Andrzej Strzałecki, Agata Kabala
Styl twórczego zachowania w
analizie procesów wypalenia
studenckiego
Studia Psychologica nr 7, 85-100
Studia Psychologica UKSW 7 (2007) s. 85-100
A NDRZEJ STRZAŁECKI, AGATA KABAŁA Szkoła W yższa Psychologii Społecznej
S T Y L T W Ó R C Z EG O Z A C H O W A N IA
W A N A L IZ IE PRO C ESÓ W W Y P A L E N IA S T U D E N C K IE G O
Role of the styles of creative behavior in the etiology of students burnout Abstract
Senior's au th o r m odel of The Style of Creative Behavior, operationally defined by th e „The Creative Behavior Questionnaire", was used to study th e etiology of stu d en ts burnout. A new S tudents Burnout Inventory (56/) was con stru cted and analyzed by m eans of factor analysis which revealed five factors: 1. Physical exhaustion; 2. Psycho logical exhaustion; 3. Emotional exhaustion; 4. Low m otivation; 5. Apathy.
The regression analysis revealed th a t th e m ost im p o rta n t role in th e stu d e n ts b u rn o u t is plaid by th e low scores in The S treng th o f e g o an d Self-realization. The m ultiple R o f th e s e traits w ith th e general score of th e SBI is 0,70 an d explains 49% of variance (F2, 65=30,81, p<0,001). The article en d s th e discussion of th e role of creativity in s tu d e n ts p erson ality integration, th eir w ell-being an d success in th e studies.
1. W PROW ADZENIE I PROBLEM BADAŃ
T erm in „w ypalenie stu d en ck ie” (stu d e n t burnout) nie b u d zi ju ż zdziw ienia od czasu prac M eiera i S chm ecka (1985) oraz A n d e rso n a i C o le a (1988). Pojaw ił się on w b ad a n ia ch psychologicznych praw ie jed n o cześn ie z p ró b a m i w yjaśn ien ia w y palenia p ra co w n ik ó w n au k ow y ch (academ ic b u rn o u t; por. częściow y p rzegląd badań: Bilgego, 2006) w kontekście zadow olenia z p ra cy (jo b satisfaction). In te re sującym w y n ik iem b a d a ń Bilgego było m .in., zw rócen ie uw agi n a to, iż c z y n n ik i specyficzne, w ew n ętrzn e (intrinsic factors) odg ry w ają w ażniejszą rolę w w y p a le niu ak a d em ick im i zadow oleniu z p ra cy n iż c z y n n ik i ze w n ętrzn e (Bilge, 2006, s. 1158). O k azało się rów nież, co jest interesujące w k ontekście p o djęty ch przez nas b ad a ń , iż m ło d si p raco w n icy nau k o w i w w iększym sto p n iu dośw iad czali w y p alenia n iż p raco w n icy w w ieku śre d n im , co m oże zw racać uwagę n a rolę sp o so bów ra d zen ia sobie z tru d n y m i sytu acjam i, w ykształconych w p óźn iejszy m o k re sie życia (H eszen-N iejodek, 2000).
