SPIS TREŚCI
Wstęp ... 11
Rozdział I – Rozwój b-learningu na świecie i w Polsce ... 15
1.1. Tradycje nauczania na odległość ... 16
1.2. Wyjaśnienie pojęć „e-learning” i „b-learning” ... 19
Rozdział II – Dziecko w cyfrowej rzeczywistości ... 26
2.1. Cyfrowi tubylcy – opis pokolenia ... 26
2.2. Wpływ nowych technologii na rozwój dziecka ... 30
2.3. Czy technologie są dla dzieci? ... 35
Rozdział III – Nowe technologie w polskiej logopedii ... 47
3.1. Komputery w logopedii ... 47
3.2. Programy komputerowe wspomagające diagnozę i terapię logopedyczną ... 54
3.3. Badania naukowe wykorzystujące TIK w logopedii ... 65
3.4. Logopedzi wobec nowych technologii ... 69
Rozdział IV – Projekt własny logopedycznej platformy e-learningowej ... 76
4.1. Geneza i charakterystyka koncepcji ćwiczeń logopedycznych przez internet ... 76
4.2. E-logolekcja jako podstawowa jednostka lekcyjna ... 83
4.3. Opis systemu e-logolekcji ... 96
4.4. Profil użytkownika ... 102
4.5. Learning management system – nowe narzędzie pracy logopedy ... 106
4.6. Autorska koncepcja b-learningu w logopedii ... 110
8
Rozdział V – Wdrożenie koncepcji b-learningu w logopedii ... 117
5.1. Cele i etapy badań ... 117
5.2. Problemy badawcze ... 119
5.3. Hipotezy badawcze ... 120
5.4. Metody, techniki i narzędzia badawcze ... 121
5.4.1. Wybór metody badawczej ... 121
5.4.2. Zmienna niezależna ... 122
5.4.3. Zmienna zależna ... 123
5.4.4. Zmienne pośredniczące ... 123
5.4.5. Określenie wskaźników ... 123
5.4.6. Techniki i narzędzia badawcze ... 125
5.5. Badania pilotażowe ... 126
5.6. Charakterystyka terenu badawczego ... 127
5.6.1. Opis grupy eksperymentalnej ... 127
5.6.2. Opis grupy kontrolnej ... 129
5.7. Przebieg badań ... 129
Rozdział VI – Analiza materiału badawczego ... 131
6.1. Porównanie zgodności grup eksperymentalnej i kontrolnej ... 131
6.2. Wyniki badań właściwych i interpretacja ... 136
6.3. Analiza statystyczna ankiet dla rodziców ... 150
6.4. Odpowiedzi na problemy i hipotezy badawcze ... 165
Rozdział VII – Perspektywy rozwoju b-learningu ... 167
7.1. Stan obecny logopedii w internecie ... 167
7.1.1. Strony internetowe ... 168
7.1.2. Portale edukacyjne ... 172
7.1.3. Platformy e-learningowe ... 178
7.1.4. Nowe zadania logopedy ... 181
7.2. Zakończenie ... 186
Bibliografia i netografia ... 187
Spis rycin ... 217
Spis tabel ... 221
Spis zdjęć ... 222
Załączniki ... 223
11
WSTĘP
Przedmiotem naukowych zainteresowań autorki niniejszej książki1 stał się w ostatnich latach rozwój językowy współczesnego dziecka w kontekście po- jawienia się nowych mediów – komputerów, laptopów, netbooków, tabletów, komórek i smartfonów. Postęp technologiczny spowodował powstanie niezna- nych do tej pory w edukacji, w tym także w logopedii, zjawisk e-learningu i b-learningu. Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych TIK (ang. ICT – information and communication technologies) w nauczaniu dzieci wzbudza wiele emocji zarówno w środowiskach akademickich, jak i na- uczycielskich. Czasami zwolennicy i przeciwnicy argumentują swe tezy bardzo tendencyjnie i skrajnie, co nie sprzyja rzetelnej analizie naukowej. Poznanie tych zagadnień jest najważniejszym przesłaniem prezentowanej publikacji.
