Maszyny matematyczne w psychologii

Norbert Żmijewski

Maszyny matematyczne w

psychologii

Studia Philosophiae Christianae 10/1, 225-231

N a jw ię k sz e „ w ra ż e n ia " w tr a k c ie le k tu ry k sią ż k i Z azzo ro b i je j w y ra ź n y p ro g ra m b a d a ń i k o n s e k w e n tn a je g o re a liz a c ja m e to d ą w n ik liw y c h an aliz p sy c h o lo g ic z n y c h , p o p rz e d z a ją c y c h o stro ż n e in te r p r e ta c je em p iry czn eg o m a te ria łu . P ra c a Zazzo sta n o w i p o u c z a ją c y p rz y k ła d , j a k o w o c n y m oże b y ć w y siłe k fo rm u ło w a n ia ja s n y c h od p o w ied zi n a „ p ro s te p y ta n ie " . R e­ c en z o w a n a p ra c a z a słu g u je n a u w a g ę p e d a g o g ó w i p sy ch o lo g ó w , a le zro ­ zu m ian a m oże b y ć ró w n ie ż i przez n ie s p e c ja listó w . ^

Z. Iw a n ic k i

1 B lair, A., W ., B urton, W ., H.: G ro w th and d e v e lo p m e n t o i th e p re a d o ­ le sc e n t, N ew Y ork 1951, 7.

2 H u rlo ck , E.: R o zw ó j m ło d z ie ż y (p rzek ład : В. H o rn o w sk a, В. R osem ann). W a rs z a w a 1965 P W N , 15.

3 por. пр.: K reu tz, М .: M e to d y w s p ó łc z e s n e j p sy c h o lo g ii, W a rs z a w a 1962 PZW S.

4 N o w a k o w sk a , М.: P e w n e p s y c h o lo g ic zn e p r o b le m y p s y c h o m e tr a , „P rze­ g ląd P sy c h o lo g ic z n y " 1969, n r 17, 15—28.

5 L azarus, R., S.: A d ju s tm e n t an d p e rs o n a lity , N e w Y ork 1961 M c-G raw - -H ill, 16.

6 S p ielb erg er, C., D. (ed.): T h e o ry and resea rch on a n x ie ty . [W:] A n x ie t y a n d b e h a v io r, N e w Y o rk 1966 A cad em ic P ress, s. 3— 20.

7 C zerw iń sk i, M .: P rze m ia n y o b y c za ju , W a rs z a w a 1969 PIW .

NORBERT ŻM IJEW SK I

MASZYNY MATEMATYCZNE W PSYCHOLOGII

P o s tę p u ją c y ro zw ó j te c h n ik i k o m p u te ro w e j w y ra ż a się w co ra z szerszym i w sz e c h stro n n ie jsz y m z a sto so w a n iu m asz y n m a te m a ty c z n y c h w b a d a n ia c h n a u k o w y c h . S zczególnie in te re s u ją c e je s t w y k o rz y s ty w a n ie k o m p u te ró w w p sy ch o lo g ii. D ziedzina ta , o p e ru ją c a d u żą ilo śc ią d a n y c h o trz y m y w a n y c h w w y n ik u b a d a ń , n a p o ty k a n a w ie le tru d n o ś c i p rz y ic h ścisły m o p ra c o w y ­ w an iu . W ie lo c z y n n ik o w a a n a liz a d a n y c h z a jm u je często b ard zo d u żo czasu. D zięki z a sto so w a n iu o d p o w ie d n ic h p ro g ra m ó w p ro c e s te n m o żn a zn aczn ie sk ró cić. In n a tru d n o ść , z ja k ą b o ry k a się p sy c h o lo g ia , w y n ik a z o g ra n ic z o ­ n e j m o żliw o ści e k sp e ry m e n to w a n ia . I tu te c h n ik a k o m p u te ro w a n ie s ie d użą pom oc w p o sta c i m ożliw ości p ro g ra m o w a n ia m o d eli lu d zk ieg o z a c h o w a n ia się w ró ż n y c h sy tu a c ja c h . Jeszcze in n y ro d z a j u słu g o d d a je p sy ch o lo g ii

m aszy n a m a te m a ty c z n a , a m ian o w icie w y k o rz y s ta n ie w y jś c ia k o m p u te ra ja k o in s tru m e n tu w b a d a n ia c h p sy c h o lo g ic z n y c h . W y m ie n io n e a s p e k ty fu n k c ji k o m p u te ra w d zied z in ie n a u k p s y c h o lo g ic z n y c h z o sta n ą o m ów ione głó w n ie w o p a rc iu o n a s tę p u ją c e p ra c e :

1) H a ro ld B orko: M a sz y n y cy fro w e w b a d aniach n a u k o w y c h , W a rs z a w a 1969, tłum . L. N iem czy ck i i B. C h w ed eń czu k , W N T , s. 402.

