 2009.

5. Kazimierz Denek, Bronisława Dymara, Wiesława Korzeniowska: Dziecko w świecie wielkiej i małej Ojczyzny. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2009.

6. Bronisława Dymara, Bogusława Cholewa-Gałuszka, Ewa Kochanowska (red.):

Sztuka bycia człowiekiem. Poszukiwanie wartości i sensów życia. Kraków, Oficy- na Wydawnicza „Impuls”, 2011.

Nawiązując do wymienionych tomów, własnych przemyśleń i niektórych recenzji, pragnę:

a) przedstawić w zarysie problemy i cechy wymienionych książek;

b) zarysować idee, wartości i potrzebę tworzenia pedagogiki współbycia;

c) zwrócić uwagę na powstałą edukacyjną wspólnotę, jako rezultat skupienia się Au- torów wokół redaktorki, Bronisławy Dymary, i wspólnych, akceptowanych zadań.

Myślę też, że uda mi się dodać parę nowych refleksji do tego, co powiedziałem przed pięciu laty, a co wymaga teraz przypomnienia w skrócie.

Seria Nauczyciele-Nauczycielom sama w sobie stanowi wartość. Jest dorodnym owocem wiernej, wytrwałej i konsekwentnej służby i oddania jej Inicjatorki i Redaktorki Pani dr Bronisławy Dymary najpiękniejszemu wyzwaniu, jakim jest paideia – wychowanie dora- stających pokoleń Polaków. Jest ona wyjątkowym darem umysłu i serca zawodowi trafnie określonemu trudnym siewem. Dowodzi, że jej Redaktorka wraz z zespołem Autorów i Oficyną Wydawniczą „Impuls” w Krakowie kierują się w swej aktywności dydaktyczno- -wychowawczej i naukowo-badawczej takimi wartościami, jak: poczucie dobra wspólnego, gotowość do służby społecznej, odpowiedzialność za słowo i wzajemne zaufanie³.

Biorąc pod uwagę trudności, jakie trzeba było pokonać, by wydać 21 książek (bez finansowego wsparcia instytucji), podkreślę wagę znanej sentencji: omnia vincit amor

—————————

2 K. Denek: Ewenement zrodzony z pasji, talentów i serca. „Wychowanie Na Co Dzień” 2006, nr 7–8, s. 7–12.

3 Tamże, s. 7.

(16)

– miłość wszystko zwycięży. Świętujemy dziś zatem zwycięstwo tak potrzebnej nam w życiu miłości i dobroci.

II. Rozwój serii w ostatnim pięcioleciu Nowe książki i problemy

Po ukazaniu się w roku 2004 najmniej poczytnej książki serii N-N: Dziecko w świecie języka (napisanej dość tradycyjnie i przeładowanej polonistycznymi szcze- gółami przez zespół nauczycieli akademickich z Sosnowca) nastąpiła dość długa przerwa w wydawaniu kolejnych tomów, trwająca ponad cztery lata. W maju 2009 roku zatelefonowała do mnie Redaktorka Bronisława Dymara, mówiąc: „Victoria!

Otrzymałam z Impulsu aż pięć naszych, pięknie wydanych książek: dwie o dziecku w świecie zabawy, dwie o dziecku w świecie edukacji oraz naszą współautorską książkę, niejako jubileuszową, stanowiącą dwudziesty tom serii pod tytułem: Dziecko w świecie wielkiej i małej Ojczyzny”.

Najdłużej na wydanie czekały książki o zabawie, złożone do druku w roku 2005 i 2006. Spójrzmy więc na okazały tom zbiorowy, liczący 475 stron, pt. Dziecko w świecie zabawy. O kulturze, cechach i wartościach ludycznej edukacji. Podtytuł trafnie akcentuje jego główne idee, treści i cele, zawarte we wstępie i 36 tekstach napisanych przez 37 autorów. Wśród nich było wtedy 4 profesorów (Danuta Waloszek, Genowefa Koć-Seniuch, Barbara Bogołębska i Jadwiga Bińczycka), dwóch publicystów (Jerzy Oszelda, Barbara Bogołębska – kierownik katedry dziennikarstwa), 10 nauczycieli wychowawców szkół podstawowych, średnich i przedszkoli. Pozostali Autorzy, w liczbie 23 osób, to nauczyciele akademiccy, głównie adiunkci.

Taki dobór autorów wzbogacił ludyczne dociekania o osobiste postrzeganie proble- mów w aspekcie różnych środowisk i przestrzeni wychowania dziecka.

Pierwsza część książki: Żywioł, radość i kultura zabawy – poszukiwanie istoty ludycznej edukacji wnosi wiele innowacyjnych spostrzeżeń, akcentując duchowe podłoże zabawy i jej egzystencjalne wymiary. We wstępie czytamy: „Teksty zawarte w tej części uzasad- niają, że zabawa jest stanem istnienia, a zarazem żywiołem ukrytym w człowieku. Ce- chuje ją między innymi: autentyzm, jasność, wzniosłość, potęga”⁴. Dodajmy, że nie ma książek o zabawie, w których tak dobitnie mówi się o tym, iż sztuka bawienia się wynika ze zrozumienia ducha zabawy i kultury współbycia bawiących się osób.

Część druga pt.: Społeczne, indywidualne i kulturowe wartości zabawy. Cechy, formy, funkcje urzeka bogactwem treści i sposobów pisania. Są tu artykuły, eseje, scenariusze zajęć, notatki z własnych przemyśleń, prób i eksperymentów. Dominuje idea kształto- wania dzieci i młodzieży poprzez zabawę, poprzez pobudzanie w nich wrażliwości na dobro i piękno, ukazywanie sensów życia oraz radości istnienia jako nie zawsze doce-

—————————

4 B. Dymara (red.): Dziecko w świecie zabawy. Cz. I: O kulturze, cechach i wartościach ludycznej edukacji. Kra- ków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2009, s. 17.

(17)

nianego daru. Niektórzy ukazują różnorodne rodzaje i funkcje zabaw, a także zabawek w ujęciu historycznym, akcentującym przemiany, jakie zaszły w ostatnim stuleciu.

Cennym dopełnieniem jest trzecia część tej książki, koncentrująca się wokół społecznej integracji dzieci niepełnosprawnych przez zabawę. Autorzy nie pominęli ważnych współ- cześnie tematów, to jest stygmatyzacji ludzi chorych, słabych, niepełnosprawnych oraz patologii zabaw źle organizowanych przez celebrytów i inne osoby, żądne taniej „sławy”.

Książka zawiera też kilka unikalnych scenariuszy zabaw z dziećmi w szkole podstawowej i przedszkolu.

Poszerzoną kontynuacją pewnych tylko problemów występujących w tomie zbiorowym jest druga książka o zabawie, współautorska, napisana przez Bronisławę Dymarę, Alinę Górniok-Naglik oraz Jadwigę Uchyłę-Zroski pt. Dziecko w świecie zabawy. Za- bawa i radość w literaturze, muzyce i życiu codziennym.