Zjawiska b-learningu w diagnozie i terapii logopedycznej do tej pory nie poddano badaniom empirycznym. Podstawową przyczyną było to, że do 2010 roku nie istniały w Polsce logopedyczne platformy e-learningowe, które są niezbędnym narzędziem prowadzenia zdalnej edukacji. W 2009 roku autorka niniejszej publikacji opracowała koncepcję zdalnych ćwiczeń logopedycznych, która została wdrożona w interdyscyplinarnym zespole logopedów, grafików i programistów w ramach unijnego projektu „Stworzenie internetowego serwisu E-Logo-Edukacja, opartego na innowacyjnych e-usługach: e-logopedii i e-sta- tystyce” (Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka). Koncepcja interak- tywnych i multimedialnych lekcji logopedycznych, nazwanych e-logolekcjami, wpisała się w światowe trendy rozwoju edukacji, a przede wszystkim spodobała się dzieciom doskonalącym swoją wymowę oraz ich rodzicom, którzy coraz
1 Prezentowa książka jest przeredagowaną rozprawą doktorską autorki zatytułowaną B-lear- ning w diagnozie i terapii logopedycznej dzieci.
Logopedia powinna orientować się nie na dzień wczorajszy, lecz na dzień jutrzejszy w rozwoju dziecka.
(autorska parafraza słów Lwa Wygotskiego: Wygotski, 1989, s. 254–255).
WSTĘP
częściej poszukiwali w internecie2 profesjonalnej pomocy logopedycznej. Na- leży podkreślić, że prace związane z tworzeniem koncepcji, budowaniem plat- formy e-learningowej www.elogo.edu.pl i prowadzeniem badań naukowych trwały siedem lat, z czego ostatni etap był kluczowy i najważniejszy.
Włączenie e-logolekcji do procesu tradycyjnej terapii logopedycznej z wy- korzystaniem platformy e-learningowej nazwano b-learningiem w logopedii.
W latach 2011–2014 koncepcję b-learningu wdrożono w kilku placówkach oświatowych i społecznych w ramach następujących projektów i innowacji pe- dagogicznych:
1. „Innowacyjna terapia logopedyczna przez internet” w świetlicach śro- dowiskowych: Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej w Tczewie oraz Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tczewie (luty–lipiec 2011).
2. „Wspieranie klasycznej terapii logopedycznej poprzez zastosowanie e-learningu” w Przedszkolu nr 8 z Oddziałami Integracyjnymi w Tczewie (wrzesień 2011–czerwiec 2012).
3. „E-learningowe zajęcia logopedyczne w nowoczesnej poradni psycholo- giczno-pedagogicznej” w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Tcze- wie (wrzesień 2012–czerwiec 2013).
4. „Nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne w edukacji ję- zykowej dzieci, młodzieży i dorosłych” w dwóch szkołach w Wiedniu:
Szkolnym Punkcie Konsultacyjnym im. Jana III Sobieskiego przy Am- basadzie RP oraz Pierwszej Społecznej Szkole Polskiej w Austrii (grant naukowy dla doktorantów UG) (listopad 2013–czerwiec 2014)3.
Zdobyte doświadczenie pozwoliło na dojrzalsze przystąpienie do opisu zja- wisk zaobserwowanych w b-learningu.
Główne pytanie autorki opracowania brzmi: Czy b-learning jest skuteczną alternatywą dla tradycyjnych metod diagnozy i terapii logopedycznej dzieci?
Przeprowadzone badania oraz analizy pokazały, że zastosowanie w dia- gnozie i terapii logopedycznej dzieci b-learningu, opartego na połączeniu tradycyjnej terapii logopedycznej z użyciem platformy e-learningowej www.elogo.edu.pl, jest skuteczną alternatywą dla tradycyjnych metod diagnozy i terapii logopedycznej dzieci.