2) M a sz y n y m a te m a ty c z n e i m y ś le n ie , red . E d w ard A. F e ig e n b a u m i J u ­ lian F eld m an , P o zn ań 1972, tłum . D. G ajk o w icz, P. K ern to p f, M. L ibura, J. Schm inda, D. W a g n e r, I. Z aw icki, P W N , s. 489.

3) M ic h a e l J. A p te r: K o m p u te r y a p s y c h ik a , S y m u la c ja za ch o w a n ia , W a r ­ szaw a 1973, tłum . K. N iem iec, PW N , s. 206.

1. O p ra c o w y w a n ie w y n ik ó w b a d a ń p sy c h o lo g ic z n y c h M a s z y n y m a te m a ty c z n e w b a d a n ia c h p sy c h o lo g ic z n y c h m o g ą b y ć w y k o ­ rz y s ty w a n e trz y sto p n io w o : a) w p rz y g o to w a n iu e k sp e ry m e n tu ; b) w k o n tro li e k sp e ry m e n tu ; c) w in te rp re ta c ji w y n ik ó w e k sp e ry m e n tu .

A d a. K ażd y e k s p e ry m e n t p sy c h o lo g ic z n y m usi b y ć o g ra n ic z o n y pod w zg lęd em ilo ści b a d a n y c h o so b n ik ó w z d a n e j p o p u la c ji. A b y b a d a n ie by ło m eto d o lo g ic z n ie p o p ra w n e , zb ió r o so b n ik ó w m u si a d e k w a tn ie re p r e z e n to ­ w ać sw o ją p o p u la c ję . C el te n re a liz u je się p o p rzez ilo śc io w ą an alizę cech p o p u la c ji. J e ż e li zb ió r o w y ch cech je s t d u ży lu b w ch o d zi w ra c h u b ę d u ża liczba o so b n ik ó w , to u z y sk a n ie p ró b k i n a jb a rd z ie j c h a ra k te ry s ty c z n e j d la d a n e j p o p u la c ji je s t te c h n ic z n ie tru d n e . P rz y p o m o cy e le k tro n ic z n e j m a ­ sz y n y c y fro w e j o k re ś le n ie d o b ry c h p o d m io tó w b a d a n ia je s t z n aczn ie u p ro sz ­ czone. N a k a r ta c h p e rfo ro w a n y c h w o d p o w ie d n ic h m ie js c a c h k o d u je się ce c h y p o p u la c ji a n a s tę p n ie p ro g ra m u je się k o m p u te r ta k , a b y w y b ie ra ł ce c h y n a jc z ę śc ie j w y s tę p u ją c e . N a p o d sta w ie ta k o trz y m a n e g o zb io ru cech w y b ie ra się p ró b k ę do b ad ań .

A d b. Ze w zg lęd u n a złożoność p rzed m io tu b a d a ń p sy c h o lo g ic z n y c h w czasie e k s p e ry m e n tu trz e b a b ra ć p od u w a g ę w ie le zm ien n y ch . F ak t, że p a ra m e tr y p ró b k i są o k re ś lo n e z m n iejszy m lu b w ię k sz y m p ra w d o p o d o ­ b ień stw em , u tru d n ia jeszcze b a rd z ie j p a n o w a n ie n a d s y tu a c ją e k s p e ry m e n ­ ta ln ą . W y k o rz y s ta n ie m aszy n cy fro w y ch , o d p o w ied n io p ro g ra m o w a n y c h , p o zw o li b ad aczo w i o b se rw o w a ć w ięk szą ilo ść zm ien n y ch is to tn y c h . W y ­ d a je się, że p rz y ro z w in ię c iu te j m e to d y m ożna b ęd zie z czasem u w zg lęd n ić n a w e t w p ły w e k s p e ry m e n ta to ra p o d czas d o św ia d c z e n ia n a osobę b a d a n ą .