Podobnie jak w tomie poprzednim oraz wielu innych książkach serii, znajdujemy tu wiele ważnej wiedzy (precyzyjnie usystematyzowanej) na temat podstawowych pojęć, takich jak: dziecko, konteksty zabawy, radość i szczęście, odmiany zabaw przedstawio- nych w literaturze, muzyce, życiu codziennym oraz przekład tej wiedzy na konkretne działania w postaci pojedynczych przykładów scenariuszy zajęć kompleksowych, re- portaży, schematów, tabel, rysunków, a także cennych aneksów zawierających teksty literackie oraz repertuar pieśniowy do zabaw z piosenką (s. 206–216).

Tym, co łączy oba tomy, jest „nowe spojrzenie na zabawę, pojmowaną jako żywioł, stan istnienia, cecha osobowości, edukacyjna forma pracy, zdarzenie”⁵.

O spójności poszczególnych trzech części tej książki, a zarazem ich odrębności świadczą ich tytuły, zawsze precyzyjne, a jednocześnie mające wielką moc informacyjną. Oto ich zestawienie:

Autorka Podtytuł części Dziecka w świecie zabawy

Bronisława Dymara Zabawa, radość i szczęście w literaturze i życiu dzieci, młodzieży, dorosłych, s. 19–94 Alina Górniok-Naglik Zabawa, tańce, radość i szczęście w poezji oraz w twórczości dzieci i młodzieży, s. 97–144 Jadwiga Uchyła-Zroski Zabawa w muzyce, pieśni i tańcu, s. 147–216

Autorka części pierwszej wydobywa wiele znaczeń ludycznej edukacji, charakteryzuje różne cechy dziecięcości, przybliża kategorie humoru i komizmu, uzasadnia, że teksty literackie, dobrze wykorzystane, są źródłem szczęścia i radości dziecka, a także wiedzy o społeczno-moralnych, estetycznych, poznawczych i duchowych cechach zabawy. Szczególnie wyraźnie można to zauważyć, analizując wybrane sytuacje z książek Jana Brzechwy, Kornela Makuszyńskiego i Astrid Lindgren. Tym, co urzeka czytelnika tekstów Bronisławy Dymary, jest swoista magia jej języka, połączona z ostrością widzenia i krytycyzmem wobec wszelkich przejawów instrumentalnego traktowania człowieka. Autorka pisze między innymi tak: „chęć dominacji i wybicia się tanim kosztem odzierają życie codzienne ludzi i ich zabawy z piękna i duchowości.

Radość bawienia się, świętowania zostaje zastąpiona »naskórkowymi« uciechami”⁶.

—————————

5 B. Dymara, A. Górniok-Naglik, J. Uchyła-Zroski: Dziecko w świecie…, s. 11.

6 Tamże, s. 90.

(18)

Podkreślę więc, że problem aksjologicznego kształcenia został ujęty we wszystkich książkach serii, a obrona wartości „wybucha” z wielką siłą w ostatnich książkach o zabawie, edukacji i Ojczyźnie. Jest też wszechobecna w dwóch dalszych częściach prezentowanej książki.

Alina Górniok-Naglik pisze m.in.: „Dziecięca poezja o zabawie i tańcu stanowią pro- jekcję naturalności zachwytu nad przejawami istnienia w niej, bowiem stan istnienia świata jednoczy się z dziecięcym istnieniem, działaniem, aktywnością. Żywioł natury stapia się z żywiołem zabawy i tańca”⁷. Oto istotne stwierdzenie Autorki, która ponad- to snuje inne dociekania, wyodrębniając różne kategorie szczęścia, radości, przyjem- ności, zadowolenia, humoru jako różnych cech zabawy. Część ta zawiera również no- watorską analizę poezji oraz twórczości dzieci i młodzieży, z których Autorka wydobywa różnorodne cechy zabawy. Przedstawia ją m.in. jako formę istnienia, współist- nienia ze światem i ludźmi oraz jako żywioł.

Autorka końcowej, trzeciej części książki, Jadwiga Uchyła-Zroski, rozpatruje pro- blematykę zabawy w kontekście teorii muzycznego kształcenia dziecka, przekładając wiedzę ogólną na sytuacje konkretnych działań muzycznych. W streszczeniu dotyczą- cym tej części określono wyraźnie jej główne przesłanie „Zabawa w muzyce, pieśni i tańcu – czytamy – ukazuje przede wszystkim radość dziecięcej zabawy jako swoistej formy muzykowania, wyrażonej śpiewem, grą na instrumentach, tańcem. Z rozważań Autorki jasno wynika, że zabawa jest źródłem kształtowania wrażliwości moralnej, społecznej, a także bywa nasycona bogatą wiedzą krajoznawczą, o tradycji i kulturze regionalnej”⁸.

Prezentowane treści Jadwiga Uchyła-Zroski przybliża, wprowadzając interesująco sporządzone schematy i rysunki oraz scenariusze zajęć teoretycznych i praktycznych.

Ogólnie intencja tego fragmentu cennej książki zawiera się – sądzę – w tytule jej pierwszego rozdziału: Śpiewaj i baw się z nami.

Podejmuję się teraz niełatwego zadania, gdyż mam wypowiedzieć się na temat dwóch autorskich książek Bronisławy Dymary, liczących 450 stron, a będących waż- nym dorobkiem Jej życia, podsumowującym przeszło czterdziestoletnie badanie i upowszechnianie uczenia się – nauczania kompleksowego.

W realizacji tego zadania wykorzystam precyzyjne, rzeczowe, z pasją napisane wstę- py Autorki oraz znakomitą recenzję, sporządzoną przez prof. zw. dr hab. Wiesławę Korzeniowską.

Koncepcja kompleksowego uczenia się – nauczania obejmuje przeszło 40 lat poszu- kiwań, eksperymentów, badań i wdrożeń. Autorka sytuuje je w obrębie trzech następu- jących okresów:

– pierwszy z nich trwał 12 lat (1962–1974) i został nazwany okresem pytań i fascynacji;

– drugi, obejmujący lata 1975–1980, był czasem eksperymentów i tworzenia pod- staw uczenia się – nauczania kompleksowego, opisanego szczegółowo (koncep- cja, model, przewodnik, 647 stron) w obronionej w Uniwersytecie im. Adama

—————————

7 Tamże, s. 143.

8 Tamże, s. 204–205.

(19)

Mickiewicza w Poznaniu dysertacji doktorskiej na temat: Nauczanie komplekso- we i jego dydaktyczno-wychowawcza efektywność;

– trzeci okres, najdłuższy, obejmujący lata 1981–2006 (ćwierćwiecze), to okres wzbogacania i upowszechniania kompleksowej edukacji oraz tworzenia i opisywania pedagogiki współbycia jako nowej odmiany personalizmu i rezultatu innowacyjnych działań, wpisanych w omówioną koncepcję pracy.

Koncepcja ta obejmuje zmiany w obrębie wszystkich składników edukacji, a więc ce- lów, podmiotu, przedmiotu, form działania, warunków i rezultatów. Ukazane są one głównie w tomie pierwszym (276 stron): Dziecko w świecie edukacji. Podstawy uczenia się kompleksowego – nowe kształty i wymiary edukacji (2009). Tom drugi (175 stron) ma bardziej ilustracyjny charakter, o czym świadczy jego adekwatny do treści podtytuł:

Przykłady zajęć kompleksowych. Bliżej integracji osoby i pedagogiki współbycia.