2 W całej publikacji konsekwentnie zastosowano zapis wyrazu internet małą literą. Jednak w cytatach i tytułach prac zachowano oryginalną pisownię autorów, dlatego może się pojawić zapis „Internet”. Obie formy są poprawne i zgodne z najnowszymi zaleceniami Wielkiego słow-
76
Rozdział IV
PROJEKT WŁASNY LOGOPEDYCZNEJ PLATFORMY E-LEARNINGOWEJ
4.1. Geneza i charakterystyka koncepcji ćwiczeń logopedycznych przez internet
Idea opisywanej zdalnej terapii logopedycznej zrodziła się w 2007 roku, gdy autorka niniejszej książki po raz pierwszy wykorzystała Skype’a w terapii logo- pedycznej siedmioletniego Filipa z parasygmatyzmem, który nie mógł przy- jeżdżać na ćwiczenia logopedyczne do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Tczewie z powodu przewlekłej choroby. W trakcie trzymiesięcznych interne- towych sesji utrwalono artykulację głosek szumiących i syczących w zdaniach oraz wierszykach. Ostatni etap terapii logopedycznej, związany z automatyzacją głosek, zakończył się sukcesem. Podczas tych pierwszych doświadczeń w pracy online powstała koncepcja utworzenia profesjonalnej platformy e-learningowej dla dzieci z wadami wymowy.
Wykorzystywanie komputerów w codziennej pracy terapeutycznej rozpo- częto w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Tczewie w 2006 roku, kie- dy zainstalowano program Logopedia firmy YDP45. W czasie multimedialnych zajęć terapeutycznych obserwowano wzrastające zaangażowanie, a także sta- ranność przy wykonywaniu zadań zarówno przez dzieci młodsze, jak i starsze.
Zabawy z wykorzystaniem programów komputerowych były traktowane jak
45 Poradnie psychologiczno-pedagogiczne w Polsce w latach 2005–2007 zostały wyposażo- ne przez Ministerstwo Edukacji Narodowej w specjalistyczne oprogramowanie logopedyczne (Domaradzka-Grochowalska i Zielińska, 2011).
PROJEKT WŁASNY LOGOPEDYCZNEJ PLATFORMY E-LEARNINGOWEJ
bardzo atrakcyjna nagroda i silnie motywowały do żmudnych ćwiczeń. Nie- wątpliwie ta entuzjastyczna postawa spowodowała, że komputer stał się sprzy- mierzeńcem logopedy w korygowaniu wad wymowy.
Pomysł powstania platformy e-learningowej stopniowo dojrzewał podczas licznych dyskusji z rodzicami, którzy poszukiwali nowych metod i narzędzi pracy z dziećmi podczas domowych ćwiczeń logopedycznych. Opiekunowie również zaobserwowali pozytywną siłę oddziaływania komputera, programów i gier edukacyjnych oraz internetu na najmłodszych. W latach 2007–2009 ro- dzice zgłaszali, że w internecie brakuje wartościowych zabaw logopedycznych dla polskich dzieci. Sugerowali jednocześnie, że zadaniem środowisk edukacyj- nych jest wypełnienie tej pustki i stworzenie nowoczesnych narzędzi stymulu- jących rozwój mowy.
Niezależnie od powyższych doświadczeń ważnym argumentem, który wpły- nął na rozwój koncepcji b-learningowych ćwiczeń logopedycznych, były do- niesienia logopedów na temat wzrastającej liczby dzieci z wadami wymowy.
Analizy badaczy od wielu lat wskazują na wysoki odsetek najmłodszych wyma- gających terapii logopedycznej, wahający się w granicach 18–52% populacji wśród dzieci pięcio- i sześcioletnich (Jastrzębowska 1999; Skorek, 2001; Wa- lencik-Topiłko, 2011; Melon, 2011), a w niektórych rejonach Polski sięgający nawet 68% (Biekisz i Sztandera, 2011).
Obecny system opieki logopedycznej w Polsce obejmuje dzieci uczęsz- czające do następujących placówek oświatowych: poradni psychologiczno- pedagogicznych, przedszkoli i szkół. Ponadto logopedyczne wsparcie oferują ośrodki służby zdrowia – przychodnie, szpitale oraz placówki pomocy spo- łecznej. Logopedzi pracujący zarówno w oświacie, jak i w służbie zdrowia zgłaszają, że zapotrzebowanie na ćwiczenia logopedyczne nie jest zaspoka- jane. Ponadto nie ma możliwości organizacyjnych, by wszystkie dzieci ob- jąć właściwą profilaktyką i terapią. Tworzące się w tych instytucjach kolej- ki, wielomiesięczny czas oczekiwania na terapię, niesystematyczne zajęcia w szkołach i przedszkolach to niekorzystne zjawiska rzutujące na ocenę ja- kości pracy logopedy.