A d c. T a k ie sp o so b y in te rp re ta c ji ja k a n a liz a c z y n n ik o w a i k a n o n ic z n a oraz m o d ele w ie lo k ro tn e j re g r e s ji lin io w ej m o g ą b y ć p ro g ra m o w a n e n a a n a lo g o w y c h b ąd ź c y fro w y c h m a s z y n a c h m a te m a ty c z n y c h . G dy m am y do c z y n ie n ia ze zm iennym i ciąg ły m i, n a jw y g o d n ie j je s t p ra c o w a ć n a m

aszy-n a c h a aszy-n a lo g o w y ch . N a to m ia st w w y p a d k u z m ie aszy-n aszy-n y c h d y s k re taszy-n y c h w y g o d ­ n ie j je s t p o słu g iw a ć się m aszy n am i cy fro w y m i. P ra c a H . B orko szczegółow o re f e r u je s ta n w ied zy w ty m z a k re s ie do ro k u 1962.

2. M a s z y n y m a te m a ty c z n e ja k o n a rz ę d z ie w b a d a n ia c h p sy c h o lo g ic z n y c h T e n a s p e k t p rz e d s ta w ię n a p rz y k ła d z ie . Z aw o d y ta k ie ja k p ilo t, k ie ro w ­ ca, o p e ra to r u rz ą d z e ń a u to m a ty c z n y c h itp. w y m a g a ją d o b re j o rie n ta c ji w zro k o w ej. P sy ch o lo g p ra c y , b a d a ją c k a n d y d a ta do k tó re g o ś z ty c h z a ­ w odów , m oże p o słu ży ć się o sc y lo sk o p o w y m w y jśc ie m k o m p u te ra ja k o in ­ stru m e n te m . M a sz y n a m a te m a ty c z n a po d o d p o w ied n im i a d re sa m i m a z a k o ­ d o w a n ą w p am ięci w s y s te m ie b in a rn y m p e w n ą stru k tu rę . S tru k tu rę tą p o ­ k a z u je się b a d a n e m u n a e k ra n ie . N a stę p n ie p o p rzez p o d p ro g ra m y fu n k c ji try g o n o m e try c z n y c h p o w o d u je się p rz e k s z ta łc e n ie je j w zg lęd em o rto g o ­ n a ln y c h osi X, Y, Z. O b ro ty i zm ian y w y m ia ró w d a ją p la s ty c z n y i p rz e ­ s trz e n n y o b raz s tru k tu ry . P o p rzez d o łą c z e n ie g e n e ra to ra liczb lo so w y ch o raz w y sk a lo w a n ie ja s n o śc i p u n k tó w s tru k tu r y o trz y m u je się sto p n io w e ro z m y w a n ie się aż do z a n ik u o brazu. O g lą d a ją c te o b ra z y b a d a n y k o m e n ­ tu je to, co w idzi. Z p ro to k o łu b a d a n ia m o żn a o k re ś lić sto p ie ń o rie n ta c ji w z ro k o w e j k a n d y d a ta , a co za ty m idzie, je g o p rz y d a tn o ść do zaw odu.

3. S y m u la c ja lu d zk ieg o z a c h o w a n ia się

P rz e d s ta w ię k ilk a p ro g ra m ó w sy m u lu ją c y c h lu d z k ie z a ch o w an ie.

G PS —■ R o z w ią z y w a c z O g ó ln eg o P ro b lem u (G eneral P roblem S o lv e r ) — p ro g ra m z b u d o w a n y p rzez A. N e w e lla , H. A. S im ona i J. C. S haw a. S k o n ­ s tru o w a n y z o sta ł n a p o d sta w ie o b se rw a c ji ro z w ią z y w a n ia z a d a n ia lo g icz­ n eg o przez o so b n ik ó w p ro fe sjo n a ln ie n ie tr u d n ią c y c h się lo g ik ą. B ad an y o trz y m a ł do d y sp o z y c ji re g u ły z z a k re s u ra c h u n k u zdań. W tr a k c ie p ro c e su p o d e jm o w a n ia p ro b lem u przez b a d a n e g o z au w ażo n o , że s to s u je on ta k ty k ę ro z b ija n ia celu g łó w n eg o n a p o d cele . N p. zam ia n a z n a k u k o n iu n k c ji n a a lte rn a ty w ę (cel) w y m a g a ła u p rz e d n ie g o z lik w id o w a n ia ró ż n ic y m ięd zy w y ra ż e n ie m a re g u łą (podcel). P ro g ram p ra c o w a ł n a b azie ta b lic y p o łą c z e ń m ięd zy re g u ła m i a o p e ra to ra m i, s to su ją c te c h n ik ę ro z b ija n ia ce ló w n a p o d cele.