Spróbujmy w wielkim skrócie, w kilkunastu zdaniach, określić istotne cechy tej innowacyjnej koncepcji, realizującej najbardziej radykalne tendencje raportów oświato- wych ostatniego czterdziestolecia⁹.

Po pierwsze – w pełni zostaje urealniony postulat wielostronnej aktywności dzieci i młodzieży, które uczestniczą w projektowaniu, realizacji i kontroli zadań poznawczych, podstawy każdego kompleksu, w formułowaniu problematyki cyklu i jego struktury, obejmującej od 5 do 15 godzin.

Po drugie – Autorka, ukazując ten proces, wprowadza bogactwo form i środków niezbędnych dla skutecznego współdziałania i współbycia. Ustala wraz z uczniami przewidywane proporcje pomiędzy różnymi formami uczenia się, a więc nauczaniem zbiorowym, zespołowym i indywidualnym. Wprowadza nowe strategie działania słu- żące zdobywaniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu informacji.

Po trzecie – formułowanie zadań obowiązujących wszystkich uczniów oraz zadań dodatkowych, do wyboru, uruchamia autentyczne procesy indywidualizacji. Sprzyja też ujawnianiu się, rozwojowi i wykorzystaniu przez zespół ukrytych często, indywi- dualnych talentów i zdolności.

Po czwarte – trójdzielna struktura kompleksów, których podstawą są lekcje projektu- jące, ćwiczeniowo-badawcze i oceniająco-kontrolne, przyczyniła się do zrozumienia związku działań uczniów i nauczyciela z czasem cyklicznym i współbieżnym, a ponadto narzuciła niejako konieczność sformułowania nowych zasad nauczania.

Zdaniem Bronisławy Dymary każde twórcze nauczanie będące bardziej uczeniem się – opiera się na czterech głównych zasadach, tj. zasadzie zadaniowości, współdziałania, progresywności oraz funkcjonalnej strukturalizacji.

Po piąte – nauczanie kompleksowe uelastycznia, a niekiedy podważa system klaso- wo-lekcyjny. Wiele kompetencji nauczycielskich przejmują częściowo uczniowie.

Z rozmów z Autorką wynika, że najbardziej radykalny i kontrowersyjny jest propo- nowany system norm i kryteriów ocen, wypracowany z uczniami różnych klas (a także studentami). Zawiera on około 70 wariantów (wzorców) oceniania różnych rezultatów

—————————

9 Do szczególnie znanych raportów należą: 1) E. Faure (i inni): Uczyć się, aby być. Warszawa 1975; 2) J. Botkin (i inni): Uczyć się bez granic. Raport Klubu Rzymskiego. Warszawa 1982; 3) Biała Księga Kształcenia i Doskonalenia. Raport Komisji Europejskiej. Warszawa 1995; 4) J. Delors: Edukacja, jest w niej ukryty skarb.

Raport dla UNESCO. Warszawa 1998.

(20)

uczenia się w zakresie przedmiotowym, strategicznym i personalnym. Jego upo- wszechnienie w warunkach postępującej biurokratyzacji i znakomitego „trzymania się w szkole” systemu nakazowego – zdaniem Autorki – jest bardzo trudne.

Ciekawe były – dodam – stosowane przed wielu laty inspiracje, np. w I klasie liceum, zachęcające uczniów do dyskusji i tworzenie omawianego systemu. Oto przykład (por.

tom I, s. 23):

1. Ocena trafna i sprawiedliwa czy często na lekcjach w Twej szkole bywa?

2. Oceniać rządzących, czy trzeba, czy można? Surowo oceniać czy raczej z ostrożna?

3. Niesprawiedliwa przez bliźnich ocena, gdy boli, co robić:

– wieść w myśli boje?

– gryźć się i smucić?

– czy racje przedłożyć swoje?

– i do równowagi wrócić.

Po szóste – wyszczególnione i pominięte cechy kompleksowej edukacji przyczynić się mogą do przekształcenia klasy i szkoły w edukacyjną wspólnotę, w której uczniowie, niezależnie od swych zdolności, postępów, stanu zdrowia, czują się potrzebni i bezpieczni. Uczą się nie tylko pracować i współdziałać, lecz także cieszyć się z własnych i cudzych sukcesów, okazywać wzajemną życzliwość, opartą na warto- ściach, w szczególności agatologii, której dobroć i miłość są podstawą.

To, co powyżej napisano, warto uzupełnić fragmentami recenzji sporządzonej przez prof. zw. dr hab. Wiesławę Korzeniowską:

Przygotowane tomy wpisujące się w zakres tematyczny serii: Nauczyciele¬ Nauczycielom stanowią prezentację wiedzy o edukacji w nowym wymiarze – odmiennym od dotąd przyję- tego. Zawarte w pracy propozycje i przemyślenia stanowić mogą (lub powinny) bazę dla nowego postrzegania nauczania. Toteż praca jest ze wszech miar pracą nowatorską, pomimo że porusza zagadnienia – zdawałoby się – oczywiste.¹⁰

Recenzentka zwraca uwagę na sensy trójdzielnej budowy kompleksu, podkreśla znaczenie nowych zasad nauczania. Dużo miejsca poświęca nowatorsko i wnikliwie pojmowanej integracji osoby wychowanka, pisząc między innymi:

Autorka wprowadza nowe pojęcie integracji, przedstawionej na tle personalistycznej koncepcji człowieka, postrzegającej dziecko jako osobę żyjącą w wielu relacjach: w świecie wokół, ze światem społecznym i w relacji do siebie (ze sobą) (…) ukazane zostały też charakterystyczne obszary integracji tematyczno-problemowej, czynnościowo- -strukturalnej, interpersonalnej, czasoprzestrzennej i autokreacyjnej (…). Prawdziwa integracja wychowawcza – podkreśla recenzentka – dokonać może się tylko dzięki ro- zumnemu podejściu nauczycieli do nowych funkcji wiedzy – będącej zarówno narzę- dziem samokształcenia i samowychowania, jak i naturalnego przyswajania systemów wartości (…).

Autorka wykazała wyjątkową dojrzałość warsztatową, używa języka naukowego, ade- kwatnego do referowanej myśli, dzięki czemu tekst pracy jest przejrzysty i napisany z ogromną kulturą słowa.

—————————

10 Recenzja przygotowana do druku w książce Sztuka bycia człowiekiem. Red. B. Dymara, B. Cholewa- -Gałuszka, J. Kochanowska (2011) – udostępniona przez Bronisławę Dymarę.