O częstości w ystępow ania w y palenia studenckiego m ogą św iadczyć w y n ik i b a d ań A nd ersona i C o lea, w k tó ry ch okazało się, że z 360 zbadanych stud entów 69,6% przyznało, że znajdow ało się na g ra n ic y cierpienia i w y p alen ia (suffering
and condition o f burnout: A nderson, Cole, 1988, s. 500). Ci, k tó rzy deklarow ali
złego sta n u zdrow ia. Z w raca to uwagę na fakt, iż objaw y złego sam opoczucia, dysfunkcji, załam an ia, relacjonow ane w daw nych b ad a n ia ch n ad po w odzeniem w stu d iach i w pływ ające na zjaw isko „zaniżonego p o w od zen ia” (underachieve
m e n t; por. Lavin, 1965; R aph i in., 1966) m ogą m ieć źró dło nie tylko w błędach
w p lan o w an iu b ad a ń (por. na ten tem at uw agi T h o rd ik ea , 1963), ale m ogą w y n i kać z przyjęcia niewłaściwej p ersp ek ty w y teoretycznej. W ydaje się, że je d n ą z w aż nych przyczyn n iepo w o dzenia w studiach, niek o n tro lo w an ą w daw nych b ad an iach i niew yeksponow aną d ostatecznie ze zro zu m iały ch wówczas względów, m oże być w łaśnie „sy n d ro m w yp alen ia studenckiego”. P rzyjm ując zap ro p o n o w an ą tu p e r spektyw ę badaw czą, m o żn a zinterpretow ać w now y m św ietle w y niki, jakie u zy skał daw niej S trzałecki w p o d łu żn y ch b ad a n ia ch (1964-1969) n ad po w odzeniem w stu d iach architek tury. O tóż okazało się, że d o brzy studenci byli „sko ncentrow a n i n a problem ach, zdolni do długotrw ałego w ysiłku, głębokiej refleksji, um ieli podp o rząd k o w ać głów nem u celowi konfliktujące i deko ncentrujące bodźce, byli energiczni, p ro d u k ty w n i, an gażujący się, p e łn i in icjatyw y i gotow i do p o d ejm o w ania od pow ied zialn o ści” (Strzałecki, 1973, s. 147/148; po praw ion a korelacja w ie lo k ro tn a cz y n n ik a Refleksyjności T z „A nalizy te m p e ra m e n tu ” G uilforda-Z im - m erm a n a oraz D om inacji i W nikliw ości psychologicznej /skala Do i W pl z „K ali fornijskiego inw en tarza psychologicznego” G ougha z k ry te riu m p ow odzenia w stu d iach w yn osiła 0,55, co pozw oliło w yjaśnić 30% popraw ionej w arian cji w y ników). N asilenie tych w łaśnie czynników u m ożliw iło pow odzenie w studiach, b ra k ich m oże być n ato m iast pow odem w y p alenia studenckiego.
M ożna więc przyjąć, w zgodzie z w y jaśnieniam i Bilgego (2006) dotyczącym i w y palenia akadem ickiego, że to czy n n ik i w ew nętrzne, zatem zm ienne dyspozycyjne, są w d uży m stopniu źródłem zm ienności m iędzy stu d en tam i w zakresie p o d daw a n ia się procesow i w ypalenia. Poniew aż zagadnienie w ypalenia studenckiego jest stosunkow o m ało rozpoznane, zdecydow ano przeprow adzić b adania, zarów no d o tyczące sam ego k o n stru k tu Syndrom u W ypalenia Studenckiego (SWS), jak i czy n n ików psychologicznych jego pow staw ania.
2. MODELE TEORETYCZNE I N ARZĘDZIA POM IARU
2.1. M ODEL W Y PALENIA STUD EN CK IEG O
2.1.1. KONSTRUKCJA „K W E ST IO N A R IU SZ A W Y P A L E N IA STU D EN C K IEG O ”
A naliza głów nych koncepcji w ypalenia zawodowego (Schaufeli, M asłach, M a rek, 1993; Noworol, M arek, 1993; Okła, Steuden, 1998; Sęk, 2004; Pasikowski, 2004) skłania do uznania, że m oże ono być trak to w a n e jako proces narastającego zm ę czenia i w yczerpania em ocjonalnego prow adzącego w rezultacie do u tra ty złudzeń i głębokiego rozczarow ania (Pines, 2004). C hoć w literatu rze p rz ed m io tu uw ażało się, że rezultat końcow y tego procesu zw iązany jest głów nie z sytuacją p racy zaw o dowej, to je d n a k m ożna sądzić, że w ypalenie jest zjaw iskiem szerszym , nie w y n i kającym w yłącznie z relacji interpersonalnych, ale rów nież intraperso naln ych , ze sto su n k u człow ieka do artykułow any ch przez niego celów życiowych i scenariuszy planow anych działań (Golińska, Świętochowski, 1998; Burisch, 2004; Skarżyńska, 2004; S karżyńska, G asparski, 2001; Strzałecki, 2005 b). W ypalenie m o żna więc za sadnie rozw ażać jako proces pozostający w ścisłej relacji z poczuciem sensu życia
i dobrostanu , a w śród czynników psychologicznych w pływ ających na w ypalenie m ożn a w idzieć integrację osobowości, o p ty m izm i nadzieję (K lam ut, 1998; Cieślak, Łuszczyńska, 2002; Strzałecki, 2005 a).
