CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ
•KOMITET®
•OCHRONY*
• P R Z Y R O D Y ®
N A K Ł A D E M K O M I T E T U O C H R O N Y P R Z Y R O D Y P O L S K I E J A K A D E M I I U M I E J Ę T N O Ś C I
K R A K Ó W 1950
M a nuskryp t otrzymano 16 II. 1950 r.
D ruk 4 ark. ukończono 20. IV . 19)0 r.
M -1-10263 Nakład 2.000 egz.
Papier druk. sat. 90 gr, 61x06 era.
DRUKARNIA PKZG-17 W KRAKOWIE, UL. ZWIERZYNIECKA 2. ZA IM. NR 67.
i
W i t o l d P l a p i s , O dbudow a lasów w W a rszaw skim Zespole M ie js k im 3 J ó z e f M ą d a l s k i , P e łn ik ... 12
G a b r i e l B r z ę k , Geneza i e w o lu c ja je z io r W ie lk o p o ls k ie g o P a rk u N a rod o w e g o p o d P o zn a n ie m ... 17 Badania na u kow e w rezerw atach i p a rk a c h n a ro d o w y c h — cele, o rg a n iza
cja, te m a tyka . I I I . Szwecja — o p ra c o w a ła Z o f i a Z a l e w s k a (Część I ) ... 24
I I KORESPONDENCJE
E d w a r d P f a b e , U w a g i na te m a t a r ty k u łu K . S o s n o w s k i e g o ..O ostańcach J u ry K ra k o w s k o -W ie lu ń s k ie j“ ... 37
I I I
W IA DO M O ŚC I BIEŻĄCE Z naszych rezerwatów:
R o m a n K o b e n d z a , R e ze rw at leśny w W aw rze p o d W arszaw y 39 S. G. R e ze rw aty Jata i T o p ó r ... 44
Krajobraz i ochrona gospodarcza:
Z ale sie n ia w o k o lic y C h ę cin ... 4(5 B. F., W spraw ie tzw. „le g a ln e g o k łu s o w n ic tw a “ , na tle a r ty k u łu
J a n u s z a P a t a l o n g a , zamieszczonego w n rz e 10 z d nia I g ru d n ia 1949 r . P o m o rs k ie g o B iu le ty n u Ł o w ie c k ie g o ... 50
Ochrona zwierząt:
K a z i m i e r z S i m m , Z ę b ie łe k k a rlic z e k ( C ro c id u ra m im u la M i l l e r ) w Polsce ... 52 B . F. Czy o r ły a ta ku ją lu d z i? ... 54
Przegląd wydawnictw i prasy:
N adesłane w y d a w n ic tw a p o ls k ie :
a) K s ią ż k i i b ro s z u ry ... 56 b ) W y d a w n ic tw a p e rio d y c z n e ... 56
N adesłane w yd a w n ic tw a zagraniczne ... 62
Odbudowa lasów w Warszawskim Zespole Miejskim )
P la no w an ie i re a liz a c ja o d b u d o w y i p rz e b u d o w y s to lic y wiąże się o rg a n ic z n ie ze spraw ą o d b u d o w y i o c h ro n y p rz y ro d y w W a r
szawskim Zespole M ie js k im . Z d ro w o i b u jn ie u kształto w an e środo
w is k o p rz y ro d n ic z e je s t nieodzow ne d la u m ie js c o w ie n ia w ie lk ie j części stołecznego p ro g ra m u u rb an istyczne go , d la za pe w n ie n ia m ie szkańcom n ajlep szych w a ru n k ó w z d ro w o tn y c h oraz d la stw orzenia w postaci k ra jo b ra z u , tła i fo rm prze strzen nych , o d p o w ia d a ją c y c h treści1 re a liz a c ji u rb a n is ty c z n e j. R e a liz a c ja p ro g ra m u le czn ictw a , p r o fila k ty k i, wczasów, s p o rtu i tu ry s ty k i, w ym agających n a jle pszych w a ru n k ó w k lim a ty c z n y c h , narzuca przede w szy s tk im k o nieczność o d b u d o w y i o c h ro n y p o w ie rz c h n i leśnych, p ołożo nych w W . Z. M . i zagospodarow ania ic h pod k ą te m p otrzeb m ieszkań
ców s to lic y . P odw arszaw skie lasy m a ją spełniać poza» ty m ro lę czyn
n ik a k lim a to tw ó rc z e g o przez rów now ażenie c ie p ło ty i w ilg o tn o ś c i p o w ie trza , w y tw a rz a n ie tle n u i o le jk ó w e terycznych , p o c h ła n ia n ie k u rz u i d w u tle n k u w ęgla raz przez łagodzenie s iły w ia tró w . U ż y t
k o w a n ie gospodarcze d rew na w W a rszaw skim Zespole M ie js k im z p u n k tu w id z e n ia urb an istyczne go n ie gra r o li w ażnej i p o w in n o b yć ze w z g lę d u na k lim a to tw ó re z e i k ra jo b ra z o w e znaczenie lasów, ograniczono bądź w dradze gosp od arki bezzrębow ej z a pe w n iają cej n ie zm ie n n ą p o w ie rz c h n ię i różnorodność róż n o w ie k o w y c h i różno- p ię tro w y c h drzew ostanów , bądź przez c a łk o w itą ochronę ustaw ow ą p rz y n a jm n ie j n ie k tó ry c h te re nó w leśnych.
') Wszystkie ryciny zamieszczone w tym artykule pochodzą ze zbiorów fotograficznych Instytutu Urbanistyki i Architektury w Warszawie.
Ryc. 1.WpołowieXVIIw. lasy otaczałyWarszawęRyc. 2. Ekspansja gospodarcza człowiekawy w zwartychprzestrzeniach. Nieliczneterenyużytko- lasy narzecz uprawyrolnej, wano jakorolei pastwiska.
19 4
W p rz e w id y w a n iu róż n o ro d n y c h f u n k c ji w yznaczonych lasom na rzecz s to lic y , zalesienie W arszaw skiego Z espołu M ie js k ie g o p la now ane je st w w ysokości 26%. W yn iesie to o k o ło 50.000 ha po
w ie rz c h n i za lesionej w stosunku do o k o ło 190.000 ha o g ó ln e j po w ie rz c h n i W . Z. M . (uj. w p rz y b liż e n iu p o w ie rz c h n i w arszawskiego p o w ia tu i m ia s ta ). Woh.ec tego, że stan zalesienia tego obszaru w r.
1948 w y n o s ił t y lk o o k o ło 12%, pozostaje, po o d lic z e n iu p o w ie rz c h n i zalesionych w sezonie 1948/49 i 1949/50 r. oraz p o w ie rz c h n i zale
sianych w ram ach g o sp o d a rki Lasów P aństw ow ych, do zalesienia w okresie N arodow ego Sześcioletniego P la n u Gospodarczego (1 9 5 0 — 1955 r .) p o w ie rz c h n ia 19.000 lia lasu g łó w n ie ma terenach n ie pa ństw o w ych poleśmych, n ie u żytka ch i w ydm ach.
In te re s u ją c e są n ie k tó re d a ły i c y fr y dotyczące z m ia n y po
w ie rz c h n i lasów p od w arszaw skich. W e d łu g p rz y b liż o n y c h w y n ik ó w opraco w ań P ra c o w n i F iz jo g ra fic z n e j B iu ra O d b u d o w y S to lic y , lasy w w ie k a c h X V I I i X V I I I c o fa ją się początkow o p o d w p ły w e m g o s p o d a rk i lu d z k ie j, a p ó ź n ie j, zwłaszcza w w ie ka ch X I X i X X w s k u te k e k s p a n s ji ra b u n k o w e j i zniszczeń w o je n n ych . D y n a m ik ę ty c h zm ian o b ra z u je krz y w a lesistości W arszaw skiego Z espołu M ie jskie g o w yka zu ją ca 50% lesistości o k o ło r. 1863, o k . 19% na p o czą tku X X w ., o k . 16% w r. 1931 i ju ż ty lk o ok. 12% w latach 1945:— 48. O gołocenie p o w ie rz c h n i z szaty ro ś lin n e j spow odow ało d a le k o idące z m ia n y podteitiołecznego k ra jo b ra z u , k t ó r y sta ł się w znacznej części p u s ty n n y m . U ru c h o m io n e w y d m y piaszczyste za- s y p u ją p o la u p ra w n e , drzewa do w ie rz c h o łk ó w k o ro n y , d ro g i i in n e u rzą dze nia terenowe. W yzw o lon a p u s ty n ia piaszczysta rozpoczęła ofensyw ę p rz e c iw d z ie ło m k u lt u r y lu d z k ie j. Stan ta k i sta ł się n ie znośny ze w zględu na pozb aw ien ie W arszaw y z ie le n i oraz, n ie w ska zany z p rz y c z y n gospodarczych.
W y m ie n io n a w yżej- konieczność o p a rc ia części p ro g ra m u u r banistycznego o te re n y leśne oraz skala zniszczeń lasów podstołccz- n y c h i s k u tk i w y n ik a ją c e z tego stanu, n a rz u c iły konieczność zw ię
kszenia lesistości W arszaw skiego Z espołu M ie js k ie g o przez n ie z w ło czne rozpoczęcie a k c ji zalesień. A k c ją o b ję to przede w szystkim w ylesione te re n y niepaństw ow e, otaczające W arszawę bezpośrednio, gdyż Lasy Państw ow o prow adzą w łasną stałą gospodarkę zalesie
n io w ą.