(21)

Kończąc swą obszerną recenzję, prof. zw. dr hab. Wiesława Korzeniowska pisze:

Z naciskiem raz jeszcze stwierdzam, że jest to studium wyjątkowo wartościowe, napisane rzeczowo i kompetentnie. Bogactwo faktograficzne poszerzone zostało licznymi konkretnymi przykładami, a każdy rozdział prezentuje wyjątkowo wysoki poziom badaw- czy. Walory dokumentacyjne i poznawcze, a także innowacyjne tej pracy oceniam bardzo wysoko i na tle innych, dotychczasowych publikacji, które ukazały się na podobny temat – pracę dr Bronisławy Dymary oceniam jako zasługującą na najwyższe uznanie.

W ciągu piętnastu lat redagowania i wydawania książek serii N-N (a prawie dwu- dziestu jej przygotowania, opracowywania różnych wersji, koncepcji itd.) dwa lata w życiu Jej redaktorki i współpracujących z nią osób, zaznaczyły się poczuciem sukce- su, mimo tak wielu przeszkód i barier napotykanych „po drodze”. W roku 1996 ukaza- ły się aż trzy książki autorskie Bronisławy Dymary, tj. druga książka serii pt.: Dziecko w świecie marzeń oraz Wiersze naszych dzieci i Podstawy wczesnoszkolnej edukacji.

W tymże roku opublikowana została pilotująca koncepcję serii praca zbiorowa przeze mnie recenzowana Dziecko w świecie sztuki (red. B. Dymara). Dwa lata temu, a więc w roku 2009, autorzy serii odetchnęli z ulgą, ukazało się bowiem aż pięć wymienionych już obszernych pozycji. Jedną z nich (w zamyśle pierwotnym kończącą serię) jest książka współautorska Dziecko w świecie wielkiej i małej Ojczyzny, będąca dwudziestą pozycją serii, autorstwa piszącego te słowa wespół z Bronisławą Dymarą i Wiesławą Korzeniowską. Nawiązuje ona najbardziej do Dziecka w świecie tradycji (2002) i Dziecka w świecie wartości (2003).

Nie trzeba – sądzę – przekonywać, jak ważny problem podjęli Autorzy, ukazując go wnikliwie i z różnych punktów widzenia.

Dowody znajdują się w samym tekście, opiniach czytelników, wstępie Bronisławy Dymary oraz recenzji wydawniczej prof. dr hab. Poli Kuleczki i recenzji popularyzują- cej książkę autorstwa dr Elżbiety Niemiec¹¹. W skierowanym do mnie liście wypowie- dział się też o naszej książce prof. zw. dr hab. Tadeusz Nowacki. Oto kilka zdań z tego listu:

Serdecznie dziękuję za absolutnie piękny dar w postaci książki o dziecku w wielkiej i małej Ojczyźnie. Jestem zachwycony wykorzystaniem polskiej poezji i całą konstrukcją bardziej literacką aniżeli podręcznikowo-pedagogiczną. To książka pisana uczuciem i oparta na przeżyciu, a właściwie tylko takie powinny stanowić literaturę pedagogiczną.

Gratuluję serdecznie pomysłu oraz wykonania. Książka jest fantastyczna i powinna się znaleźć w rękach wszystkich nauczycieli. W dodatku jest potrzebna właśnie teraz, gdy tyle się mówi o globalizacji i wielokulturowości – dobrze jest przypomnieć, że obok wielu kultur istnieje i nasza, i wcale nie gorsza, lecz w wielu punktach lepsza od innych.

Można by zrezygnować z dalszych omówień tego tomu po tym, co zacytowano. Od- niosę się jednak jeszcze do kilku cech podkreślających wartość konstrukcyjną, mery- toryczną i edukacyjno-aksjologiczną tej książki. Redaktorka serii, Bronisława Dymara we wstępie uzasadnia celowość doboru problematyki, jej spójność i odrębność, nazna- czoną cechami autora.

—————————

11 E. Niemiec: Dziecko w świecie wielkiej i małej Ojczyzny. „Wędrujemy” 2009, nr 3, red. P. Kuleczka, s. 91–92.

(22)

Poszukiwanie drogi, najobszerniejsza część Kazimierza Denka, „zawiera wyczerpują- cą charakterystykę głównych i kontekstowych pojęć dotyczących różnych przestrzeni ojczyzny”, także wyniki badań uczniów, studentów i nauczycieli nad miejscem Ojczy- zny wśród innych wartości. Są też opisy małych Ojczyzn i rozważania ogólne o drogach poszukiwania wartości.

Wiesława Korzeniowska, zgodnie z tytułem drugiej części, przedstawia kulturowe przemiany w obrębie wielkich i małych Ojczyzn. Przybliża głębokie związki człowieka z ziemią i obszarami swojskości w warunkach ścierania się tradycji lokalnych z realiami Programów Unii Europejskiej. Specyfikę życia małych Ojczyzn wnikliwie analizuje na przykładzie Górnego Śląska.

Bronisława Dymara przybliża i charakteryzuje humanistyczną edukację szkolną, do- tyczącą pojęć związanych z Ojczyzną. Należą do nich m.in. polskość jako sytuacja, patriotyzm, tradycja, bohaterstwo. Popularyzuje wartości niektórych podręczników i lekcji z poezją. Podejmuje polemiki, krytykując ideologizację tzw. patriotycznego wychowania (Polskość jako sytuacja historyczna, s. 157–161).

Przytoczę jeszcze parę zdań recenzentki Poli Kuleczki:

Zauważyć warto, że jest to znakomite dzieło adresowane głównie do tych wszystkich, którzy z edukacją dziecka mają cokolwiek wspólnego. Autorzy książki to specjaliści i znawcy kompetentni, tak więc choćby z tego względu nie trzeba szczególnie nikogo do lektury zachęcać (…). Omawiana praca jest dobrze zaprojektowana, zawiera bogactwo ukazanego i poddanego analizie materiału. Nie ma takiej drugiej. Jest to opracowanie nowatorskie, uwzględniające – jak wcześniej wspomniano – standardy kształcenia.

Książka kolejna, będąca syntezą serii, a zarazem charakterystyką pedagogiki współby- cia, nosi tytuł: Sztuka bycia człowiekiem. Wychowanie a poszukiwanie wartości i sensów życia. Jest to pozycja zbiorowa, a w pewnym sensie współautorska, zredagowana przez Bronisławę Dymarę, Bogusławę Cholewę-Gałuszkę i Ewę Kochanowską.

Gdy to piszę, jej Redaktorka dysponuje „szczotką” publikacji liczącej 352 strony. Nie- stety, nie znam całości, mogę zatem przekazać jedynie pośrednie opinie i zacytować mały urywek ze znakomicie napisanej przez dr Alinę Górniok-Naglik pięciostronicowej recenzji.

Książka charakteryzuje się trafnym ujęciem skorelowanych ze sobą dwóch podstawowych wymiarów rozważań:

1. Wielopłaszczyznowa refleksja na temat człowieczeństwa i rozwijania człowieka w człowieku – tak w wymiarze rozważań teoretycznych, jak i rozważań praktycznych – część pierwsza: Nauczyciele jako poławiacze pereł.

2. Prezentacja pedagogiki współbycia w kontekście idei serii N-N, jej treści, opinii i ocen – część druga: Trud niedaremny.