W 2010 roku wykonano przesiewowe badania logopedyczne wśród dzieci pięcio- i sześcioletnich na terenie powiatu tczewskiego. Działania te koordyno- wali logopedzi z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Tczewie. Badania- mi objęto głównie dzieci z placówek wiejskich, w których brakowało logope- dów. Przebadano wówczas 956 dzieci z 22 szkół i przedszkoli. Wady wymowy
78
B-LEARNING W DIAGNOZIE I TERAPII LOGOPEDYCZNEJ DZIECI
zatrudnienia logopedów we wspomnianych placówkach, co ostatecznie udało się przeprowadzić w dziesięciu z nich.
W tej złożonej sytuacji zrodziła się potrzeba wykorzystania nowych tech- nologii, w tym internetu, na rzecz zaspokojenia potrzeb logopedycznych tak licznej grupy dzieci. W latach 2009–2011 autorka prezentowanej książki opracowała koncepcję ćwiczeń logopedycznych przez internet. Ideę tę zre- alizowano w ramach projektu unijnego „Stworzenie internetowego serwi- su E-Logo-Edukacja, opartego na innowacyjnych e-usługach: e-logopedia i e-statystyka”.
Gdy w 2009 roku przystępowano do pierwszych prac, na polskim ryn- ku nie istniały platformy e-learningowe do terapii logopedycznej dla dzie- ci. Dlatego pierwszym celem stało się stworzenie takiego narzędzia, by w kolejnych etapach badawczych przetestować jego skuteczność – głównie w zakresie wspierania rodziców i logopedów w pracy nad wymową dzieci.
Zamierzano sprawdzić, czy nowe narzędzie może w jakimkolwiek stopniu wspomagać proces tradycyjnej diagnozy i terapii logopedycznej. Wykorzy- stanie internetu i nowoczesnej technologii nie miało wypełnić brakujących etatów logopedów, mimo że początkowo takie były obawy środowiska.
Wynikało to z nieznajomości zagadnienia i często podświadomego strachu przed nieznanym.
Program wspomagania klasycznych zajęć logopedycznych oparto w założe- niach nie tylko na metodyce logopedycznej (Gałkowski, Tarkowski i Zaleski, 1993; Jastrzębowska, 1998; Jastrzębowska i Pelc-Pękala, 1999a; 1999b; Ro- cławska-Daniluk, 2008, Sołtys-Chmielowicz, 2011), ale również e-learnin- gowej (Kula, 2011; Kuźmicz i Skrzydlewski, 2012), której najważniejszym zadaniem jest nauczanie na odległość, przez internet. Wykorzystano również metodologię badań z pedagogiki medialnej (Juszczyk, 2007a; 2007b). Podsta- wowym narzędziem zdalnego nauczania jest platforma e-learningowa, skon- struowana ze złożonych, ale w pełni zintegrowanych i przenikających się syste- mów informatycznych:
– systemu zarządzania materiałem nauczania (ang. learning content manage- ment system – LCMS) odpowiedzialnego za tworzenie i rozwijanie zawar- tości kursu;
– systemu zarządzania nauczaniem (ang. learning management system – LMS) umożliwiającego przeprowadzanie szkoleń.
Idea platformy e-learningowej wykorzystuje wirtualne środowisko na- uczania (ang. virtual learning environment), które „jest systemem wspierają- cym administrowanie, organizowanie i prowadzenie szkoleń e-learningowych
PROJEKT WŁASNY LOGOPEDYCZNEJ PLATFORMY E-LEARNINGOWEJ
w oparciu o narzędzia dla tworzenia materiałów edukacyjnych i komunikacji on-line” (Kuciapski, 2008, s. 3).