W sezonie p io n ie rs k im 1948/49 r. (je s ie ń /w io s n a ), w ram ach
k re d y tó w p rz y z n a n y c h prze» M in is te rs tw o O d b u d o w y, zalesiono 199,8 ha i u trw a lo n o w y d m y na p o w ie rz c h n i 41,11 ha. R ob oty przeprow adzone zo stały w o ko lica ch J a b ło n n e j, S tarej M iło s n e j i O tw ocka. Założono ró w n ie ż , d la c e ló w dalszych zalesień, s z k ó łk i sopny, dębu, k lo n u , je s io n u , a k a c ji b ia łe j, b rz o z y , grabu, w iązu
i ja rz ę b in y oraz założono m a te c z n ik i to p o li n ie k ła ń s k ic j i w ie iz b y k a s p ijs k ie j. P o w ie rz c h n ia s z k ó łe k założonych w ty m sezonie w yno s iła łą c z n ie 2,439 arów.
Z ale sie n ia zre a liz o w a ła D y re k c ja Lasów P aństw ow ych w S ie d l
cach przez swego delegata, w o p a rc iu o n adleśnictw a i , państwowe. P la n o w a n ie przestrzenne i gospodarcze p ro w a d z iło
B iu ro O d b u d o w y S to lic y . ... .
O prócz pow yższych zalesień, w ram ach a k c ji społecznej za
drze w io no m ia sto Z akro czym sadząc 15.000 drzew p rz y u lic a c h , placach i w wąwozach.
Ze w zględu na ro d z a j s ie d lis k stosowano w zalesi c n i ach g łó w nie sosnę p o s p o litą (2.816 tysię cy .sztuk). W p row ad zo no je d n a k w zu iię szan iu ró w n ie ż i g a tu n k i liściaste, ja k : brzozę (190,3 tys.
szt.), dąb e z y p u łk o w y (22,5 tys. szt.), dąb czerw ony (58,5 tys. szt.).
olszę czarny (86,5 tys. sz t.), w iąz (1 tys, sz t.), k lo n (1,5 tys. szt.).
ja w b r (1 tys, s z t.), lip ę (1 tys. szt.), to p o lę n ie k ła ń s k ą (30 tys. szt.).
ja rz ę b in ę (19,3 tys. szt.) i różę d z ik ą (1 tys. szt.).
R o b o ty p rz e p ro w a d z o n o systemem stosowanym w gospodar
czych zalesieni ach przez Lasy Państwowe), bez specjalnego u w zg lę d n ie n ia c z y n n ik a k ra jo b ra z u (w o p a rc iu o w łaściw e b io c e n o z y ).
Sezon za le sien io w y 1949/50 r. zaznaczył się rozszerzeniem za
lesianych p o w ie rz c h n i oraz zapo czątko w an iem re a liz a c ji s p e c ja l
nego p ro g ra m u p rzyro d n icze g o . Z ale sie n ia planow ane są w te j k a m p a n ii ,na p o w ie rz c h n i 2.500 ha t j. h lis k o d z ie s ię c io k ro tn ie w iększej niż w sezonie p o p rz e d n im , na .szkółki p rz e w id z ia n o p o w ie rz c h n ię 8 ha.
O prócz prac w iążących się ze zw iększeniem lesistości W a r
szawskiego Z esp ołu M ie js k ie g o , rozpoczęto urządzać reze rw a t dla ło s i w Puszczy K a m p in o s k ie j (le ś n ic tw o S ie ra k ó w ) na p o w ie rz c h n i o k o ło 100 ha, ja k o zaczątek Stołecznego P a rk u N arodow ego. Przez zasiew s z k ó łe k rozpoczęto ró w n ie ż prace n a d p la n o w a n ym w o k o lic y Lasu Kabackilego P a rk ie m D e n d ro lo g iczn o -B o ta n iczn ym .
W y k o n a n ie p la n u 1949/1950, rozpoczęte późną je sio n ią 1949 ro k u , p rz y n io s ło w re z u lta c ie p rz y g o to w a n ie g le by do wiosennego sadzenia na p o w ie rz c h n i 1.012 ha. Poza ty m w je s ie n i uh. ro k u obsadzono 215 lia oraz zasiano dębem i ja rz ę b in ą s z k ó łk i o p o w ie rz c h n i 58,3 arów.
R ów n o le g le z p o stę p a m i a k c ji zalesieniow ej r o z w ija ł się p o g ląd na całość zalesień i te re n ó w zie lo n y c h W arszawskiego Z espołu M ie jskie g o, na Ic h u k ła d p rze strzen ny i lo k a liz a c ję p ro g ra m u spo
łecznego, Podstawą db p la n o w a n ia b y ły dotychczasowe studia prze
strzenne W . Z. M ., ześrodkow ane w D y re k c ji P la n o w a n ia P rze
strzennego M u r a O d b u d o w y S to lic y i w P racow niach U rb a n is ty cznych W arszaw y.
Szkice do p la n u generalnego zalesień i zadrzew ię ń W arszaw skiego Z esp ołu M ie js k ie g o p rz e w id u ją o dbudow ę i rozbudow ę is t
n ie ją cych w iększych obszarów leśnych, ja k im i są: Puszcza K a m p i
noska i Lasy N ie p o rę c k ie z p ółnocnego zachodu, Lasy C ho jn o w s k ie
MW.cntirYn6w
HU. CHOJNÓW 30
fr«0l.*RÓ3tC 1045 V
O ZN A C ZE N IA
(U C Z * * O KOK NAZWY NADIŁSN.
^ S Z K Ó Ł K I OZNACZA POWIERZCM. w ARACH)
▲ 7 A .M 5IP N .A ( UCZKA OBOK NAZWY M.ElSCOWOŚCt A . ZALESIENIA 0ZNACZA p o w iłRZc h. l a c z n a^w h a )
GR AN IC A M IA S T A STOLEC Z . W A R S Z A W Y
— * — P O W I A T U W A R .S Z A W 5 K IE G O
Etyc. 6. Rozmieszczenie zalesień i szkółek leśnych M iejskim w sezonie 1948/49 r.
Warszawskim Zespole
z p o łu d n io w e g o w schodu o ra . W tzw . Pasa O tw ookiego od wschodu. O prócz tego pla no w an e są pasy za rzew ień 1 , z w zd łu ż W is ły , B u g u i ic h d o p ły w ó w oraz za drzew ien ia i rog, zwłaszcza o d zachodu m ają spełniać ro lę p rz e c iw w ie trz n y c h pasów
ochronnych. W sam ym m ieście p lanow ane są za drzew ien ia w dwóch
pasmach. Jedno m a p o łączyć Puszczę S ierakow ską poprzez n ie u ż y tk i p o d m ie js k ie z lasa m i M ło c in s k im i B ie la ń s k im oraz terenam i C entralnego In s ty tu tu W ych o w a p ia Fizycznego i p rz e jd z ie P o w i
ślem i S ka rpą aż do p o łu d n io w y c h k o m p le k s ó w N a to lin a , K a b a t i Lasów C h o jn o w s k ic h . D ru g ie usytuow ane zostanie w zdłu ż pasa u lic y Żelaznej.
ISTNIIJĄCY STAN ZADRZtM PUSZCZY
B
rtKtN liTNIClACCI WAHSOAWYYHAł« łUKVJTYUNA DOKOŁA PUIICIY
Ryc. 7. W Puszczy Kampinoskiej rozpoczęto realizację Parku Narodowego.
* 1 |'i sany system leśny będzie c z y n n ik ie m k lim a ło tw ó rc z y m i k ra jo b ra z o w y m W arszaw skiego Z esp ołu M ie js k ie g o . Przede wszyst- k in i je d n a k w ytyczne' zagospodarow ania przestrzennego p rz e w id u ją w poszczególnych p a rtia c h leśnych lo k a liz a c ję określonego p ro g ra m u społecznego. Pas o tw o c k i — to re jo n leczn ictw a, p r o fila k ty k i i w ypo czynku . M asyw y N ie p o rę tu , C h o jn o w a i pasy zadrze- w ień nadrzecznych W is ły i B u g u służyć maiją wczasom, s p o rto w i i turystyce. W reszcie n a jw ię k s z y obszar leśny, ja k im je st Puszcza K a m p in o ska , staje się ju ż teraz, zgodnie z w y ty c z n y m i u rb a n is ty k i, P a rk ie m N a ro d o w y m , c h ro n ią c y m w sp e c ja ln ie u tw o rzo n ych rezer
w atach p ie rw o tn e zespoły p rz y ro d n ic z e .
_ >3W.-, i'"'-*'"*
--- .i;..--»? •.. • •; * V
/ ...
■ * ii ‘ w v / --- -
MOOUN “ •'•li' •
' ¿Vi * * y#/*
n :*
»*■■■*:■■>
'» v3‘ W
•TigO
a «4
-•*••? .> \
'■***>*1 V.*
" +.* v'& $.?* 7ŻL
fifc\ “¿ Ki. V V
* + *: :t i "► "***■ •
\ Puśfc&fiimeiMos**
...-■■■■ ■■■ J * 1* * . ****'»’*A* Ą \
♦ V * - * - ;- » % -.-ti ^
■v-^S:* . A - V i *■ .^„«rr»4-
\ _ / ^ - a «w -r
v -' i . *"* i>
V*;Sv " /fc
‘ ■■•-♦/f Hi ^ 6 * * ___I-A r-!oeBi/pi*'
*' if '>•£ _ "ii?“, i*"'' i-i--..-'-. .xr> .■ Hurt
\ PfttlSIKÓ W
• • Qią
MATO U K
^ i ' i v, M..«S
’•• >..V M
jk->, o*mk
\ PIASECZNO *
v *qmicżki
/ ' f e n ,
v > * v :y<> o*?»