Należy podkreślić, że zarówno pierwsza, jak i druga część książki tworzą spójną całość, której udało się nadać specjalną strukturę. To kolejne nowatorstwo. W recenzowanej książce, wokół osi spirali, którą tworzą człowiek i dobro, udało się stworzyć spiralę zagadnień wzajemnie się przenikających i stanowiących „spiralne rusztowanie”, po któ- rym wspina się nauczyciel, kształtując człowieka w człowieku (…). Całość jest swoistym witrażem intelektualnym, przez który prześwituje idea dobra i życia oraz edukowanie według wartości „światło człowieczeństwa”.

(23)

Koncepcja niedomknięcia i otwartości charakteryzuje wszystkie, łącznie z recenzo- wanym, tomy serii, promując ideę dzieła otwartego, w którym ze zderzeń: teorii i praktyki, racjonalnych przesłanek i subiektywnych przemyśleń wyłaniają się obszary własnych poszukiwań, stanowiące dla Czytelnika zachętę do dalszych dociekań.

III. Wokół pedagogiki współbycia

Kolejny temat mej wypowiedzi, a zarazem ważny element problemu interesującej nas tu serii książek Nauczyciele-Nauczycielom, stanowi problematyka określana przez ich Autorów mianem pedagogiki współbycia; ujmę go w znacznym skrócie.

Nadal nurtuje mnie pytanie, czy modne w edukacji i naukach o niej w ostatnich dziesiątkach lat tworzenie nowych odmian pedagogiki służy poprawie jej kondycji.

Przeglądając ich niektóre nurty, zawarte w podręczniku Bogusława Śliwerskiego¹², takie na przykład, jak: pedagogika personalistyczno-egzystencjalna, pedagogika serca, duchowa pedagogika miłości, pedagogika emancypacyjna, międzykulturo- wa itd., wciąż mam wątpliwości, czy te odrębności nie osłabiają edukacji i nauk o niej¹³. Myślę, że niebezpieczeństwo maleje, jeżeli tej atomizacji pod pozorem spe- cjalizacji towarzyszy sensowne jej uzasadnienie. Z próbą takiego przypadku mamy do czynienia, analizując liczne publikacje dotyczące pedagogiki współbycia¹⁴.

W książce Sztuka bycia uczniem i nauczycielem. Z zagadnień pedagogiki współbycia Autorzy piszą, że pojęcie pedagogiki współbycia „nie jest wyszczególnione w żadnych słownikach pedagogicznych, encyklopediach, leksykonach. Twierdzą, że choć nie zde- finiowane, istnieje, istniało i będzie istnieć. Jego najważniejszymi bowiem elementami są wzajemna życzliwość, przyjaźń, które – jak dowodzi Bronisława Dymara – wyraża- ne są w obdarowywaniu się zasobami umysłu, serca i ducha”¹⁵. W tejże pedagogice mieści się zarówno sztuka bycia nauczycielem, jak i uczniem oraz sztuka bycia czło- wiekiem w tych nie tak łatwych czasach. Podstawą pedagogiki współbycia jest integra- cja interpersonalna, odbywająca się, jak pisze wzmiankowana Autorka, na trzech poziomach: na poziomie jednoczenia się w pracy, projektowania w realizacji inte- gralnych zajęć budujących osobowość wychowanków oraz na poziomie tworzenia spójnej teorii, a więc pedagogiki współbycia¹⁶.

Z dalszych publikacji wynika, że trzeci poziom został ostatnimi laty dość dobrze do- określony. W związku z tym Autorka chronologicznego słownika biograficznego

—————————

12 B. Śliwerski: Współczesne teorie i nurty wychowania. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 1998, s. 75, 91, 105, 261, 283.

13 K. Denek: Uniwersytet w perspektywie społeczeństwa wiedzy. Nauka i edukacja w uniwersytecie XXI wieku.

Poznań, Wydawnictwo Naukowe WSPiA, 2011, s. 161–173.

14 Bronisława Dymara napisała na ten temat ponad 20 artykułów oraz podjęła rozważania w książce Dziecko w świecie edukacji (2009), a także w mniej znanej publikacji: Praca z małym dzieckiem. Wokół filozofii wychowa- nia. Katowice, Wydawnictwo „Elementarz”, 2008.

15 Sztuka bycia uczniem i nauczycielem. Z zagadnień pedagogiki współbycia. Studia, rozprawy i szkice z okazji jubileuszu serii Nauczyciele-Nauczycielom. Red. W. Korzeniowska, A. Murzyn, U. Szuścik. Kraków 2009, s. 9.

16 W. Korzeniowska: Myśl pedagogiczna na przestrzeni wieków. Chronologiczny słownik biograficzny. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2010, s. 133.

(24)

pt. Myśl pedagogiczna na przestrzeni wieków, Wiesława Korzeniowska przy haśle „Bro- nisława Dymara”, napisała m.in.:

polonista, pedagog. Twórca pedagogiki współbycia, zwanej czasami pedagogią, jako jednej z odmian personalizmu, której istota wyraża się w całokształcie pozytywnych relacji międzyludzkich, opartych na uznawaniu wspólnych wartości, tolerancji i szacunku wobec inności drugiego człowieka. Interpersonalne kontakty, styczności i więzi w toku różnych działań uczniów i nauczycieli (projektujących, realizacyjnych, kontrolnych, samooceniających itd.) stanowią życzliwą, przyjazną, wielorako zhumanizowaną prze- strzeń współbycia i dialogu. Charakteryzują ją między innymi: chęć wzajemnego obdaro- wywania się zasobami umysłu, serca i ducha, umiejętność zauważania własnych i cudzych postępów (dokonań), optymizm, afirmacja życia i wiara w możliwość jego ulepszenia. Na pedagogikę współbycia składa się siedem przestrzeni: realna, intelektualna, emocjonalna, mentalna, światopoglądowa, terapeutyczna i duchowa (czyli tzw. metaprzestrzeń dla ładu umysłu i serca wolnego od ideologicznych konotacji)¹⁷.

Wyodrębnionych w tej definicji przestrzeni charakteryzować nie będę. Liczę, że zro- bi to ktoś bardziej kompetentny.

Kończąc rozważania na temat pedagogiki współbycia, sądzę, że jej nazwa doskonale współgra z działalnością jej twórczyni i tym, co robiła przez 55 lat swego nauczyciel- stwa – 30 lat w różnych szkołach na stanowisku nauczyciela, dyrektora, metodyka, wizytatora oraz 25 lat (w tym 15 na etacie) jako pracownik naukowo-dydaktyczny dawnej Filii UŚ i kierownik Zakładu Teorii Wychowania. Częste zmiany miejsca za- trudnienia, aż dziesięciokrotne, wskazują, że droga, którą przebyła, nie była łatwa.

Przeglądając różne nurty pedagogiki, znane z cytowanego już podręcznika, zauwa- żamy, że ich tworzenie trwa o wiele krócej, niż miało to miejsce w naszym przypadku, natomiast popularyzacja jest wielokrotnie bardziej intensywna.