M im o osadzenia procesów w ypalenia studenckiego w kontekście w ew nętrznych procesów psychologicznych, trzeba w yraźnie podkreślić, iż jest ono ostatecznie w ynik iem interakcji m iędzy szeroko ro z u m ia n y m środow iskiem akadem ickim (relacjam i z p ra co w n ik am i naukow ym i, kolegam i i in sty tu c ja m i akadem ickim i), oczekiw aniam i studentów w obec przebiegu i rezultatów studiów a zm ien n y m i dys pozycyjnym i studentów . K ierując się ta k szeroko ro z u m ian y m k o n stru k te m w y p a lenia studenckiego, w prow adzono następującą definicję S yndrom u W ypalenia S tu denckiego (SWS): SWS to dynam iczny stan charakteryzującego się fizycznym, em ocjonalnym i psychicznym w yczerpaniem , pow stały w w y n ik u stopniow ej u tra ty złudzeń, co do m ożliw ości osiągania przew idyw anego pow odzenia i zadow ole nia z w ybranego k ie ru n k u studiów.
P rzeanalizow ano istniejące kw estionariusze w y palenia zawodowego (M aslash, Jackson, 1986; Pasikowski, 2004; D em erouti i in., 2003), a tak że wcześniejsze próby dotyczące diagnozy w ypalenia studenckiego (Kostecka, 2004). U w zględniając przyjętą definicję k o n s tru k tu SWS, zdefiniow ano poszczególne jego w y m iary i w y generow ano odpow iadające im korelaty behaw ioralne. Z astosow ana pro ced u ra operacjonalizacji była więc, w uproszczeniu, p ro ced u rą p rzyjętą w sytuacji b ad ań eksploracyjnych (por. H ornow ska, 2005, s. 158 n.) W rezultacie pow stało 48 stw ier dzeń analogicznych do zbioru stw ierdzeń Kosteckiej (2004), u zupełnion ych stw ier dzen iam i zaczerpnięty m i z w yw iadów i rozm ów ze stu d en tam i dotyczącym i ich sam opoczucia n a studiach, oceny odbyw anych przez nich studiów i szacow anych perspektyw ich ukończenia.
„K w estionariuszem w y p a le n ia stu d en ck ieg o ” zb ad an o 68 stu d en tó w II, III i IV ro k u stu d ió w trz e c h w yższych w arszaw skich publicznych u czelni i w y n ik i ich p o d d a n o an alizie czynnikow ej (zredukow ana m eto d a składow ych głów nych, r o tacja V arim ax). Z an a liz y ro z k ła d u w arto ści w łasnych (test osypisko: C attell, 1968) w y n ik ało , że p o d uw agę m o żn a było w ziąć ro z w iązan ie orzekające, iż m a cierz korelacji p y ta ń k w e stio n ariu sz a m o żn a satysfakcjonująco w y jaśn ić za p o m ocą co najm niej trz e c h czynników . Ze w zględu n a b ra k p recyzyjnych k ry te rió w statystycznych u sta le n ia liczby cz y n n ik ó w tłu m a czą cy ch w sposób zadaw alający m acierz korelacji (H a rm a n , 1968, s. 153, 168; Z ak rzew sk a, 1994, s. 62 n.; A ranow - ska, 1996, s. 193 n.; k ry te riu m K aisera zaw yża liczbę czynników , test C attella osypisko - zaniża), w zięto p o d uw agę pięć k o n k u re n cy jn y ch rozw iązań . Rotowa- no m acierze 7, 6, 5, 4, i 3 czynników , zaś w y b ó r ro z w iąza n ia ostatecznie za ak ce p tow ano, kieru jąc się zasadą klaro w n o ści in terp re tacji m eryto ry czn ej (H a rm an , 1968, s. 156, pisze w tej kw estii, iż p a rsy m o n ia jest najw ażniejszym k ry te riu m :
parsim ony is a p rim e consideration).