¿ASY MIASTO PO M NIK/ PRZYRODY
O PARK!
CZ3 REZZRNA TY
--- GRANICA POTY. WARSZ.
Ói
7.4, * * Q . L ormforfcr
■V
’owcżto' - i *,-*■■
«L „,. r - i ^ *.••*•» *• i,»*;il/ ' A \
Ryc. 8. Mapa orientacyjna rozmieszczenia pomników przyrody, paikou walów w Warszawskim Zespole Miejskim.
T a k p la p o w a n e z a le c e n ia , m ające sp e łn ia ć ro z m a ite ftm k e je pow iązane o rg a n ic z n ie w całość p o d p o rzą d ko w a n ą ^ T i ! T zna o ' Mistycznemu W arszaw y, p o w in n y k y c
mości p rz y ro d y , b y m o g ły aię znalez »
Stąd konieczność zacieśnienia w s p ó łp ra c y z p rz y ro d tn k a m . k o y
stania z w y n ik ó w iićh badań. . • 11ii.va.
K«aK2o w a .ie i a l e . W * C ^ n J ” " ^ T " T ” " g n o i l i Jów p ra y ro d m c z y d i « r a m i ! » » “ ■ ™ b T 1 ™ ° ' wii i,in n ajlep sze w a r u n k i ro z w o ju .
N ależy przypuszcza«, że « a terenach n ie ulegających n a d m ie r
n e j p e n e tra c ji czło w ie ka n a tu ra sama w y tw o rz y pożądaną ró w n o wagę bm cenotyozną (n p . w Lasach C h o jn o w s k ic h i N ię p o rę c k ic h ) -Natomiast obszary narażone na zb y t in te n syw n y k o n ta k t z człow ie- k ie m (Pas O tw o c k i) trzeb a będzie zagospodarować s p e cja ln ie tro s k liw ie i p rz e w id u ją c o ze wziględu n a ic h ochronę.
Wiobec uzna nia, że opraco w an ie p rz y ro d n ic z y c h podstaw zalesień w ym aga sko ordyn ow a nia d y s c y p lin y p rz y ro d n ic z e j i p rze strzen ne j, w prow a dzo no o d p o w ie d n i p ro g ra m n a u k o w y do badań
„Z a k ła d u T e o r ii U k ła d ó w P rze strze nn ych “ w In s ty tu c ie U rb a n is ty k i i A r c h ite k tu ry . P rz y w s p ó łp ra c y z In s ty tu te m B adaw czym L e śn i
ctw a i p rz y ro d n ik a m i spoza tęgo In s ty tu tu p la no w an e są szczegó
łow e stu dia z zakresu różnego ty p u biocenoz, i u k ła d ó w p rz y ro d n i
czych, tow arzyszących o sie d lo m Ju d zkim a w szczególności zespo
ło m m ie js k im , co p osłuży w p ro s t celom zalesień W . Z. M .
y te re nó w z ie le n i i lasów w zasięgu W arszawskiego Z espołu M ie js k ie g o jest w p e łn i uznawane przez w szystkie c z y n n ik i decydujące w te j spraw ie. O d bu do w a lasów s ta je się je d n y m z o d c in k ó w p la n o w e j o d b u d o w y i o c h ro n y p rz y ro d y w W . Z. M . dla p otrzeb s to lic y , ze w zględów społecznych, gospodarczych, k lim a - tycznych i k r a j obradow ych.
J Ó Z E F M Ą D A L S K I
Pełnik
Oz dób ą naszych łą k n iż o w y c h ( d e a lp e js k ie h ), h a la w i h a l g ó rs k ic h je st w śród w ie lu in n y c h p ię k n y c h ro ś lin ró w n ie ż p e łn ik ( T r o lliu s europaeus L „ ,ryc. 9 i 1 0), k t ó r y zwraca na ciebie u w a -ę d u ż y m i, ż ó łty m i, k u lis ty m i k w ia ta m i.
2 kłącza z im u ją c e g o dość p ły t k o w z ie m i, p o kryte g o lic z n y m i w łó k n is ty m i re sztka m i o gonków liś c io w y c h z p o p rz e d n ic h la t, w y rasta je d e n lu b k ilk a n ie ro zg a łę zio n ych pędów zakończonych du ż y m i w ia ta m i I ryc. lO a ). L iś c ie odziom kowe;, w yrasta jące z kłącza m a ją b la s z k i liściow e głęboko 5— 7 d ło n ia sto dzielne, nagie, od <% v c ie m n ie j, od d o łu ja ś n ie j zielone, na d łu g ic h ogonkach. W yg ląd em
Rvc 9. P ełnik ( Trollius europaeus L.).
J F ot. J- J- K a rp iń s k i.
p rz y p o m in a ją one liście ja s k ru . Szczyty ic h odc.m kow są t r °^. . , ’ p iłk o w a n e , w cinane. L iś c ie łodygow e są siedzące i z w ykle padzie
P ię k n e , duże, jasnożółte k w ia ty osiągają w śred nicy 4 c n n Z - w n ę tr z u ! lis t k i o k w ia tu są w ie lk ie ( 2 - 2 , 5 cm ) p ra w ie k o l e g o k s z ta łtu . Jest ic h 8 - 1 2 , a zaginając się k u śro d k o w i tw o rz ą ja k - gdyby pustą k u lę o k ry w a ją c ą w nę trze k w ia tu . D a le j w głąb na
stę pu ją lis t k i m io d n ik o w e , k tó re są w ą sko do pa tko w ate , a u d o łu
m a ją m io d n ik o w e w głę bien ie. Po n ic h n astę pu ją liczn e p rę c ik i, a d a le j lic z n e s łu p k i. Czasem ilość d z ia łe k o k w ia tu zdw aja się na s ku te k p rze kształce nia się m io d n ik ó w , a naw et ¡pręcików w tw o ry z u p e łn ie podobne do d z ia łe k o k w ia tu i k w ia t staje się w te dy
„ p e łn y m “ .
K w ia t y p e łn ik a ro z w ija ją się w m a ju i w czerwcu. W p ra w d z ie posiad ają one słaby zapach, ale g łó w nie sw oją b arw ą z w a b ia ją różne ow ady ta kie, ja k b ło n k ó w k i, m u c h ó w k i i chrząszcze, odw iedzające je w p o s z u k iw a n iu m io d u . M ió d w y d z ie la ją m io d n ik i z n a jd u ją c e się na lis tk a c h m io d n ik o w y cli (ry,c. lO b ), k tó ry c h ilość w aha się w k w ie c ie od 5— 10. Są one długości p rę c ik ó w . Ż ó łte lis t k i o k w ia tu są stale zagięte k u ś ro d k o w i, toteż s ta no w ią d la p rę c ik ó w d o b rą o chron ę p rzed deszczem. Zagięcie to je d n a k p o w o d u je zwężenie się w ejścia do k w ia tu i ow ady b y dostać się do w nętrza muszą przesu
nąć się o b o k zn a m io n lic z n y c h s łu p k ó w , toteż ¡prawie z re g u ły nar stę pu je z a p y le n ie obcym p y łk ie m . Je śli d łu ższy czas z p o w o d u n ie pogody o w a dy n ie o d w ie d z a ją k w ia tó w , może ró w n ie ż n astą pić ea- m oza pyle nie, ty m b a rd z ie j że p rę c ik i zew nętrzne przew yższają zna
m io n a s łu p k ó w . G łó w n y m i o w a d a m i o d w ie d z a ją c y m i k w ia ty p e ł
n ik a są pszczoły, m u c h y , trz m ie le i d ro b n e chrząszcze.
Ze s łu p k ó w p ó ź n y m la te m lu b je sie n ią w y ra s ta ją owoce- m ie szki, skórzaste, siedzące, do 1 cm d łu g ie , pękające na szwie (ryc.
lO c). Zakończone są one s z y jk ą s łu p k a 4 ra z y kró ts z ą od m ie szka ; ty lk o u g ó rs k ie j o d m ia n y s ie d m io g ro d z k ie j (T . tran ssilva n icu s S c h u r . ) szyjka rów na się p o ło w ie d ługości m ieszka. M ie s z k i za
w ie ra ją czarne nasiona, 1,3 m m d łu gie .
P e łn ik je st ro ś lin ą trw a łą , rosnącą na leśnych łą k a c h , brzegach lasów, w ilg o tn y c h łą k a c h to rfia s ty c h , to rfo w is k a c h , w zaroślach, na m iejscach n ie za b ardzo m o k ry c h , c h ro n io n y c h p rze d z b y tn im w y schnięciem . W y s tę p u je z w y k le w w iększych s k u p ie n ia c h .
W Polsce rośnie na n iż u , a w K a rp a ta c h i T a tra c h sięga aż po kradnę a lp e js k ą (2.218 in ) . Są je d n a k o k o lic e , gdzie go b ra k zu p e ł
n ie lu b rośnie w n ie lic z n y c h okazach.