Ponadto podczas prac nad platformą wzięto pod uwagę trzy spośród ośmiu46 zaleceń Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 roku w spra- wie rozwijania kompetencji kluczowych w procesie uczenia się dzieci i mło- dzieży przez całe życie: porozumiewanie się w języku ojczystym, kompetencje informatyczne oraz umiejętność uczenia się.
Sprawna i wyrazista wymowa jest podstawą rozwoju komunikacji człowie- ka. Wady wymowy często utrudniają ten proces, gdyż dziecko niechętnie się wypowiada lub nie chce nawiązywać nowych znajomości, ponieważ wstydzi się swych zaburzeń. Dlatego rozwój umiejętności komunikacyjnych w jak naj- wcześniejszym wieku ma służyć nie tylko rozwojowi intelektualnemu każdego człowieka, ale również społecznemu, aby wyrażanie własnego zdania, nawiązy- wanie nowych relacji towarzyskich i zawodowych było łatwiejsze.
Istotnym założeniem stworzonej koncepcji było również przyjazne wpro- wadzenie dziecka w świat nowoczesnej technologii. Wykorzystanie internetu w terapii logopedycznej miało dodatkowo rozwijać umiejętności informa- tyczne, związane z wyszukaniem strony, zalogowaniem się i przejściem przez materiał dydaktyczny na platformie. Ponadto ten rodzaj edukacji, nazywany alfabetyzacją cyfrową47, miał uzmysłowić dziecku, że w internecie znajdzie ono wartościowe, atrakcyjne i bezpieczne dla niego treści, po które warto sięgać.
Aspekt uczenia się w terapii logopedycznej to kwestia złożona, oparta na ścisłej współpracy trzech osób – logopedy, dziecka i któregoś z rodziców.
Wprowadzenie platformy e-learningowej miało poszerzyć dotychczasowy trójczłonowy model o nową technologię (logopeda–dziecko–rodzice/opieku- nowie–TIK) oraz wesprzeć zarówno logopedę, jak i rodziców w motywowa- niu dziecka do systematycznych ćwiczeń logopedycznych poza gabinetem specjalisty. Szczególną rolę mieli odgrywać rodzice, gdyż bez ich zaangażowa- nia nie byłoby możliwe wdrożenie b-learningu. Powierzenie matce lub ojcu funkcji „domowego eksperta logopedycznego” było celowym zabiegiem i, jak pokazały przeprowadzone badania, przyniosło oczekiwane rezultaty. Współ- odpowiedzialny za proces terapii jeden z rodziców, wyposażony w atrakcyjne
46 Pozostałe pięć zaleceń dotyczy porozumiewania się w językach obcych, rozwijania kompe- tencji matematycznych i podstawowych naukowo-technicznych, ponadto społecznych i oby- watelskich, inicjatywności i przedsiębiorczości oraz świadomości i ekspresji kulturalnej (Dzien-
80
B-LEARNING W DIAGNOZIE I TERAPII LOGOPEDYCZNEJ DZIECI
internetowe lekcje z animowanymi postaciami Ustka i Ustusi (ryc. 4.1) oraz ciekawą grafiką planety E-Logos (ryc. 4.2), potrafił skutecznie zachęcić dziec- ko do trudnych ćwiczeń logopedycznych i w efekcie wpłynąć na poprawę jego artykulacji.
Rycina 4.1. Postaci Ustka i Ustusi stworzone dla platformy E-Logo-Edukacja (autorski projekt graficzny)
Źródło: platforma www.elogo.edu.pl [dostęp: 28.02.2015].
Rycina 4.2. Planeta E-Logos (autorski projekt graficzny) Źródło: platforma www.elogo.edu.pl [dostęp: 28.02.2015].
Dzięki logopedycznej platformie e-learningowej planowano również osią- gnąć następujące cele szczegółowe:
– promowanie w internecie wartościowej edukacji w zakresie starannej wy- mowy, wypowiadania się, precyzyjnego formułowania myśli, wzbogacania słownictwa, poprawnego pisania i sprawnego czytania ze zrozumieniem;