E le m e n ta rn y U kład P e r c e p c y jn y i Z a p a m ię tu ją c y (T h e E le m e n ta ry Per- c e iv e r a nd M em orizer) — zb u d o w a n y p rzez E. A . F e ig e n b ä u m e . Progr am te n „u czy ł się " ciąg u b e z se n so w n y c h sy la b . G d y n a w e jś c iu k o m p u te ra u k a z a ła się n -ta s y la b a to n a je g o w y jśc iu p o w in n a u k a z a ć się sy la b a n + 1. P o d sta w ą d z ia ła n ia p ro g ra m u b y ła sieć ro z ró ż n ia ją c a , w sk ła d k tó r e j w ch o d ziły te s ty ro z ró ż n ia ją c e , o b ra z y sy la b o raz w sk a z ó w k i o d n o śn ie p o ­ sz u k iw a n ia re a k c ji o d p o w ia d a ją c e j bodźcom . K o m p u te r d z ia ła ł ję z y k ie m In fo rm a tio n P ro cessin g L anguage V (IPL — V). W s y tu a c ji e k s p e ry m e n ta l­

n e j o k azało się, że p ro g ra m w y k a z u je p o d o b n e do lu d z k ie g o h a m o w a n ie re tro a k ty w n e , z a p o m in a n ie o raz g e n e ra liz o w a n ie b o d źca i re a k c ji.

P rogram M o d e lu W y tw a r z a n ia P o jęć P rzez C z ło w ie k a — sk o n s tru o w a n y przez E. B. H u n ta i C. I. H o v la n d a . P rz y ję li oni d e fin ic ję p o ję c ia ja k o r e ­ g u ły d e c y z y jn e j, k tó r a d o ty c z y opisu p rz e d m io tu i o k re ś la czy te n p rz e d ­ m io t n a le ż y do zb io ru , do k tó re g o o d n o si się d a n a n azw a. P rz e d m io ty od s tro n y fo rm a ln e j o p isa n e b y ły p rzez lis ty p a r n p. r o z m i a r —· duży, k s z t a ł t —■ tr ó jk ą t, itd . N a z w y ty c h p rz e d m io tó w razem z listam i p a r z a k o d o w a n e b y ły w p a m ięci b ę b n o w e j i sta n o w iły p rz y k ła d y . P ro g ra m w y k o n a w c z y w y ­ b ie ra ł p o d p ro g ra m y do lis ty w y k o n a w c z e j z trz e c h list in fo rm a c y jn y c h . P ie rw sz e j — z a w ie ra ją c e j n a z w y p ro g ra m ó w p o rz ą d k u ją c y c h , k tó re ' d z ie ­ liły p rz y k ła d y z a w a rte w p a m ię c i w e w n ę trz n e j n a z b io ry o b ie k tó w ro b o ­ czy ch p o z y ty w n y c h (to je s t ta k ic h , k tó r e n a le ż ą do zb io ru n azw y ) lu b n e ­ g a ty w n y c h . D ru g iej — o p is u ją c e j ro b o czo p rz y k ła d y z a w a rte w p am ięci p rz y p o m o cy re la c ji: ró w n y , m n ie js z y lub w ię k sz y d la ty c h p a r cech, k tó r e m o żn a p rz e d s ta w ić n a te j sam ej sk a li i re la c ji: ró ż n a i ta k a sam a w z a ­ le ż n o śc i od p o ró w n a n ia z cech am i z p rz y k ła d ó w . T rzeciej, k tó r a w y sz u k u je p a ry c e c h a — w a rto ś ć n a jc z ę ś c ie j w y s tę p u ją c a w p rz y k ła d a c h p o z y ty w n y c h i a n a liz u je d w ie p o p rz e d n ie lis ty za p o m o cą fu n k c ji re k u r s y jn e j. W w y n ik u o trz y m u je się re g u łę d e c y z y jn ą (pojęcie) ja k o ciąg c e c h i w a rto ś c i, k tó r y o k re ś la czy d a n y o b ie k t m o żn a zaliczy ć do zb io ru d a n e j n azw y .