Tak więc jako satysfakcjonujące przyjęto rozw iązanie orzekające, iż zm ienność w yników uzyskiw anych w „K w estionariuszu w ypalen ia studenckiego” m o żna za sadnie w ytłum aczyć pięciom a czy n nikam i, w yjaśniającym i ogółem 42% w yników (Kabała, 2007). 1. W yczerpanie fizyczne, 2. W yczerpanie psychiczne, 3. W yczerpa nie em ocjonalne, 4. B rak m otyw acji, 5. Apatia. O to in terpretacja w yizolow anych czynników :
C z y n n ik I. W yczerpanie fizyczne (19,7% w yjaśnionej w ariancji. Rzetelność: al fa C ronbacha 0,90)
C zy n n ik ten jest śladem silnego w yczerpania i zm ęczenia fizycznego, k tórem u tow arzyszą liczne objawy som atyczne takie, jak osłabienie, b ra k energii, spadek koncentracji, pam ięci, podw yższenie ogólnego napięcia. A oto item y „K westiona riusza w ypalenia studenckiego”, które uzyskały w ty m cz y n n ik u dom inujące ła d u n k i czynnikow e: M am k ło p o ty z zapam ięty w aniem (0,68), Nic m i się nie chce (0,67), Brakuje m i energii (0,65), U m iem dobrze zorganizow ać swój czas (-0,64), Tracę koncentrację (0,63), Nie um iem sobie porad zić z ilością pracy i n au k i n a s tu diach (0,60), Nie m ogę się skupić (0,59), Boję się, że w p o ró w n an iu z in n y m i stu d e n tam i słabo w y p ad am (0,59), Często jestem b ard zo zm ęczony(-na) i nie m am siły przygotow ać się do zajęć (0,58), O dczuw am apatię i b ra k chęci do d ziałania (0,58), T ru d n o jest m i zm obilizow ać się do n au k i (0,57), Nie potrafię się odprężyć (0,52), N iezależnie o d tego, jak b ard zo się staram , nie odnoszę sukcesu n a stu diach (0,45), Nowe zad an ia na uczelni działają na m nie przygnębiająco (0,45), Nawet, gdy wcześ nie kładę się spać, ran o budzę się zm ęczony(-na) (0,45), Jestem m niej zm otyw ow a- ny(-na) do nauki, niż na p o czątk u studiów (0,41), Czuję się sfrustrow any(-na) z p o w odu studiów (0,41), O dczuw am niepokój (0,39).
D odatkow e stw ierdzenia, które nie uzyskały dom inujących ład un ków w tym czynniku, u zupełniają psychologiczną charaktery sty kę stu d en ta fizycznie w yczer panego: Czuję się zm ęczony(-na) stu d iam i (0,50), Czuję się em ocjonalnie wyczer- pany(-na) (0,47), Tracę w iarę w siebie, gdy źle zaliczam p rzed m io ty (0,38), D obrze radzę sobie n a stu diach (-0,37), U w ażam się za dobrego studenta(-tkę) (0,36), Po garszam się w nauce (0,39),
C zynnik II. Wyczerpanie psychiczne (7,52% wariancji wyników; alfa Cronbacha 0,89) W yczerpanie psychiczne oznacza tu u tratę w iary w m ożliw ości osiągnięcia suk cesu n a w yb ranym k ie ru n k u studiów, narastające rozczarow anie, poczucie o d n ie sionej porażki, rezygnację z dążenia do w ybranego celu, utratę poczucia własnej podm iotow ości. M ożna pow iedzieć, iż czy n n ik ten o dpow iada depersonalizacji opisanej przez M aslash. Przekonanie o o bniżeniu się w łasnych m ożliw ości intelek tualnych idzie tu w parze z u tra tą pew ności siebie i negacji przyszłości.
N astępujące item y u zy sk ały d om in u jące ła d u n k i czynnikow e: P om yliłem (-am ) się w ybierając ten k ie ru n e k stu d ió w (0,85), Nie lubię m oich stu diów (0,82), Jestem ro zczarow any s tu d ia m i (0,72), S p ełn iły się m oje oczekiw ania w obec stud ió w (-0,65), K ieru n ek m oich stu d ió w coraz bardziej m i się p o d o b a (-0,62), C hcę wiele o siągnąć na stu d iach (-0,59), Nie po do b ają m i się przed m ioty , k tó ry ch m uszę się uczyć (0,57), Czuję się zm ęczony stu d ia m i (0,51), Nie zależy m i na u k o ń cz en iu stu d ió w (0,48), Tracę nadzieję, że stu d ia przygoto w u ją m n ie do w y ko ny w an ia zaw odu (0,47), C zęsto sp ó źn iam się n a uczelnię i o p u szczam w y kłady (0,45), Nie m a m po m ysłu, co będę robić po stu d iach (0,40), P rzejm uję zasady oraz w artości p rzek azy w an e m i na stu d iach (-0,40), Myślę, że b ędę dobrze w y konyw ał mój za w ód (-0,40), U w ażam , że w a rto w łożyć w iele w y siłk u w stu d ia (-0,39), Czuję, że się rozw ijam (-0,39).