P e łn ik ja k o ro d z a j, o b e jm u ją c y ogółem 18 g a tu n kó w , w ystę
p u je w z im n y c h i u m ia rk o w a n y c h strefach p ó łk u li p ó łn o c n e j (H o l- a ik ty d z ie ) . Z tego 2 g a tu n k i rosną w E u ro p ie a m ia n o w ic ie T . euro- paeus i 7 . asiaticus, parę zaledw ie g a tu n k ó w w A m e ryce P ó łn o c n e j, a większość ic h w A z ji. T . asiaticus w ys tę p u je je d y n ie w n a jb a rd z ie j
Ryc. 10. Pełnik (Trollius europaeus L . ) ; a. pokrój rośliny, b. listek m iodni
kowy, c. owoc (mieszek).
p ó łno cno -w sch o dn ie j części E u ro p y , n a to m ia s t T . europaeus zgo
d n ie zc swą nazw ą m a swój g łó w n y zasiąg w E u ro p ie , c lo c ia z się0a do za ch o d n ich części S y b e rii. Na p o łu d n iu E u ro p y rośnie ty lk o
w górach. , . ,
P e łn ik należy do n ie lic z n y c h gatunków, k tó ry c h pochodzenie w E u ro p ie n ie jest jeszcze ściśle ustalone. B y ć m oże, że je s t to ro ślina, k tó re j obecność na te re nie E u ro p y sięga późnego trz e c io
rzędu. Podstawą do ta k ie j in te r p r e ta c ji je s t to, że posiada ona w swych p o łu d n io w y c h p a rtia c h zasięgu o dm ia n ę uważaną przez n ie k tó ry c h badaczy za gatunek. Jest to T ro lliu s europaeus L . var.
tra n ssilva n icu s S c h a r . ( = T . tran ssilva n icu s S c h u r . ) . O dm iana ta, czy tez d ro b n y gatu ne k n ie w y s tę p u je na terenach polodow co- w ych. T a k ie je j rozm ieszczenie w o b rę b ie zasięgu św iadczyć może je d y n ie o starszym p och od zen iu o d m ia n y n iż okres lod ow co w y, gdyż tru d n o p rzyp u ścić, b y g a tu n e k m acierzysty, d o p ie ro w d y lu w iu m do E u ro p y p rz y b y ły , z ró ż n ic o w a ł się na p o łu d n iu E u ro p y w o dm ianę geograficzną, a na ro z le g ły c h polod ow o ow ych terenach przedstaw ia
jących ró ż n o ro d n e w a ru n k i edaficzne i k lim a ty c z n e pozostał n ie z m ie n io n y 1).
In n e za p a try w a n ie p rz y jm u je , że p e łn ik n ależy do ro ś lin , k tó re do E u ro p y p rz y w ę d ro w a ły podczas e p o k i lo d o w e j.
Jako ro ś lin a ozdobna p e łn ik b y ł i je st jeszcze ciąg le zryw any i ¡spizedawany, toteż g ro z i m u w yniszczenie zwłaszcza na s ta n o w i
skach, na k tó ry c h w ys tę p u je w m a łe j ilo ś c i okazów . W zw iązku z ty m oraz ze w zględu na sw ój c h a ra k te r re lik to w y został uznany za ro ś lin ę c h ro n io n ą rozp orząd zen iem M in is tra O św iaty z dnia 29 s ie rp n ia 1946 ro k u .
P e łn ik n ad aje się do sadzenia po p a rk a c h i o gród kach , toteż ma zastosowanie w o g ro d n ic tw ie . Sadzą go w m n ie jszych lu b w ię k szych g ru pa ch na ra b a ta ch , w a lp in a ria c h itp . m iejscach za cie nio n y c h lu b słonecznych, ale n ie z b y t w ysychających. N ie ra z zdarza się, ze p e łn ik k w itn ie po raz d ru g i je sie n ią , ale wówczas często w arzy go m róz. M ożna go wysiewać z nasion, k tó re je d n a k k ie łk u ją n ie
re g u la rn ie , w o jn o i często leżą przez r o k w z ie m i z a n im s k ie łk u ją . Siać n ależy do w ilg o tn e g o in s p e k tu , a ro ś lin y w y k ie łk o w a n e prze- p ik o w y w a ć , po czym sadzić na m ie js c u przeznaczenia. M ożna go też rozm nażać przez d z ie le n ie kłączy.
W o s ta tn ic h dziesiątkach la t uzyskano w o g ro d n ic tw ie , drogą k rz y ż o w a n ia tr z e d i g a tu n k ó w t j. T. europaeus, T. asiaticus i T . ch i- nensis, szereg mieszańców o grod ow ych , k tó ry m (nadano różne na
zwy. Są to m. in . „H e lio s o k w ie c ie k u lis ty m , zam kniętym ,, o czy-
*) S. K u l c z y ń s k i , Borealny i arktyczno-górski element we florze ków°l932r0dk0WeJ’ Rozprawy W ydziału Matem.-Przyrodn. PAU, t. L X III. Kra-
stlej ż ó łte j barwi©, „ G o lia th “ d orastający 70— 80 cm wysokości, o k w ia ta c h d użych ciem no.pom a rańczow y c li, „O ra iig e G lobe“
o k w ie c ie o k rą g ły m , ja s k ra w opom arańozow ym i inn e.
G A B R I E L B R Z Ę K
Geneza i ewolucja jezior Wielkopolskiego Parku Narodowego pod Poznaniem’)
Nia te re n ie W ie lk o p o ls k ie g o Panku N arodow ego, rozcią g a ją cego się na p rz e s trz e n i o k o ło 3.800 ha, z n a jd u je się o k o ło 40 róż
nego ty p u z b io rn ik ó w w o d n y c h , a m ia n o w ic ie : 6 je z io r (G óre ckie , K o c io łe k , B u d z y ń s k ie , S k rz y n k a , W ito b c ls k ie i D ym a czew skie ), będących obecnie w ró żp e j fa z ie b io lo g iczn e g o „d o jrz e w a n ia “ , o k o ło 15 śródleśnych (Stawków, k o c io łk ó w i oczek oraz k ilk a n a ś c ie m ła k , to rfia n e k i okresow o is tn ie ją c y c h śródleśnych m oczarów .
W okresie to p n ie n ia lądolotdu ostatniego zlod ow a cen ia wszyst
k ie te z b io r n ik i n a le ż a ły do w spólnego, »uh glac ja k ie g o prasy&temu wodineigo. Są one pozostałością po w ie lk ic h podlodow cow yC h rze
kach, p ły n ą c y c h na ty m te re n ie — rzecz dziw na — n ie z p ółnocy k.u p o łu d n io w i, k t ó r y to k ie ru n e k p rz y b ie ra ły z w y k le p o d ło d o w co we rz e k i, ltecz z półjnocnego zachodu k u p o łu d n io w e m u w schodow i, uchodząc do szerokie j P rado li n y W arszaw sko-B erlińsfciej (ry c . 11, 12, 1 3). R y n n y ty c h rz e k są „g e n e tyczn ie “ z so;bą zw iązane i cechuje je : a) ic h wąskość p rz y rów nocześnie s tro m y c h zboczach, ł>) p ro
s to lin ijn y n a o g ó ł przebieg, c) n ie ró w n a k o n fig u ra c ja dna.
P o s p ły n ię c iu w ó d p o z o s ta ła w z a g łę b ie n ia c h r y n ie n w o d a , tw o rz ą c is tn ie ją c e t u d o d n ia d zis ie js z e g o je z io r a , a t u i ó w d z ie w y n u rz a ją c e się z d n a ry n ie n p o p rz e c z n e g a rb y lą d u ro z g r a n ic z y ły poszcze g ó ln e m is y ty c h je z io r n a k s z ta łt b a r ie r lu b p ro g ó w (ry c . 1 2 ). O b e cn a p o z io m a i p io n o w a k o n fig u r a c ja te re n u W ie lk o p o l
sk ie g o P a r k u N a ro d o w e g o p o tw ie rd z a c a łk o w ic ie to p rz y p u s z c z e n ie . ') Niniejszy artykuł jest wyciągiem z obszerniejszej pracy G. B r z ę k a
Pt. „Studia limnologiczne nad zbiornikami wodnymi Wielkopolskiego Parku Narodowego pod Poznaniem“ (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Monograficzne t. 2, z. 2, Poznań 1948).
2
P o dobną genezę imają rów nież dość gęsto na ty m te re n ie ro z siane śródleśne sta w ki, zwane przez lu d w ie lk o p o ls k i „ k o c io łk a m i“
lu b „o c z k a m i“ , ja k Ż a b ia k , G a p ia k , C zarny D ó ł i in n e . O d p ły w ó w one n ie p osiadają, a głębokość ic h w aha się w gran icaeh 0 ,5 — 1.5 m, zależnie od p o ry ro k u i od ilo ś c i opadów.
O sta tn ią wreszcie k a te g o rię n a tu ra ln y c h z b io rn ik ó w w odnych na terenie W ie lk o p o ls k ie g o P a rk u N arodow ego tw o rz ą tzw . „ d o ły 1“
c z y li m a łe śródleśne z b io r n ik i, pow stające okresow o w następstwie w iosennych ro z to p ó w śnieżnych lu b jesie n n ych d łu g o trw a ły c h de
szczów, la łe m zaś i z im ą w ysychająca. T w o rz e n iu się ic h na ty m obszarze s p rz y ja p ag órkow a ta, m ie js c a m i naw et ryp n o w a ta k o n f i
guracja- te re n u , w y tw ó r erozyjnego- d z ia ła n ia w ód ro zto p o w ych lo
dowca, ja k ró w n ie ż ,nieprzqpu8zczalny lu b słabo przepuszczalny c h a ra k te r p od ło ża w ry n n a ch (przew a żnie pliloceńskie i ł y) .