M o d e l Z a ch o w a n ia się C zło w ie k a P odczas E k s p e r y m e n tu z B in a rn ym W y b o r e m —■ z b u d o w a n y p rz e z J. F e ld m a n a . B ad an y m iał o d g a d n ą ć w serii d w u stu p rób, k ie d y u k a ż e się lite r a К a k ie d y P. W y b ó r lite r p rzez e k s p e ­ ry m e n ta to ra b y ł p rz y p a d k o w y . N a p o d sta w ie p ro to k o łu z e k sp e ry m e n tu i p e w n y c h d o m y słó w d o ty c z ą c y c h p o stę p o w a n ia cz ło w ie k a zb u d o w a n o m o ­ del. D ziała n ie te g o p ro g ra m u n ie p o k ry w a ło się c a łk o w ic ie z z a ch o w an iem czło w ie k a. J. F e ld m a n d o p a tru je się p rz y c z y n y n ie p o w o d z e n ia w m e to ­ d o lo g ic z n y c h p o d sta w a c h p o ró w n a n ia d z ia ła n ia m o d e lu z z a ch o w an iem czło w iek a.

,,A ld o u s" —■ m o d e l o so b o w o ści w e d łu g J o h n a C. L o eh lin a. D ziała on n a zasa d z ie tria d y :

a) ro z p o z n a n ie m a te ria łu w e jśc io w e g o — b łę d y w ro z p o z n a n iu m a te ria łu sta n o w ią około 6% p ró b . W p ro w a d z o n o te n p ro c e n t b łę d ó w n a p o d s ta ­ w ie o b se rw a c ji p o m y łe k p o c z y n io n y c h p rzez czło w ie k a;

b) re a k c ja „ e m o c jo n a ln a " — z a le ż n a w zn a k u od „ s k o ja rz e ń " z p o p rz e d n i­ m i d o św ia d c z e n ia m i i a k tu a ln y m sta n e m „ e m o c jo n a ln y m " m o d elu ; c) d z ia ła n ie z e w n ę trz n e — p ro g ra m m oże re a g o w a ć em o cjam i: „m iłości",

w w y n ik u k tó r e j d z ia ła n ie p o le g a n a z b liżan iu się do b o d źca, „g n iew u ", k tó r y w y w o h ije a ta k , „ stra c h u ", k tó re g o d z ia ła n ie p o le g a n a u n ik a n iu bodźca.

P ro g ra m p o sia d a te ż p e w ie n p ró g p o b u d z e n ia s p ra w ia ją c y , że bodźce o z b y t m ałej sile lu b d z ia ła ją c e k ró tk o n ie s ą w sta n ie w y w o ła ć re a k c ji

em o c jo n a ln e j. P o d czas ró w n o le g łe g o d z ia ła n ia sp rz e c z n y c h e m o cji w y s tę ­ p u je z a c h o w a n ie „k o n flik to w e".

P ro g ra m y s y m u lu ją c e e s te ty c z n e za c h o w a n ie się c zło w ie k a . a) „ M u zyka k o m p u te r ó w " — L. A. H iller, R. B ak er. - . . ■

Te p ro g ra m y d z ia ła ją n a b a z ie lo so w eg o g e n e ro w a n ia liczb p rz e z k o m p u te r, p rzy czym liczb y te re p r e z e n tu ją n u ty , ry tm i siłę b rzm ien ia. Is tn ie je „skom ­ p o n o w a n y " p rzez k o m p u te r ILLIAC k w a rte t sm y czk o w y . M o żn a p o w ied zieć, że te n u tw ó r m u zy cz n y n ie s ie ze so b ą n o w e w a rto ś c i e ste ty c z n e .

b) „ O b ra zy k o m p u te r o w e " — M . N oll.

P ro g ra m b y ł ta k u ło żo n y , a b y g e n e ro w a ł se rię k re s e k i k ro p e k n a p e w n e j p o w ierzch n i. Ilo ść k r e s e k i k ro p e k o raz p o w ie rz c h n ia , k tó r ą o n e za jm o w a ­ ły, w z ię ta b y ła z a b s tra k c y jn e g o o b ra z u P ie ta M o n d ria n a . "K o m p u tero w y o b raz", ja k p o d a je M . A p te r, p o d o b a ł się b a rd z ie j od o ry g in a łu .

c) „ K o m p u tero w e w ie r s z e " — O śro d e k B adań N a d J ę z y k ie m w C am bridge. P ro g ra m z o s ta ł ta k u ło żo n y , a b y z a p e łn ia ł lu k i w w ie rs z a c h p rz y p a d k o ­ w o w y b ie ra ją c w y ra z y z za m k n ię te g o zb io ru słów .