A oto item y które nie uzyskały dom inujących ładunków , ale uzu pełn iają psycho logiczną charaktery stykę w y czerpania psychicznego: N iew ażne, ile się uczę, i tak źle w y p ad am na egzam inach (0,40), Jestem zrezygnow any (0,37).
Czynnik III. W yczerpanie em ocjonalne (4,89% w ariancji w yników ; alfa C ron- bacha 0,88)
M im o deklarow anej przez studentów gotowości do działań i akceptowanej chęci kontynuow ania studiów, pojawia się zniechęcenie, poczucie niezadowolenia, pesy m izm , rozdrażnienie, źródłem których m oże być rozziew m iędzy am bicją a ich rze czyw istym i m ożliw ościam i psychologicznymi. M ogą one być śladem rozwijającego się procesu nerwicowego, kulm inującego się w zrostem napięć w ew nętrznych i u tratą w iary w sens działania. O to item y z dom inującym i ład u n k am i czynnikow ym i: Przej muję się każdą porażką na studiach (0,67), Jestem bardzo am bitny(-na) (0,63), Tracę wiarę w siebie, gdy źle zaliczam p rzedm ioty (0,57), Mogę liczyć na pom oc i wsparcie na studiach (-0,56), Czuję się em ocjonalnie wyczerpany(-na) (0,53), C oraz częściej stosuję leki poprawiające pam ięć i koncentrację (0,53), Jestem zrezygnowany(-na) (0,49), Angażuję się em ocjonalnie w to, co robię na studiach (0,49), Staram się w yko nywać wszystkie zadania w term inie (0,46), O d czasu rozpoczęcia studiów m am problem y zdrow otne (0,44), Na uczelni n ik t nie liczy się z m oim i potrzebam i (0,40), Nie widzę perspektyw y dla siebie (0,39), O dczuw am niepokój (0,35).
D odatkow e item y (nie dom inujące) pozw alają lepiej zrozum ieć narastający p ro ces zm ęczenia em ocjonalnego: Jestem przygnębiony(-na) (0,46), Cokolw iek robię i tak jest źle (0,42), U w ażam , że nic m i się w życiu nie udaje (0,40), Często sp óźn iam się na uczelnię i opuszczam w ykłady (-0,40), Czuję się frustrow any(-na) z pow odu studiów (0,39), O dczuw am niepokój (0,35), O dczuw am apatię i b ra k chęci do d zia łania (0,31).
Czynnik IV. B rak m otyw acji (3,5% w ariancji w yników ; alfa C ronbacha 0,75) C zy n n ik ten jest w yrazem spad k u m otyw acji do studiów, narastającej negatyw nej sam ooceny i izolow ania się od kolegów i poczucia obcości w zględem personelu dydaktycznego, narastającej negatyw nej oceny swojej p racy i osiągnięć n a studiach. C haraktery zuje go b ra k satysfakcji i zan ik poczucia kom petencji oraz m otyw acji do studiów.
Itemy, które uzyskały dom inujące ład u n k i czynnikow e: Nie u m iem się cieszyć ze swoich sukcesów (0,77), B ardzo często m am zły h u m o r (0,62), Czuję, że jestem osobą bezw artościow ą (0,57), C oraz częściej u n ik a m k on tak tó w za znajom ym i na uczelni (0,52), Jestem przygnębiony(-na) (0,48), Jestem coraz bardziej zaangażow a- ny(-na) w naukę (-0,45), Jestem rozczarow any(-na) stu d iam i (0,44), Jestem osłabio- ny(-na) i często się przeziębiam (0,44), M am dobre relacje z p rofesoram i i s tu d e n ta m i (-0,40), Pogarszam się w nauce (0,40).