N a podstaw ie wairsitwicowej k o n fig u r a c ji terenu W ie lk o p o l
skiego P a rk u N arodow ego or-aiz lic z n ie rozsian ych śródleśnych oczek, to rfo w is k i- m o k ra d e ł m ożem y przypuszczać, żc w p ie rw s z e j fa zie p o -cofnięciu się lo d o w c a u trz y m y w a ł się znacznie w yższy n iż obecnie p oziom w ód , o ra z że n ie k tó re je z io ra tego te re n u k o m u n i
k o w a ły się z sobą w y k o rz y s tu ją c istn ie ją c e tu i ó w dzie cieśniny i p rz e s m y k i w prasystem ic pod lo do w cow ych ry n ie n . D ow odzą tego tzw . ^zawieszone w c ię c ia e ro z y jn e “ , pow stałe ju ż p o u s tą p ie n iu lodow ca, a dające się szczególnie zaobserwować w stokach ry n ie n je z io r: Góreckiego-, K o c io łk a , W ito h e ls k ie g o i Dyma-czewskicgo, k tó re u ry w a ją się 1— 3 m pon ad dzisiejszym p oziom e m z w ie rc ia d e ł w o d n ych .
W s k u te k p ow o ln e g o , chociaż n ie ró w n o m ie rn e g o w poszcze
g ólnych z b io rn ik a c h p rocesu o b n iż a n ia się p o z io m u w od y do stanu obecnego (S k rz y n k a 67 m u. p. m ., G ó re ckie 66,3 m , K o c io łe k 65,5 m , W ito b e ls k ie 64,8 m , D yina czcw skie 64,7 m , B u d zyń skie 61,4 m ) każde z je z io r W ie lk o p o ls k ie g o P a rk u N arodow ego p rzedstaw ia dziś w sieci w ó d -tego te re n u z u p e łn ie jsamodlziełną, a p o d w zględem e k o lo g ic z n y m o d rę b n ą je d n o s tk ę lim n o lo g ic z n ą . L im n o lo g ic z n e usa
m o d z ie ln ia n ie się i „d o jrz e w a n ie “ p o d w zględem tro filz m u c z y li p o te n c ja łu ¡przem ian y m a te rii i p ro d u k c ji o rg a n iz m ó w żyw ych, ja k o też bioioenotyozne ró ż n ic o w a n ie się o m a w ia n y c h tu je z io r jest
vięc procesem w tó rn y m .
J e zio ra W ie lk o p o ls k ie g o P a rk u N arodow ego są położone
przeważnie na nieprzepuszczainyeh iła c h pHoceńskich. U tw o ry dy- wiiaine ty lk o m itejscam i p o k ry w a ją d,na. m is je z io rn y c h . O bram o-
" llJ;i on(; n a to m ia s t z w a rty m p ie rś c ie n ie m w ybrzeże, ła w ic ę oraz s to ki mis.
Ryc. 11. Pradolina Warszawsko-Berlińska. Sieć subglacjalnych rynien.
Szczegółowe o d tw o rz e n ie h is t o r ii pow sta nia i lim n o lo g ic z n e g o ro z w o ju z b io rn ik ó w W ie lk o p o ls k ie g o P a rk u N arodow ego je s t t r u dne, gdyż w system ry n ie n zazębia się tu k ilk a k r o tn ie m oren a czo
łow a, k o m p lik u ją c w w y s o k im s to p n iu w szelkie teoretyczne h ip o tezy. W sp ó ln ie z dtoic. d re m B o g u m i ł e m K r y g o w s k i m w y sunęliśm y n astępującą h ip o te zę w sp ra w ie genezy ry n ie n i je z io r W ie lk o p o ls k ie g o P a rk u N airodiowego:
W o s ta tn im g la c ja le w o d y s u b g la cja ln e p ły n ą c w a r tk o z k ie - 1 uinku p ółnocno-zachodniego ry n n ą dzisiejszego Jeziora T o m ic k ie g o
k u p o łu d n io w e m u w schodow i, n a p o ty k a ły k ilk a k ro tn ie , b a rie ry w p osta ci z w a rty c h m asyw ów m o re n y czołow ej i dennej (ry'c. 11, 12, 1 3), w s k u te k czego p o d cienieniem h y d ro s ta ty c z n y m ro z d w o iły , a w dalszym p rze bie gu ro z tro iły one sw ój p r o s to lin ijn y dotychczas k ie ru n e k biegu. Jedna p a rtia w ó d w y ż ło b iła sobie ry n n ę w ito b e lsko - dym aezewską, uchodzącą w p ro s t do P ra d o lin y W arazaw sko-B erliń- skieij. D ru g a p a rtia w ó d s k ie ro w a ła aię n a J e zio ro G ó re ckie i pod ciśn ie n ie m h y d ro s ta ty c z n y m , n ie z b ę d n y m do sforsow ania k ilk u p ię trz ą c y c h się na je j drodze pro gó w , sk ie ro w a ła się n a K o c io łe k i Je zio ro B u dzyń skie, a nastę pn ie do p ra d o lin y . T rze cia wreszcie partita w ó d wytw oirizyła sobie w p o ś ro d k u d w ie węższe ry n n y d odat
k o w e : piskorzew ską i Skrzynecką. O b ie te o s ta tn ie ry n n y u u jś c ia dk> p ra id b lin y łą c z y ły się i po sforsow aniu pod ciśn ie n ie m h y d ro s ta tyczn ym w y ła n ia ją c y c h się u swego u jś c ia p ro gó w , d o p ro w a d za ły swe w o d y do P ra id o lłn y W a rs z a w s k o -B e rliń s k ie j. Po s to p n ie n iu lodow ca i s p ły n ię c iu n a d m ia ru w ó d do p ra d io lin y w za głę b ie n ia ch ry n ie n pozostała w oda, tw o rzą c istn ie ją c e tu do cziaeów dzisiejszych je z io ra .
W szystkie je z io ra W ie lk o p o ls k ie g o P a rk u N arodow ego posia
d a ły k ie d y ś p ołączenie rzeczne. C hociaż b ie g te j „ p r a r z e k i“ b y ł w d y lu w iu m p o d w ó jn ie w zglę dn ie n a w e t p o c z w ó rn ie ro z w id lo n y (ry c . 12, 1 3 ), m im o to w szystkie je j o dn og i łą c z y ły się z sobą, tw o rząc je d n ą w spó lną , s u bg la oja lną pra rze kę. Z b ie g ie m w ie k ó w z a n i
k a ła jedjnak łączność p o m ię d z y poszczególnym i je z io ra m i, ai obec
n ie z a n ik ła ona n ie m a l z u p e łn ie iz w y ją tk ie m eo n a jw y ż e j Jeziora G ó re ckieg o i J e zio ra W i to b o lskie go, k tó re łączą się z J e z io re m Dy- maozewsfciim za p o ś re d n ic tw e m p rze ciska ją cych się przez to r f o w i
skowe te re n y d w u m ało zresztą znaczących potoczków . Jedność w ściślejszym znaczeniu p r aw dOipodo h n i o n a jd łu ż e j zachow ały m ię d zy sobą je z io ra W ito b e ls k ie w ra z z D ym aczew skim , m ię d z y k tó r y m i ró ż n ic a p o z io m u z w ie rc ia d e ł w yno si z a le d w ie 0,1 m.
N ie m ożna w y k lu c z y ć ró w n ie ż m o ż liw o ś c i k r ó tk o tr w a łe j cho
ciażb y łączności p o m ię d z y z w ie rc ia d ła m i ty c h dw u je z io r ze z w ie r
c ia d ło m J e z io ra G óreckiego, o czym świadcżą b a rd z o n is k ie p o m ię dzy t y m i trzem a z b io rn ik a m i p ro g i. Połączenie to m og ło trw a ć jed|nak ty lk o b ardzo k r ó tk o i m og ło m ie ć m iejsce ty lk o w p ie rw s z e j fa z ie po z n ik n ię c iu czaszy lo d o w c o w e j, t j . p rz y n a jw yższym p o z io m ie wód. O tyto), że łączność ta ju ż dawno z a n ik ła , świadczą dość
znaczne różnice w obecnym p o z io m ie z w ie rc ia d e ł, k tó re p o m ię d z y je z io ra m i G ó re c k im a W k o b e łskim wynoszą 1,5 m , zaś m ię d z y je z io ra m i G ó re c k im a D ym aiozewskim 1,6 m .
Pozostałością daw nej b ezp ośred nie j p o m ię d z y ty m i dw om a,
Ryc. 12. Pradolina Warszawako-Berlińska. System rynien ludwikowskich.
w zględnie trzem a je z io ra m i łączności je st w s p o m n ia n y p ow yżej m a ły górecko-dym aezew ski potoczek, p rz e b ija ją c y się przez to rfo w iskow e p o d m o k łe łą k i w si „Ł ó d ź “ o ra z p oto czek w itobelsko-dytm a- czcw ski. Ł ą k i te są n ie w ą tp liw ie p ro g a m i w y n u rz a ją c y m i się z to n i je z io rn e j i ro z d z ie la ją c y m i d aw ny p r a z b io m ik pa 3 je z io ra samo
dzielne.
Znacznie w cześniej u s a m o d z ie ln iły się je z io ra : S k rz y n k a , G óreckie, K o c io łe k , B u d z y ń s k ie , k tó re w d y lu w iu m tw o rz y ły n ie w ą tp liw ie ró w n ie ż je d n o litą , s u bg la cjaln ą rzekę. N ale ży je d na kże w y k lu c z y ć m ożliw o ść, że te 4 je z io ra p o s ia d a ły k ie d y k o lw ie k je d n o lite , w spólne z w ie rc ia d ło w odne. Przeczą te m u z b y t w y n io s łe po
m ię d z y n im i p ro g i oraz znaczne ró ż n ic e p o z io m ó w z w ie rc ia d e ł,
k tó re wynoszą p o m ię d z y S k rz y n k ą a Jeziorem G ó re c k im 0,7 m , m ię d z y S k rz y p k a a K o c io łk ie m 1,5 m , m ię d z y Je zio re m G ó re c k im a K o c io łk ie m 0,8 om, m ię d z y K o c io łk ie m a Je zio re m B u d z y ń s k im 4,1 m , zaiś m ię d z y S k rz y n k ą a Je zio re m B u d z y ń s k im aż 5,6 m . N ic w y k lu c z a m n a to m ia s t m o żliw o ści is tn ie n ia w d o b ie obecnej pod
zie m n e j łączności p o m ię d z y n ie k tó ry m i, zwłaszcza b liż s z y m i sobie je z io ra m i, p rz y czym w oda p rz e n ik a poprzez p ia s k i i ż w iry d ylu - w ia ln e z je z io r w yżej położonych do je z io r za jm u ją c y c h położenia niższe.