T e n o s ta tn i ro d z a j p ro g ra m ó w p o sia d a n a jm n ie js z ą w a rto ś ć p o zn aw czą ze w z g lę d u n a to, że są one b u d o w a n e n ie n a p o d sta w ie a n a liz y z a c h o w a ­ nia się ludzi.

4. P ro b le m y m eto d o lo g ic z n e i filo zo ficzn e z w ią z a n e z p ro g ra m a m i sy m u lu ją c y m i

P rz y d a tn o ść p ro g ra m ó w s y m u lu ją c y c h d la p sy c h o lo g ii p o le g a n a tym , że m o żn a d z ię k i nim b a d a ć lu d zk ie zac h o w a n ie , w e ry fik o w a ć h ip o te z y i p ra w a o raz tra k to w a ć je ja k o p rzed m io t e k s p e ry m e n tu . A d e k w a tn o ść p ro ­ g ra m ó w sy m u lu ją c y c h sp ra w d z a się p o p rz e z analizę- p o ró w n a w c z ą . N p. j e ­ żeli te n sam p ro b le m ro z w ią z u je p o d o b n ie czło w ie k i GPS to is tn ie je duze p ra w d o p o d o b ie ń s tw o , że s tr u k tu r a „ m y śle n ia " p ro g ra m u je s t p o d o b n a do s tru k tu r y m y ś le n ia czło w ie k a. Z te g o w y p ły w a w n io se k , że p ra w a m y ś le n ia sfo rm u ło w an e a p o ste rio ri, n a p o d sta w ie k tó r y c h d z ia ła GPS są p raw d ziw e. C zyli p ro g ra m GPS b y łb y m o d elem m y śle n ia , p rz y p o m o cy k tó re g o m oże­ m y sp ra w d z a ć p ra w a . T rz e b a tu je d n a k p rz y ją ć p e w n e o g ra n ic z e n ia . J . Ko- zie le c k i p isze, że „ p ro g ra m GPS, k tó r y sy m u lu je je d y n ie p ro c e s w y b o ru , n ie je s t o g ó ln ą te o r ią m y ś le n ia , lecz m oże b y ć u z n a n y w y łą c z n ie za te o r ię ro z ­ w ią z y w a n ia p e w n y c h p ro b le m ó w z a m k n ię ty c h " 1 gdyż, ja k tw ie rd z i, p ro c e ­ s y o d k ry w a n ia „nie są p ro c e sa m i w y b o ru , lecz p ro c e sa m i w y tw a rz a n ia n o ­ w y c h p o m y słó w "2 czy li p ro b lem am i o tw a rty m i. Pom im o ty c h z a strz e ż e ń p ro g ra m y s y m u lu ją c e m o żn a tra k to w a ć ja k o n o w e m e to d y b a d a ń w p s y ­ ch o lo g ii. M. C u n n in g h am n a te m a t fu n k c ji k o m p u te ra p isze: „W isto cie k o m p u te r m oże b y ć u ż y w a n y p o d w ó jn ie : po p ie rw sz e w a b s tra k c y jn y m i o d tw ó rczy m in te lig e n tn y m zach o w a n iu się (...) po d ru g ie m oże b y ć p ró b ą p rz e w id y w a n ia ró ż n y c h h ip o te z d o ty c z ą c y c h n a tu r y u c z e n ia się, h am o w