Nowe wartości i eksperymenty wymagają zazwyczaj niemałych nakładów finanso- wych. Tu mamy do czynienia z powstaniem nowej odmiany pedagogiki bez jakiego- kolwiek wsparcia instytucji, lecz dzięki pomocy i talentom wielu autorów, którzy stwo- rzyli edukacyjną wspólnotę, o czym będzie mowa w następnej sekwencji.

IV. Edukacyjna wspólnota

W serii książek Nauczyciele-Nauczycielom swe teksty zamieściło 100 Autorów. Skła- da się ona z 21 książek drukowanych w latach 1996–2011 i zawiera:

 cztery książki autorskie, w tym Bronisławy Dymary:

– Dziecko w świecie marzeń (1996, 1998, 2009),

– Dziecko w świecie edukacji. Podstawy uczenia się kompleksowego… (2009), – Dziecko w świecie edukacji. Realizacja kompleksów. Bliżej integracji osoby

i pedagogiki współbycia (2009),

– Jerzego Dymary: Dziecko w świecie geografii (2004);

—————————

17 Tamże, s. 233.

(25)

 jedenaście książek współautorskich:

– Dziecko w świecie przyrody (1998) – B. Dymara, S.Cz. Michałowski, L. Wollman,

– Dziecko w świecie pokus (2000) – A. Murzyn, R. Cibor, S.Cz. Michałowski, – Dziecko w świecie matematyki (2000) – J. Filip, T. Rams,

– Dziecko w świecie tradycji (2002) – B. Dymara, W. Korzeniowska, F. Ziemski, – Dziecko w świecie wartości. Aksjologiczne barwy dziecięcego świata (2003) –

K. Denek, U. Morszczyńska, W. Morszczyński, S.Cz. Michałowski,

– Dziecko w świecie wartości. Poszukiwanie ładu umysłu i serca (2003) – B. Dymara, M. Łopatkowa, M.Z. Pulinowa, A. Murzyn,

– Dziecko w świecie języka (2004) – D. Bula, D. Krzyżyk, B. Niesporek- -Szamburska, H. Synowiec,

– Dziecko w świecie zabawy. Zabawa i radość w literaturze, muzyce i życiu co- dziennym (2009) – B. Dymara, A. Górniok-Naglik, J. Uchyła-Zroski,

– Dziecko w świecie wielkiej i małej Ojczyzny (2009) – K. Denek, B. Dymara, W. Korzeniowska,

– Sztuka bycia człowiekiem. Poszukiwanie wartości i sensów życia (2011) – B. Dymara, B. Cholewa-Gałuszka, E. Kochanowska.

– Dziecko w świecie literatury – B. Dymara i Ewa Ogrodzka-Mazur (2013).

Zwróćmy uwagę na oryginalny i zróżnicowany skład tej serii, w której jest tylko 7 książek zbiorowych pod redakcją Bronisławy Dymary, choć większość serii tworzą zazwyczaj prace zbiorowe. Oto ich spis:

– Dziecko w świecie sztuki (1996), – Dziecko w świecie rodziny (1998), – Dziecko w świecie szkoły (1998), – Dziecko w świecie muzyki (2000),

– Dziecko w świecie współdziałania. Poszukiwanie podstaw samorządności, współ- działania i demokracji (2001),

– Dziecko w świecie współdziałania. W stronę praktyki edukacyjnej (2001),

– Dziecko w świecie zabawy. O kulturze, cechach i wartościach ludycznej edukacji (2009).

Napisanie tak wielu różnych książek współautorskich wpłynęło korzystnie na two- rzenie się edukacyjnej wspólnoty, gdyż kształtowanie każdej z nich wymagało kilku spotkań, dyskusji, omówień, dotyczących głównych idei, konstrukcji, sposobu pisa- nia i przekładania wiedzy teoretycznej na działania edukacyjne, inspirujące zazwy- czaj twórcze zachowania uczniów.

Trafnie obrany tytuł: Nauczyciele-Nauczycielom znajduje pełne uzasadnienie w założeniach serii, jej treściach i składzie osób piszących. Jednoczenie się nauczycieli akademickich z nauczycielami innych typów szkół i przedszkoli, także placówek oświatowo-wychowawczych, było konsekwentnie podkreślane i realizowane.

W serii umieściło swe teksty 25 pracowników samodzielnych, w tym 22 profesorów.

Z wywiadu z redaktorką wynika, iż 20 lat temu, gdy rozpoczynano pisać wstępne kon- cepcje serii, niektórzy z nich byli magistrami. Biorąc pod uwagę stan aktualny, trzeba stwierdzić, że aż 18 profesorów reprezentuje Uniwersytet Śląski. Są to głównie przed-

(26)

stawiciele instytutów pedagogiki i etnologii oraz muzyki, a więc: Jadwiga Uchyła- -Zroski, Urszula Szuścik, Andrzej Murzyn, Ewa Ogrodzka-Mazur, Zenon Gajdzica, Wiesława Korzeniowska, Franciszek Ziemski, Helena Danel-Bobrzyk, Alojzy Kopo- czek, Krystyna Turek, Maria Kubica-Skarbowska, Jolanta Bauman, Alojzy Suchanek, Robert Mrózek. Uniwersytet Śląski, Katedrę Geografii w Sosnowcu reprezentuje w serii Maria Zofia Pulinowa, a Katedrę Języka – w Sosnowcu – Helena Synowiec i Bernadeta Niesporek-Szamburska.

W serii pisali też profesorowie z innych ośrodków: Genowefa Koć-Seniuch z Akademii Pedagogicznej ZNP w Warszawie, z tejże uczelni Jadwiga Bińczycka;

Kazimierz Denek z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Danuta Waloszek z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie, Barbara Bogołębska z Katedry Dziennikarstwa Uniwersytetu w Łodzi, ks. prof. Edward Staniek z Akademii Teologii Katolickiej w Krakowie. Ponadto incydentalnie swymi tekstami zasilili serię prof. dr. hab. Andrzej Ćwikliński z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu i dr hab. Andrzej Stroynowski z Cieszyńskiego Centrum Kultury.

Zdaniem dr Bronisławy Dymary spośród wymienionych profesorów szczególnie ważną rolę w promowaniu serii i wspieraniu wysiłków redaktorki odegrali:

prof. dr hab. Genowefa Koć-Seniuch, recenzentka serii N-N oraz autorka kilku artyku- łów, prof. zw. dr hab. Kazimierz Denek, współautor dwóch książek, autor wielu artyku- łów, recenzent sześciu tomów i życzliwy doradca, prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski, recenzent sześciu tomów, wspierający całokształt działań. Istotną rolę w prze- zwyciężaniu różnorakich trudności odegrały liczne dyskusje, rady i konkretne prace na rzecz serii wykonywane przez prof. dr. hab. Andrzeja Murzyna, tłumacza większo- ści wstępów, prof. zw. dr hab. Wiesławę Korzeniowską i prof. dr. hab. Franciszka Ziemskiego, którzy swoje pieniądze z badań statutowych przydzielone im na własne książki przekazali na przepisywanie i wydruk komputerowy kilku tomów serii, wspie- rając ją też na różne inne sposoby. Cenne działania organizacyjne podejmowały też prof. dr hab. Jadwiga Uchyła-Zroski i prof. dr hab. Urszula Szuścik, biorąc udział w różnych spotkaniach i reprezentowaniu autorów serii na ważnych konferencjach krajowych i międzynarodowych.