N a p rze strze n i ty s ią c le c i dzielących nas od d y lu w iu m zm ie
n ia ły się na te re n ie W ie lk o p o ls k ie g o P a rk u N arodow ego n ie ty lk o ro z m ia ry z w ie rc ia d e ł poszczególnych je z io r i zarysy ich l i n i i brze
gow ych, leciz u le g ł ró w n ie ż z m ia n ie k ie ru n e k s p ły w u w ó d . O te j z m ia n ie k ie r u n k u s p ły w u w a łu w iu m zadecydow ało g łó w n ie zpaczne o b n iż e n ie się p o z io m u zw ie rcia d e ł, je z io r, w y ła n ia n ie się p ro g ó w o ra z p ow staw anie w dobite obecnej n o w y c h p a ro w ó w , tzw . „d e b e r“
p o d w p ły w e m e rozyjnego d z ia ła n ia w ó d deszczowych.
J a k p rzedstaw ia to ryc. 13, w o s ta tn im g la cja le ii w p ie rw s z e j faizie p o s tg la c ja jn e j w szystkie w o d y z to p n ie ją c e g o lodow ca s p ły w a ły z om aw ianego te re n u czterem a ry n n a m i ;z p ó łn o cn e g o ziachodu w k ie r u n k u p o łu d tó o w o -w s c h o d n łm , uchodząc do P ra d o lin y W a r
szawsko» B e rliń s k ie j. O becnie g łó w n y m k o ry te m s p ły w u wód P a rk u do P ra d o lin y Warslziawisko-Berlińsikilelj stała się ry n n a w ito b e łsko - dym aczewska, d b k tó re j dołączają się w o d y z r y n n y Jeziora Górec
kie g o , S krz y n e c k ie j i p is k o rz e w s k ie j. R y n n a górecka została ro z d z ie lo n a p ro g ie m (Osowa G óra 132 m n . p. m .) p o m ię d z y K o c io ł
k ie m a Je zio re m B u d z y ń s k im n a d w ie części, w s k u te k czego pierw sza, półnoeno-zacbodn ia, o d p ro w a d z a swoje w o d y db k o ry ta w itobelsko-dym aczew skiego, druga zaś połudlniowo-wistehodnia, od
d zie lająca Je zio ro B u d z y ń s k ie , u c h o d z i w p ro s t db P r a d o lin y W a r- az awsfcot-Beirli ń s k ie j.
Je zio ra W ie lk o p olskieg o P a rk u N arodow ego p o m im o w s p ó ln e j przeszłości geologicznej p rz e d s ta w ia ją w dob ie obecnej różne fazy b io lo g ic z n e j „d o jrz a ło ś c i“ . Nai to w tó rn e i w n ie ró w n y m te m p ie p rze bie ga ją ce b io lo g ic z n e ró ż n ic o w a n ie się je z io r w p ły w a ją g łó w n ie ta k ie c z y n n ik i ja k : a) głębokość z b io rn ik a w odnego i p o w ie rz c h n ia jego zw iercia d ła * b ) c h a ra k te r podłoża dennego* c) p ołożenie w te re nie iw g łę b o k ie j zaklęsłości te re n u czy też w te re nie p ła s k im ),
dom ostwa, sp ły w y ściekow e). C z y n n ik i to w y w o łu je w ko n se kw e p cji szereg zm ia n w fiz y c z n e j, chem icznej i b io lo g ic z n e j s tru k tu rz e je z io r.
hyc- 13. Pradolina Warszawsko-Berlińska. Subglacjalne i obecne kierunki spływu wód na terenie ludwikowskim.
R ozp oczyn ają c n p . okrę żną w ycieczkę o d J e zio ra Dymaczew-
“kieg o, z k o le i G óreckiego, k tó re z n a jd u ją się w n ie k tó ry c h swych p a rtia c h d o p ie ro w s ta d iu m dążenia do e u lro fiz a c ji i w y k a z u ją stosunkow o słabe jeszcze w łaściw ości e u tro fic z n e (m e z o tro fiz m ), prze cho dzim y k o le jn o przez rozleg łą skalę s to p n i p ośrednich, a m ia n o w ic ie • przez ty p o w o e u tro fic z n e je z io ro K o c io łe k , p op rze z stojąco n a p o g ra n ic z u silnego e n tro fiz m u a d y s tro fiz m u Jezioro B u dzyń skie, a k o ń c z y m y ją na w y ra ź n ie d y s tro fie z n e j Skrzynce.
Jeziora te w y k a z u ją w ie lk ą różnorodność n ie ty lk o pod w zględem sw ej m o rfo lo g ii, głębokości, p o z io m u w od y, c h a ra k te ru otoczenia, rocznych z m ia n te rm ic z n y c h , ch e m izm u i zasobności w substancje
odżywcze, lecz rów nie ż pod w zględem flory,stycznym i fa u n is ty cznym .
J a k z powyższego w y n ik a , je z io ra W ie lk o p o ls k ie g o P a rk o N arodow ego p osiad ają bezcenne w p ro s t w aloiry d la w szelkiego ro d z a ju p ra c ekologioznO -porów naw czych ii zespołow ych. Z a s łu g u ją one ize wszech m ia r na to , >ahy je o toczyć tro s k liw ą o p ie k ą ze strony’
w ład z a d m in is tra c y jn y c h , le ś n ik ó w i p rz y ro d n ik ó w oraz o chron ą p rze d z a bu rze nie m ic h ró w n o w a g i bioee.notyoznej.
Badania naukowe w rezerwatach i parkach narodowych1)
Cele, o rg an izacja, te m atyka.
III. S z w e c ja
O p ra cow a ła Z o fia Zalew ska.
CZĘŚĆ I
1. R y s h i s t o r y c z n y .
P o c z ą tk i o c h ro n y p rzyirod y w S zw ecji, podobni© ja k w in n y c h k ra ja c h , sięgają d a le ko w przeszłość h is to ry c z n ą i ni© da się ic h ściśle o d tw o rz y ć . W ia d o m o ści o n ie k tó ry c h p o sta no w ie n ia ch o c h ro n n y c h p rz e trw a ły w d o ku m e n ta ch pisanych. D o w ia d u je m y się z n ic h , że ju ż od 1828 r. w szystkie z a b y tk i p rz e d h isto ryczn e (cm e ntarzyska, m ie jsca k u lt u re lig ijn e g o it p . ) są n a te re n ie S zw e cji ca łko w ici©
ch ro n io n e jako ' m ające w artość n au ko w ą o gólnośw iatow ą. O d ro k u 1879 d o 1903 k ró lo w ie szwedzcy o g ło s ili w ie le u staw za kazu ją cych w y c in a n ia lasów w róż n y c h częściach k r a ju . W la ta c h 1869 — 1903 u k a z a ły się ustaw y o o c h ro n ie g a tu n k o w e j n ie k tó ry c h ssaków i p ta k ó w (kaczka edredonowia, d z ik ie łab ęd zie, szpak, k u ro p a tw a , g łu szec, łoś i b ó b r) . Szw edzki badacz k r a in p o la rn y c h A . E. N o r d e n- s k j ó l d (1832 — 1901) w skazyw a ł na konieczność zachow ania d la p rz y s z ły c h p o k o le ń w ie lk ic h reze rw a tów p ie rw o tn e j p rz y ro d y na
1) Por. „Chrońmy przyrodę ojczystą“ r. IV , 1948, n r 9/10, str. 25 i r. V , 1949, nr 11/12, str. 17.
terenie k ra jó w skandynaw skich. B y ły to je d n a k poczynania spora- yczne i n ie m ia ły większego pra ktyczne g o znaczenia.