a-n ia p am ięcio w eg o i p a to lo g ii". D alej a u to r te a-n stw ie rd z a , że d zięk i p o ­ ró w n a n iu m ięd zy s y m u la c ją z a c h o w a n ia n a k o m p u te ra c h a o b s e rw a c ją z a ­ c h o w a n ia się lu d zi b y lib y śm y w sta n ie p rz e p ro w a d z ić k o le jn e p rz y b liż e n ie d o p e łn e g o z ro zu m ien ia z a c h o w a n ia się lu d z i".8 P. C. D o d w ell a n a liz u ją c k o m p u te ro w e m o d e le lu d zk ieg o m y ś le n ia stw ie rd z a , że z u w ag i n a is to tn e ró ż n ic e p o m ięd zy „zasad am i p o s tę p o w a n ia " s y s te m u m e c h a n ic z n e g o a „za­ sad am i p o s tę p o w a n ia " ludzi p o w o d u ją o b ie k c je filozofów co do k o m p u te ro ­ w ej a n alo g ii. J e d n a k ż e u w aża, że ,,... k o m p u te ro w y ty p m o d e lu m y ś le n ia je s t n ie k o m p le tn y w ty m sam y m sto p n iu ja k w ie le in n y c h n a u k o w y c h m o ­ d e li".4 W c e lu z w ię k sz e n ia e fe k ty w n o ś c i n a u k o w e j ty c h p ro g ra m ó w k o n ie c z ­ n e je s t u śc iśle n ie ic h p o d sta w m e to d o lo g iczn y ch . J. B. N o w ik pisze, że „ a n a ­ liz a n ie k tó ry c h filo zo ficzn y ch i m e to d o lo g ic z n y c h z a g a d n ie ń te o r ii i p ra k ­ ty k i c y b e rn e ty c z n e g o m o d e lo w a n ia (...) u k a z u je k o n iecz n o ść d ia le k ty c z n o - -m a te ria listy c z n e g o u ję c ia te j w a ż n e j m e to d y w sp ó łc z e sn e j n a u k i" 5. D alej tw ie rd z i, że tr a k to w a n ie ty c h m o d eli ty lk o od s tro n y z ja w is k o w e j, z p o m i­ n ię c ie m a s p e k tu isto to w e g o , p ro w a d z i w te o r ii do „... ro z b ra tu m ięd zy z ja w is k ie m a is to tą a w p ra k ty c e do p a sy w n e g o o c z e k iw a n ia n a te n m o ­ m en t, k ie d y za p o m o cą tr a d y c y jn y c h m e to d u tw o rz y się p e łn ą listę w ła ś c i­ w o ści z a le żn o ści p rz y c z y n i s k u tk ó w " 6. P o stu lu je p rz y z n a n ie o b ie k ty w n e ­ go, n ie z a le ż n e g o od p o z n a ją c e g o p o d m io tu „... c h a ra k te ru fu n k c jo n a ln y c h zw iązk ó w sy s te m u i ś ro d o w isk a ”7. E. A. F e ig e n b a u m z a strz e g a się, że p o d ­ czas k o n s tru k c ji ty c h p ro g ra m ó w p rz y ją ł, że są one:

1) p sy ch o lo g iczn y m i a n ie n e u ro lo g ic z n y m i m o d elam i s tr u k tu r y m ózgu; 2) m o d elam i d e te rm in isty c z n y m i a n ie p ro b a b ilisty c z n y m i. Z ało ży ł tak że , że m ózg je s t n a rz ą d e m p rz e tw a rz a n ia in fo rm a c ji a ja k o c e n tr a ln y m e c h a ­ nizm , je s t z d o ln y do w y k o n a n ia w d a n e j chw ili ty lk o je d n e j czy n n o ści, n a ­ to m ia s t ja k o je d n o s tk i in fo rm ac ji u ż y w a k o m b in a c ji b itó w . P rz y ty c h z a ło ­ ż e n ia c h in te rp re ta c ja p ro g ra m ó w m oże p o ru sz a ć się ty lk o n a p łaszczy źn ie p sy c h o lo g ic z n e j, a w ięc ro z p a tru ją c zja w isk o m y ś le n ia b ęd zie m y d o sz u k i­ w a li się je g o p sy c h o lo g ic z n e j „ is to ty ". Is to tę ro zu m ie się tu ja k o p o ję c ie p rz y ro d n ic z e , bow iem d o ta rc ie do is to ty w se n s ie filozoficznym n a te re n ie n a u k szczeg ó ło w y ch w y d a je się w o g ó le n iem o żliw e. Z te g o w y n ik a , że n ie n a le ż y p o d z ie la ć o b a w I. B. N o w ik a. D o p a try w a n ie się w ty c h p ro g r a ­ m a c h d o w o d u n a m a te ria ln y czy n ie m a te ria ln y p o d m io t m y ś le n ia lu d zk ieg o je s t m eto d o lo g ic z n ie n ie p o p ra w n e . M ożem y tu ty lk o m ó w ić o fo rm a ln e j s tru k tu r z e p ro c e s u m y ś le n ia lu d zk ieg o , k tó r a n ie im p lik u je ż a d n y c h zd ań o p o d m io to w o ści lu d zk ieg o m y śle n ia . W y d a je się b y ć słu sz n ą u w a g a L B. N o w ik a, a b y p rz y z n a ć c h a ra k te r o b ie k ty w n y zw iązkom fu n k c jo n a ln y m . P o stu la t te n m ó g łb y b y ć z re a liz o w a n y g d y b y n a p o d sta w ie o b se rw a c ji w ię k ­ szej g ru p y o só b w tr a k c ie s y tu a c ji p ro b le m o w e j u tw o rz o n o zb ió r re la c ji, k tó re o k re ś la ły b y k o le jn e e ta p y ła ń c u c h a ro z w ią z y w a n ia . M e to d ą a n a liz y c z y n n ik o w e j w y o d rę b n io n o b y w te d y zb ió r n a jb a rd z ie j c h a ra k te ry s ty c z n y c h re la c ji. M ożna w te d y z b u d o w a ć ła ń c u c h r e la c y jn y o k re ś la ją c y ro z w ią z y ­