Słowa podzięki należy też skierować pod adresem prof. dr hab. Marii Zofii Pulino- wej i prof. dr hab. Danuty Waloszek, z którymi liczne dyskusje wspierały dalsze działa- nia redaktorki i potwierdzały ich wartość.

Seria przyciągnęła także wybitne osobowości, nie legitymujące się wielkimi tytułami, lecz w różny sposób konsekwentnie wspierające serię i jej redaktorkę. Oto zwięzła prezentacja ich działań na rzecz rozwoju serii Nauczyciele-Nauczycielom.

Ważną rolę w walce o powstanie serii odegrał dr Stanisław Michałowski, niestru- dzony dyskutant, współautor trzech książek, autor ważnego artykułu o nowym para- dygmacie pedagogiki w serii N-N oraz uczestnik rozmów z Przewodniczącym Wspól- noty Polskiej prof. Andrzejem Stelmachowskim, który był zainteresowany serią. Istot- ną pomocą od dawna służyła dr Lidia Wollman, autorka wywiadów, notatek i artykułów o pracach nad serią, współorganizatorka wielu spotkań, autorka interesu- jących artykułów i współautorka niezwykle poczytnej książki Dziecko w świecie przy- rody, działaczka SNEP i „Nauczyciela z klasą”. Znakomite recenzje, artykuły i wywiady

(27)

pisze też dr Alina Górniok-Naglik, posiadaczka dwóch doktoratów z pedagogiki i muzyki, współautorka ważnej książki o zabawie oraz autorka wielu tekstów w serii N-N i niezmęczona nigdy dyskutantka, pasjonatka. Znaczącą pomocą w popularyzo- waniu serii na konferencjach krajowych, a także we francuskich czasopismach w Lille wyróżniła się dr Beata Oelszlaeger. Codziennymi radami, pomocą w prze-pisywaniu i wysyłaniu tekstów służą od dawna byłe studentki Bronisławy Dymary dr Ewa Ko- chanowska i mgr Bogusława Cholewa-Gałuszka. Są one też Autorkami interesujących tekstów i współautorkami wielce oryginalnego tomu Sztuka bycia człowiekiem.

Szczególne podziękowania należą się też mgr. Wiesławowi Kluzowi, który bezintere- sownie przepisuje od wielu lat kolejne tomy serii i znakomicie przygotowuje ich wy- druki dla Oficyny Wydawniczej „Impuls”.

Spośród nauczycieli wiele trudu w popularyzację serii wkłada nauczycielka Szkoły Podstawowej w Bielanach mgr Małgorzata Znaj, uczestniczka wielu konferencji, organizatorka kilku spotkań lokalnych i kontaktów z Oficyną Wydawniczą „Impuls”, także autorka artykułów. Sympatykiem serii jest też autorka kilku jej artykułów i uczestniczka wielu konferencji mgr Beata Wojtal, nauczycielka szkoły podstawowej w Tychach.

Wśród nauczycieli szkół średnich popularyzuje serię oraz elementy uczenia się kompleksowego polonistka mgr Weronika Zawisza-Grzanka, pracująca w Liceum Ogólnokształcącym im. Bolesława Chrobrego w Pszczynie, autorka kilku artykułów.

Pomocą merytoryczną i ideową służą także Panie: dr Maria Łopatkowa, twórczyni pedagogiki serca, autorka około 30 książek, oraz dr Elżbieta Maria Minczakiewicz, krajowa specjalistka w dziedzinie zespołu Downa, uczona, nauczycielka i poetka, autorka ponad 30 książek. Mniej częste kontakty, ale znaczące wsparcie w przezwyciężaniu trudności uzyskała wielokrotnie redaktorka od dr Tadeusza Kani, niestrudzonego socjologa kultury, oraz dr Małgorzaty Iwanowicz ze Zgierza k. Łodzi, autorki wielce oryginalnych książek językowych, słowników oraz zbiorków wierszy.

Szczególne podziękowania składa też Bronisława Dymara zaprzyjaźnionemu od 35 lat dr. Stanisławowi Bortnowskiemu, znanemu w Polsce poloniście, autorowi kilkunastu oryginalnych książek, znakomitemu prelegentowi, krasomówcy, który wspierał ją od zawsze w jej eksperymentach i wędrówkach pod prąd.

Serię tworzyło też 20 nauczycieli z Polski południowej: Górnego Śląska, wojewódz- twa małopolskiego i okolic Nowego Sącza. Autorami byli głównie studenci zaoczni, studiujący nauczanie początkowe i wychowanie przedszkolne. Sporadycznie drukowa- no też artykuły studentów dziennych.

Poza wymienionymi, głównymi recenzentami książek serii, recenzje wydawnicze pisali: prof. zw. dr hab. Wiesława Korzeniowska, obecnie JM Rektor Wyższej Szkoły Administracji w Bielsku-Białej, prof. zw. dr hab. Tadeusz Lewowicki, prof. dr hab. Pola Kuleczka, prof. zw. dr hab. Jan Miodek, prof. dr hab. Jerzy Stochmiałek. Tom ostatni:

Sztuka bycia człowiekiem recenzowały: dr hab. prof. UŚ Urszula Szuścik i dr Alina Górniok-Naglik.

Ponadto około 40 recenzji napisali inni recenzenci. Ukazały się one w takich czasopismach, jak: „Lektury”, „Edukacja”, „Polonistyka”, „Kultura i Edukacja”, „Ruch Peda- gogiczny”, „Wychowanie Na Co Dzień”, „Czasopismo Geograficzne”, „Głos Ziemi Cie- szyńskiej”, „Gazeta Uniwersytecka”, „Nowa Filia”, „Głos Pszczyński”, „Dziecko i Poezja”,

(28)

„Wędrujemy”, „Nauczyciel z Klasą” Biuletyn SNEP. Spośród autorów serii znakomite artykuły i wywiady napisali do czasopism dr Lidia Wollman, dr Alina Górniok-Naglik, dr Łucja Dawid, dr Ewa Kochanowska, mgr Bogusława Cholewa-Gałuszka.

Wszystkie te recenzje, z jednej strony, pobudzały do nowych wysiłków, były bardzo pozytywne, z drugiej – popularyzowały serię. Jej promocją zajmował się też Wydawca, Wojciech Śliwerski, zamieszczając we wszystkich katalogach rzeczowe, precyzyjne i trafne opinie o celach, treściach i użyteczności książek serii, akcentując przy tym ich nowatorstwo.

Syntetyczne, obszerne i ważne opracowania o serii N-N znalazły się też w różnych książkach. Należą do nich następujące teksty:

– A. Murzyn: Prymat problemu dziecka nad metodologią i organizacją. Wokół serii Nauczyciele-Nauczycielom. W: Kształcenie i doskonalenie nauczycieli edukacji alternatywnej. Red. W. Mikołajewicz. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2001, s. 31.