Właściwym pionierem realizacji idei ochrony przyrody w Szwecji
b y łH u g o
C o n v e n t s (1855 — 1923). Wroku
1889 0 - on ®wą pierw szą p o d ró ż n a u k o w ą do tego k r a ju . W p ó ź n ie j- zych podróżach s tu d io w a ł w szechstronnie p rz y ro d ę szwedzką i o b m yśla ł k o n k re tn y p la n o rg a n iz a c ji je j ochrony]. P rz e d s ta w ił go p u- I 1CKni© w 1904 r., k ie d y to p rz y b y ł do S zw e cji na zaproszenie to w a rzystw n a u ko w ych i w trz e c h m ia sta ch u n iw e rs y te c k ic h (U p psa la,° e|t>°rg i L u n d ) w y g ło s ił o d c z y ty o o c h ro n ie p rz y ro d y w ogóle,
® ®®cz©gó]pym u w z g lę d p ie n ie m p o trz e b S zw ecji w ty m zakresie, a s w ie tlił z p u n k tn w id z e n ia id e i o c h ro n y p rz y ro d y następujące ra ty g osp od arki k r a jo w e j: w y k o rz y s ty w a n ie w odóspadów d la ce
lów e le k tr y fik a c ji, osuszanie je z io r i bagien, niszczenie p ie rw o tn y c h masywów ska ln ych przez z a k ła d a n ie w n ic h k a m ie n io ło m ó w , II iszczenie m o re n , ozów i głalzów n a rz u to w y c h w z w ią z k u z r o ln i
ctwem i h uidó w nictw e m oraiz p rz e p ro w a d z a n ie m dróg, e ksploatow a
l i torfow isk;, w y c in a n ie lasów. P o d k re ś lił konieczność o c h ro n y gatu nkó w ej w y m ie ra ją c y c h ro ś lin i z w ie rz ą t (cis, ko tew ka -o rze ch w odny, b ó b r, n ie d źw ie d ź b ru n a tn y , lic z n e g a tu n k i p ta k ó w ). W ska
zyw ał na zu p e łn e w y tę p ie p ie w S zw e cji n ie k tó ry c h g a tu n k ó w ro ś lin (np. o s tro k rz e w u I le x a q u ijo liu m ) i zw ierząt. Z a le c a ł konieczność g ru n to w n y c h bad ań w zakresie f iz jo g r a f ii k r a ju , iPw entairyzow ania p rz e d m io tó w za słu gu jących na o chron ę i sporządzania d o k ła d n y c h map ic h w ystępow ania. Zachęcał do k rz e w ie n ia id e i o c h ro n y p rzy- lo d y w społeczeństw ie, a zwłaszcza w śród nauczycielstw a i m ło -
ziezy sz k o ln e j oraz w stow arzyszeniach, k tó ry c h c z ło n k o w ie m a ją styczność z p rz y ro d ą (tow arzystw a!: ło w ie c k ie , kra jo zn a w cze , o p ie k i nad z w ie rzę ta m i, o c li ro p y lasów it p . ) . W reszcie p o d k re ś lił k o n ie czność re a liz o w a n ia id e i o c h ro n y p rz y ro d y w s k a li o g ó ln o k ra jo w e j , o p a rc iu o s p e c ja ln ie do tego celu pow oła ne c z y n n ik i państw ow e 1 społeczne. Id ee te z n a la z ły żyw y o d d ź w ię k w szw edzkich k o ła ch naukow y cli i w społeczeństw ie. J e d n a k na drogę re a liz a c ji w k ro - ozy ły d o p ie ro w k ilk a la t p ó ź n ie j.
W 1909 r. p o w s ta ły d zia ła ją ce po dziś d z ie ń : K o m ite t do S praw O c h ro n y P rz y ro d y p rz y S zw edzkiej A k a d e m ii N a u k (Ve- temskapsakadeuiiens N a tu rs k y d d s k o m m itte ) oraz Szwedlzkie T o w a rzystw o O c h ro n y P rz y ro d y (Svepska N a tu rs k y d d s fó re n in g e n ).
W ty m sam ym ro k u u ka za ła się ustawa 0 o c h ro n ie p rz y ro d y , po w s ta ły pierw szo i n ajw iększe p a r k i narodow e w L a p o n ii i zaczął w y c h o d z ić o rg a n T o w a rzystw a O c h ro n y P rz y ro d y „Sveriges N a tu r“
i P rz y ro d a Szw ecji ), osobno w fo rm ie ro c z n ik ó w i m ie sięczn ików . Są to p u b lik a c je p o p u la rn e , przeznaczone d la sze ro kich mas spo
łeczeństwa.. Szwedzka A k a d e m ia N a u k p u b lik u je o praco w an ia n a u kowe z zakresu o c h ro n y p rz y ro d y , a zwłaszcza w y n ik i p ra c n a u k o w o-badaw czych, p rze prow a dza nych na te re n ie p a rk ó w -narodowych i rezerw atów .
P a rk i N arod o w e p o d le g a ją opiece A k a d e m ii Naiuk ii są przez n ią a d m in is tro w a n e . K o m ite t d o S p raw O c h ro n y P rz y ro d y składa się z 5 osób, p rz y czym w e d łu g ustaw y o o c h ro n ie p rz y ro d y (13 1 1943) w s k ła d K o m ite tu w in n i w c h o d z ić p rz e d s ta w ic ie le następu
jących n a u k : b o ta n ik i', z o o lo g ii, g e o lo g ii i g e o g ra fii fiz y c z n e j — delegow ani przez A ka de m ię N a u k spośród je j człon ków .
W ciągu 40 la t is tn ie n ia o fic ja ln y c h c z y n n ik ó w o c h ro n y p rz y ro d y S zw e cji w ie lu uczonych i d z ia ła c z y za służyło się na ty m p o lu , a zwłaszcza: C h r i s t i a n A u r i v i I 1 i u s, R a t g e t S e r n a n- d e r i R u d o l f F 1 o r i; n.
2. P a r k i N a r o d o w e .
W c h w ili obecnej Szw ecja posiada 15 p a rk ó w n a rod ow ych 0 łą czn e j p o w ie rz c h n i ponad1 4.000 k m \ W artość ic h je st bardzo różna., a są w śród n ic h także n ie posiadające większego z,naczenia ogólnego. J e d n a k w szystkie one o d e g ra ły w ażną ro lę p ropagandow ą budząc w społeczeństwie z ro z u m ie n ie d la id e i o c h ro n y p rz y ro d y .
Zwłaszcza Lapońskie p a r k i n a ro d o w e (w lic z b ie sześciu) są w s p a n ia ły m i z a b y tk a m i p ie rw o tn e j p rz y ro d y w ysoko gó rskie j. O b e j
m u ją zpaczne obszary) fie ld ó w , a na n ie b ro z le g łe p o la fir n o w i 1 je z io ra oraz ź ró d ła w ie lk ic h rz e k p ó łn o c n e j Szw ecji.
P a rk N a ro d o w y S t o r a S j o f a l l e t (1.500 k m 2) rozciąga się w o k ó ł górnego b ie g u rz e k i L u le a a R , w y p ły w a ją c e j z je z io ra Langassjón, wśród n ag ich s k a ł i w ieczn ych śniegów. , W p o ło w ie górnego b ie g u rzeka n a p o ty k a szerokie zagłębienie w ska ln ym p o d ło ż u i ro zle w a się w rozległe je z io ro . N iż e j, na k o le jn y c h stop
niach sk a ln y c h tw o rz y k ilk a w odospadów , z h u k ie m staczających swe w o d y do przepaści. Jeden z n a jw ię k s z y c h — to Stora S jo fa lle t ( „ w ie lk i wodospad je z io ra “ ) w p o b liż u łańcucha śniegiem o k ry -
RO Z M IE S Z CZ E NIE PflFIKÓH NRRODONYCH W SZ NECJI
L I C Z B Y OZN RCZRJ ą PRRKI NRRODOHE
1. VRDVETJRKKO * 6. SRREK 11. RNGSO
2. RBISRO 7. S ONFJR LL 12. GO TSKFI S 8N DÓ
■3. PE L J E KRISE 8. HRMRR 13 -B L R JUNG FR UN 4. MUDDUS 9. TÖFSIN6DRLEN1R. NORRR KVILL 5. STORR S J O F R L L E T 10. GRR PHYTTRN 15. D R L B Y -S O D E R S H O G
Ryc. 14. Rozmieszczenie parków narodowych w Szwecji.
ty c h gór K ebnekaise, Spada o n z, wysokości 40 n i. Prócz w odospadu p a r k o b e jm u je część je z io r w ysoko gó rskich p ię tra a lp ejskieg o wraiz z górną g ranicą lasów oraz najw yższe szczyty te j części gór. O d p o łu d n ia sąsiaduje z n im piark n a ro d o w y Sarek (1.900 k m 2) p o ło żony c a łk o w ic ie pon ad g órną g ra nicą lasów , w śród lo d o w có w i w ie cznych śniegów o k ry w a ją c y c h naigie s k a ły (wznoszące się n a d z b io ro w is k a m i p orostów , m c h ó w i p rz y z ie m n e j ro ś lin n o ś c i k w ia to w e j).
Lodow ce S arek z a jm u ją p o w ie rz c h n ię o k o ło 70 k m 2.
B a rd z ie j k u p ó łn o c y p rz y g ra n ic y N o rw e g ii, po p o łu d n io w e j stron ie je z io ra T o rn e trä s k w y s u n ię ty je s t P a rk N a ro d o w y A b i s k o (ok. 50 k m 2). O b e jm u je o n ró w n ie ż część w spom nianego je z io ra z w ysepką A b isko-S u oło . W o k o lic y T o rn e trä s k L a p o ń czycy la te m z a k ła d a ją sw oje obozy i w y p ę d z a ją re n y na górskie pastw iska. Jest to zgodne iz ustaw ą o o c h ro n ie p rz y ro d y (25 V I 1909) dozw alającą L a p o ń c z y k o m na w ypas re n ó w , p o lo w a n ie , ry b o łó w s tw o i używa,nic psów p aste rskich na te re n ie p a rk ó w n arod ow ych . N ie w o ln o im ty lk o z a b ija ć n ie d ź w ie d z i. O k o lic e je z io ra T o rn e trä s k należą do n a jp ię k n ie js z y c h w ca łe j Szw ecji. Z p o łu d n io w e j części P a rk u roz
tacza się w id o k ,na w sp a n ia łą panoram ę gór i p o b lis k ie je z io ro . N a jb a rd z ie j n a p ó łn o c w y s u n ię ty P a rk V a d v e t j á k k o (24,5 k m 2) le ż y na p ó łn o c n y zachód od je z io ra T o rn e trä s k . O b ej
m u je obszary tu n d ry na fie ld a c h .