w a n ie p ro b le m u z in d e k sa m i z a m ia st e le m e n tó w . M ó w iąc ję z y k ie m stru k - tu r a lis tó w zn a le z io n o b y n iezm ien n ik i d a n e j g ru p y p rz e k sz ta łc e ń .

5. Z ak o ń czen ie

W y m ie n io n e m o żliw o ści z a sto so w a ń k o m p u te ró w w p sy c h o lo g ii u k a z u ją ro z le g le p e rs p e k ty w y d la te j d zied z in y b a d a ń . P o p rzez w p ro w a d z e n ie J e d ­ n o lite g o S y stem u E le k tro n ic z n y c h M aszy n C y fro w y c h 8 w zn aczn y m sto p ­ n iu u ła tw io n y b ęd zie k o n ta k t m ięd zy b ad aczam i. Z a k ła d a n ie b ib lio te k s ta n ­ d a rto w y c h p ro g ra m ó w z n aczn ie p rz y s p ie sz y p ro c e s p rz y g o to w a w c z y do in ­ te r p r e ta c ji w y n ik ó w b a d a ń p sy c h o lo g ic z n y c h . M o d e lo w a n ie c y b e rn e ty c z n e w p sy c h o lo g ii je s t ju ż zn aczn ie ro z w in ię te . T ru d n o d zisiaj w y o b ra z ić sobie p sy c h o lo g a , z a jm u ją c e g o się p ro b lem am i m y ś le n ia , k tó r y n ie o p e ro w a łb y c y b e rn e ty c z n ą te o rią . P ra w a te o rii in fo rm a c ji i c y b e rn e ty k i p o z w a la ją p r e ­ c y z y jn ie j i ja ś n ie j b u d o w ać te o r ię p sy ch o lo g iczn ą. A p o n ie w a ż „UPMC (U n iw ersaln e P ro g ra m o w a n e M a sz y n y C yfro w e) s ta ły się o b e c n ie p o d s ta ­ w o w y m in s tru m e n te m b a d a ń c y b e rn e ty c z n y c h " 9 zb liżam y się ty m sam ym do co ra z b a rd z ie j w sz e c h stro n n e g o w y k o rz y s ty w a n ia m aszy n m a te m a ty c z ­ n y c h w p sy ch o lo g ii.

1 J. K ozielecki: Z a g a d n ien ia p sy c h o lo g ii m y śle n ia , W a rs z a w a 1966, 269. 2 Tam że, 268.

3 M . C u n n in g h am : In te llig e n c e its o rg a n iza tio n and d e v e lo p m e n t, N ew Y o rk an d L ondon, 1972, 157, 159.

4 P. C. D odw ell: Is a th e o r y oi co n c e p tu a l d e v e lo p m e n t n e c e ssa ry , w: C o g n itiv e d e v e lo p m e n t and e p is te m o lo g y , — T h e o d o re M isch el, N ew Y ork a n d London 1971, 371, 373.

5 1. B. N o w ik : F ilo so ls k ije w o p r o s y m o d e lir o w a n ija p sic h ik i, M o sk w a 1969, 165. '

6 Tam że, 166 7 T am że, 1. с.

8

9 M. G ren iew sk i: W s tę p do pro g ra m o w a n ia i m o d e lo w a n ia c y ir o w e g o , W a rs z a w a 1961, 160.