– S.Cz. Michałowski: Dziecko w świecie… Poszukiwanie nowego paradygmatu pe- dagogiki w serii książek N-N. W: Społeczna troska o dziecko w XX wieku.

Red. J. Wilk. Lublin, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, 2003.

– W. Korzeniowska, A. Murzyn: Wstęp do książki Sztuka bycia uczniem i nauczycielem. Z zagadnień pedagogiki współbycia. Studia, rozprawy i szkice z okazji jubileuszu dziesięciolecia serii: Nauczyciele-Nauczycielom, praca zbioro- wa pod redakcją W. Korzeniowskiej, A. Murzyna, U. Szuścik. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2009, s. 9–11.

– K. Denek: Wartości w książkach pedagogicznych serii Nauczyciele-Nauczycielom, tamże, s. 12–23.

– Tamże artykuły: s. 24–105 następujących autorów: Beaty Oelszlaeger, Antoniego Gwizdaka, Małgorzaty Znaj, Wiesławy Korzeniowskiej, Aliny Górniok-Naglik, Ewy Kochanowskiej, Lidii Wollman, Jadwigi Uchyły-Zroski, Beaty Wojtal, Ber- nadety Niesporek-Szamburskiej i Heleny Synowiec, Bronisławy Dymary.

Wzmianki na ten temat są i w innych opracowaniach tej książki, s. 106–300.

Wspólnota edukacyjna tworzona była nie tylko poprzez trud pisania, recenzowania i wewnętrzne kontakty osób piszących, ale także dzięki uczestnictwu wszystkich auto- rów serii N-N w różnych konferencjach „standardowych”. Łączyła się również z nawią- zaniem szerszych kontaktów z pewnymi ośrodkami naukowymi i uczestnictwem w różnych, często wspólnie organizowanych wydarzeniach.

Wymiana myśli odbywała się intensywnie pomiędzy „naszymi” – Autorami już wy- mienionymi a Uczestnikami Tatrzańskich Seminariów Naukowych Edukacja jutra, organizowanych przeze mnie i moje Zespoły co roku, począwszy od 1994 roku.

W ciągu ostatniego dziesięciolecia autorzy serii spotykali się też wielokrotnie w Warszawie, Cieszynie i Pszczynie w związku z promocją książek dr Marii Łopatko- wej oraz sesją sejmową poświęconą pedagogice serca, co szczegółowo zostało udoku- mentowane w II części książki Sztuka bycia człowiekiem, pt. Trud niedaremny. Szcze- gólne znaczenie dla Autorów, poza wymienionymi zdarzeniami, miała wspomniana międzynarodowa konferencja na temat: „Pedagogika serca wychowaniem dla pokoju”,

(29)

zorganizowana w Warszawie w dniach 5–7 czerwca 2005 roku¹⁸. W konferencji oraz innych spotkaniach zorganizowanych przez Marię Łopatkową uczestniczyli jako przedstawiciele serii i sympatycy pedagogiki serca: prof. dr hab. Jadwiga Uchyła- -Zroski, prof. UŚ dr hab. Urszula Szuścik, prof. UŚ dr hab. Andrzej Murzyn, dr Lidia Wollman, dr Alina Górniok-Naglik, dr Bronisława Dymara, dr Antoni Gwizdak, dr Stanisław Czesław Michałowski oraz przedstawiciele szkół podstawowych i rodziców, a więc mgr Małgorzata Znaj, mgr Beata Znaj i Marian Znaj, także przed- stawicielka liceum, kontynuatorka kompleksowego nauczania mgr Weronika Zawisza- -Grzanka.

Niektórzy z wymienionych autorów uczestniczyli też w spotkaniach organizowanych w Cieszynie w ramach Akademii Umysłu przez jednego z autorów serii, a zarazem cieszyńskiego publicystę Jerzego Oszeldę.

Wspólnota edukacyjna umacniała się też w toku systematycznych roboczych spotkań w domu redaktorki Bronisławy Dymary. Co roku spotykano się średnio cztery razy w zespołach liczących od 5 do 12 osób. Latem (lipiec) 2005 roku w Pszczynie zorganizowano też spotkanie na temat: Dziecko a wychowanie, w którym uczestniczyła Maria Łopatkowa i około 27 innych osób. Zdarzenie to udo- kumentowano w aneksie książki Sztuka bycia człowiekiem¹⁹. Książki serii nie są więc rezultatem – jak to często bywa – jakiejś jednej czy kilku konferencji, lecz rodziły się pod wpływem usilnej pracy koncepcyjnej, w toku ponad 60 spotkań roboczych i są wynikiem wielu zdarzeń oświatowo-edukacyjnych o szerszym zasięgu. Na żadne z nich nie uzyskano jakichkolwiek środków.

Kończąc rozważania na temat edukacyjnej wspólnoty, odsyłam do książki Sztuka bycia człowiekiem, w której Czytelnik znajdzie wiele innych, ważnych informacji.

W serii książek Nauczyciele-Nauczycielom Bronisława Dymara, borykając się z chorobą i częstymi hospitalizacjami, bez poparcia finansowego stworzyła wielce wartościową serię i wypracowała podstawy pedagogiki współbycia. W serii znajdziemy jej trzy książki autorskie, sześć współautorskich, wiele artykułów, wstępów i komentarzy, co składa się w sumie na około 1600 stron tekstów.

Wiedza o dziecku, nauczycielu, szkole poddawana była nieustannej weryfikacji i „przepuszczana” przez sito dyskusji, omówień, polemik. Wiedza teoretyczna o dziecku została atrakcyjnie przełożona przez piszących teksty na działania eduka- cyjne. Ważny był sposób przygotowania każdej książki – zarówno współautorskiej, jak też zbiorowej. Były one wynikiem licznych omówień, interpretacji ich ogólnych ten- dencji i sposobów uprzystępniania Czytelnikom. Omawiano więc ogólną strukturę, warianty części, rozdziałów, aneksów, antologii. Punktem wyjścia był dość precyzyjnie opracowany plan myślowy, schemat całości.

—————————

18 Informacja na ten temat została zmieszczona w „Głosie Ziemi Cieszyńskiej” 2005, nr 23 z 10 czerwca 2005 roku

19 Aneks nr 7 ma tytuł Przestrzenie międzyludzkie – nasz albumik…

Dziecko w świecie innowacyjnej edukacji, współdziałania i wartości. T. 1

Dziecko

w świecie innowacyjnej edukacji, współdziałania i wartości

TOM I

Dziecko

w świecie innowacyjnej edukacji, współdziałania i wartości

TOM I

Pod redakcją Urszuli Szuścik

i Beaty Oelszlaeger-Kosturek

Spis treści

Contents

Wstęp

Preface

O serii książek stanowiących

opowieść o dziecku, nauczycielu i przyjaznej szkole

I. Wstępne refleksje o dziecku w świecie

II. Rozwój serii w ostatnim pięcioleciu Nowe książki i problemy

III. Wokół pedagogiki współbycia

IV. Edukacyjna wspólnota