P a rk N a ro d o w y P e l j e k a i s e (146 k m 2) na p ó łn o c n y za
chód od g ór te j n azw y posiada w p o d ło ż u łu p k i w apienne. O b e j
m u je częściowo obszary s tre fy lasów s z p ilk o w y c h s u b a lp e js k ie j i a lp e js k ie j. Las św ierkow o-sosnow y zaw iera dom ieszkę b rzozy. So
sna dosięga także re jo n ó w w y ż e j p ołożo nych , ś w ie rk rośnie ty lk o w p o ło że n ia ch niższych. P ię tro s u b a lp e js k ie je s t p ię tre m b rzo zy, k tó ra w ys tę p u je tu w dwóeh o d m ia n a c h : B e tu la a lb a v a r. tortuosa i v a r. coriácea. Jako dom ieszka rosną k a rło w a te fo rm y olszy szarej .(A ln u s in ca n a ) i o s ik i (P o p u lu s tré m u la ). M ie js c a m i w y s tę p u je też ja ło w ie c ( J u n ip e ru s c o m m u n is ). W lasach ty c h p orozrzucane są lic z n e głazy n a rz u to w e — istn e g ra n ito w e o lb rz y m y . P ię tro a lp e j
skie — to fie ld y . W ic h szacie ro ś lin n e j głów ną r o lę o d g ry w a ją za
rośla w ie rz b y szarej (S a lix in c a n a ) i b rzo zy k a rło w a te j (B e tu la n a n a ). N a p o łu d n io w y c h sto kach ścielą się p ię k n e k o b ie rc e m ącz
n ic y le k a rs k ie j ( A rc to s ta p h y lo s uva u rs i) . T n i ó w d zie s to k opada b a rd zo strom o tw o rzą c m alo w n icze urw iskai, a w m iejscach wysta-
Wiomyidh na d z ia ła n ie w ia tr u w id a ć duże p o w ie rz c h n ie ż w iró w z gę- sto p o ro zrzu ca n ym i o lb rz y m im i głazam i. N ajw yższe w znie sie nia p a rk u tw orzą zu pe łn o p u s tk o w ia , c a łk o w ic ie p ozb aw ion e ro ś lin ności.
O sta tn im z k o le i la p o ń s k im p a rk ie m n a ro d o w y m je s t M u d- d u ,s (491,75 k m 2) p o ło ż o n y w s tre fie lasów ig lą stych , m ię d z y drogą P orjus — G allivatre n a p ó łn o c y a rze ką L u lc a a lv na p o łu d n iu . P raw ie w ś ro d k u P a rk u le ż y je z io ro M u d d u s ja u re i rzeka M uddus- jo k k w iją c a się w śród bagien. W p o łu d n io w e j części p a rk u znaj- d u ją się o sob liw e g łę b o kie d o lin y k lifo w e .
U tw o rze n ie la p o ń s k ic h p a rk ó w na ro dowy c li n ie z u p e łn ie je d n a k o c h ro n iło ic h p rz y ro d ę p rz e d zniszczeniem . W L a p o n ii bo- Wlorn is tn ie ją w ty m zakresie szczególne tru d n o ś c i1. Jept ona p rz e cież o jczyzn ą L a p o ń c z y k ó w i p a r k i n arod ow e leżą n a szlakach ic h w ędrów ek w ra z z re n a m i. O czyw iście n ie m oże b yć m o w y o u su n ię c iu L a p o ń czykó w poza o b rę b p a rk ó w , gdyż są o n i ta m o dw ieczn ym n a tu ra ln y m s k ła d n ik ie m k ra jo b ra z u . Z d ru g ie j je d n a k s tro n y L a pończyk bezustannie narusza podstaw ow e p rz e p is y o o c h ro n ie p rz y ro d y . Z daw ien dawna p o lo w a ł on na w ie le d z ik ic h z w ie rz ą t, uwa- KaJ4c je za sw ych n a tu ra ln y c h w ro g ó w — i obecnie p o lu je n adal.
Z a k ła d a ją c w losie obóz, w ycin a —- ja k d a w n ie j — drzewa, ro zp a la ogniska., w czasie dłuższych p o s to jó w le tn ic h u p ra w ia z ie m n ia k i itd . Często p rz y ty m n ie je st z d o ln y zrozu m ie ć, że w o b c o w a n iu z p rzy- rod ą p o w in ie n stosować n ie ra z d aleko idące o gran iczen ia w oln ości
■swego postępow ania. Z ty c h p ow od ów zapewne na te re n ie la p o ń - i'k ilc li p a rk ó w narod ow ych p rz y ro d a jeszcze n ie ry c h ło b ęd zie c h ro n io n a w całej p e łn i.
Łączna p o w ie rz c h n ia la p o ń s k ic h p a rk ó w n a ro d o w y c h w yno si 4112,25 k m 2. Pozostałe (a je st ic h 9 ) m a ją znacznie m n ie jsze ro z m ia ry i z a jm u ją łą czn ie 47,43 k m 2. W szystkie n ie m a l o b e jm u ją w ię- ksze lu b m n ie jsze obszary p ie rw o tn y c h lasów.
P a rk S o n f j a ł l e t (27 k m 2) p o ło ż o n y je s t w w y s o k ic h go
lach k r a in y H a rjc d a le n w p ię trz e lasu brzozow ego oraz częściowo w n ajw yższych p a rtia c h g ó rskich , pon ad g ra n icą lasów.
P a rk H a m r a (0,2 k m 2) w D a le lk a rlii o b e jm u je p ie rw o tn y las sizipilkowy (so|sna i ś w ie rk z dom ieszką b rzo zy) na bag nistym g ru n cie oraz je z io ro . N a te re n ie p a rk u ż y ją b o b ry i d z ik ie łabędzie.
T 6 f s i n g d a l e n (13,65 k m 3j w p o łu d n io w e j części D ale-
k a r li i — to p ie rw o tn y b ó r ś w ie rk o w y w otoczeniu fie ld ó w i je z io r.
Vi o b rę b ie P a rk u leży w ie le p ię k n y c h głazów n a rz u to w y c h o lb rz y m i ch ro z m ia ró w .
G a r p h y t t a n (1,08 ik irr’) je s t jiedinym z n ajstarszych p a r
k ó w n a rod ow ych Szw ecji. L e ży om ma zachód od je z io ra Halarem, w o k o lic y O reb ro i zaw iera ciekaw e zb io ro w is k a łąkow o-leśne ty p u
„ló v a n g “ — ślad y g o s p o d a rk i n a jd a w n ie js z y c h m ieszkańców ty c h o k o lic . Jego drzew ostan skła d a się z w iększych i m niejszych s k u p is k hrzoizy i olszy szarej, a m ie js c a m i gęstych g a jó w leszczynow ych, k tó re sto p n io w o przechodzą w las ś w ie rko w y, to zinów w g a j m ie szany, z ło ż o n y z brzozy, w ie rz b , olsz, k a lin y i w ic io k rz e w u . P a rk ma bogate ru n o z ió ł i tra w . N ie k tó re fra g m e n ty noszą ślady u p ra w y . Z odn alezio nych ma tere;n ¡e P a rk u 348 g a tu n kó w ro ś lin , o k o ło 50 g a tu n kó w zostało tam w pro w a d zo n ych p rze z człow ieka. Są w śród n ic h i drzewa owocowe, mp. ja b ło n ie .
P a rk A n g s ó jest m a łą w ysepką (0,75 (km2) w p o b liż u S ztok
h o lm u , należącą do a rc h ip e la g u aizfciarów, a p ołożoną w odległości o k o ło 300 m od lą d u stałego. W ysepka pow sta ła w czasach p o lo d o w - cow ych z p ołącze nia się trz e c h jeszcze m n ie js z y c h przez w y n u rz e n ie z m orza. Zysikaia przez to n ie z w y k łe zarysy brzegów z p ó łw y s p a m i i za to k a m i. W środ kow ym obnażeniu z n a jd u je się je z io rk o s iln ie zahagniome po brzegach i p ra w ie c a łk o w ic ie zarośnięte. P o d k ła d ska ln y w yspy stanow i gnejsi, k t ó r y na p e ry fe ria c h tw o rz y w yn io sło ści do 2,) m. W yspa ma n ie z w y k le u ro z m a ic o n ą to p o g ra fię . P o w ie rz c h n ia je j usiana je st m o re n a m i, głazami: i żw irow iskam i], p orośn ięta lasem sosinowo-świerkowym z. dom ieszką różnych drzew liściastych, w śród k tó ry c h okazałością w y ró ż n ia ją się dęby. P osiada też z b io ro w iska łąkowo-leśme ty p u „ló v a n g “ z b u jn ą łą k ą , pełną ró ż n o ro d n y c h z ió ł. Angsó n ależy do n a jp ię k n ie js z y c h p a rk ó w narod ow ych Szw ecji.
G o t s k a S a m d ó n (3,68 k m 2) — w ysepka na p ó łn o c od G o tlan dia , p o ro ś n ię ta lasem s z p ilk o w y m i liś c ia s ty m — s ły n ie z b o gactwa fa u n y p ta k ó w . N a w y b rz e ż u ż y ją p ta k i w od ne , a w śró d n ic h rz a d k ie g a tu n k i m ew i ry b o łó w e k . W ska ła ch n a d m o rs k ic h g n ie ź d z ił się do niedaw na o rz e ł m o rs k i. W lasach ż y ją p ta k i śpiew ające i dra
pieżne. (Między iń n y m i w y s tę p u ją ta m : krzyżod izió by, s ik o ry , k r u k i i inne. Las liś c ia s ty składa się z brzozy, dębu, leszczyny. D om ieszkę s ta n o w i n ie z m ie rn ie rz a d k i w S zw ecji cis.
W p ó łn o c n e j części C ie śn in y K a lm a rs k ie j (K a lm a n s u n d ) leży