Psychologiczny sens tego czy n n ik a uzupełn iają te itemy, które choć nie są d o m i nujące, uzyskały znaczące ład u n k i czynnikow e: Jestem zrezygnow any(-na) (0,46), K ierunek m oich studiów coraz bardziej m i się p od o b a (-0,46), Jestem rozczarow any (-na) stu d iam i (0,44), O dczuw am apatię i b ra k chęci do d ziałania (0,42), Czuję się em ocjonalnie w yczerpany(-na) (0,42), Moi profesorow ie m n ie nie doceniają (0,38), Czuję, że się rozw ijam (-0,37), Jestem m niej zm otyw ow any(-na) do n au k i niż na początku studiów (0,35).
Czynnik V. A patia (3,4% w ariancji w yników ; alfa C ronbacha 0,71)
W ym iar ten charakteryzuje narastające zobojętnienie studenta. K um ulującem u się o sam o tn ien iu i poczuciu własnej nieskuteczności tow arzyszy pogłębiająca się apatia i bezrad n o ść oraz b ra k gotowości przeciw staw iania się w yzw aniom .
O ddają to dobrze następujące item y kw estionariusza: D obrze radzę sobie na s tu diach (-0,71), U w ażam się za dobrego studenta(-kę) (-0,70), Jestem zadowolony(-na) ze swoich obecnych osiągnięć n a studiach (-0,60), Nie m am na stu diach żadnych przyjaciół (0,49), Niew ażne, ile się uczę, i ta k źle w y p ad am na egzam inach (0,46), Jest m i obojętne, co m yślą o m nie koledzy i koleżanki na stud iach (0,43), Uw ażam , że nic m i się w życiu nie udaje (0,41), Zachow uję się w rogo lub agresyw nie, gdy ktoś o granicza m oją sw obodę (-0,34).
Interpretację czy n n ik a u zupełniają te pozycje „K w estionariusza w ypalenia s tu denckiego”, które choć nie uzyskały dom inujących i w ysokich ład un ków c z y n n ik o w ych są je d n a k śladem w ażnych procesów: U w ażam , że w arto włożyć d użo w ysił k u w stu d ia (-0,34), O dczuw am apatię i b ra k chęci do d ziałan ia (0,33), Nie um iem sobie poradzić z ilością p racy i n au k i na stud iach (0,29), Czuję, że jestem osobą bezw artościow ą (0,26).
W yn ik i uzyskiw ane przez studentów w pięciu w yizolow anych czy n nik ach „Kwe stionariusza w ypalenia studenckiego” stanow iły operacyjną definicję badanego Syndrom u W ypalenia Studenckiego i jednocześnie zm ien n ą zależną.
2.2. M ODEL „STYLU T W Ó RCZEG O ZACH O W A N IA ” (STZ)
P odstaw ow ym u k ła d e m teoretyczn ym w w y jaśn ien iu S y nd rom u W yp alen ia Studenckiego był m odel STZ uw zględniający w sp ó łd ziałan ie dzied zin y p o zn aw czej, osobow ościow ej i aksjologicznej (Strzałecki, 1989), w y ko rzy sty w any w b a d a n ia c h psychologii m ały ch g ru p (Strzałecki, 2000), tw órczym rozw iązy w an iu problem ów prak ty czn y ch (Strzałecki, 1989, 2002; por. S trzałecki, 2003, s. 159-191; 2007), percepcji re k la m y (Strzałecki, R udnicka, 1998), psychologii m u zy k i (S trza łecki, 2003, s. 129-158), psychologii osobow ości (Czerw, 2000), tw órczości m ło dzieży (Strzałecki, 2003, s. 105-127; T okarz, Słabosz, 2001). M odel STZ był też z p o w odzen iem stosow any w b a d a n ia c h n ad in n ow acy jn ością i p rz y w ó d ztw em m e ned żeró w (Fąfrow icz i in„ 1993; N ow orol i in., 1993), a tak że n ad tw ó rczą p rz e d siębiorczością i efektyw n ością m en ed żeró w (Strzałecki, 2003, s. 205-238; S trzałe cki, 2005 b; 2006 b).
O peracyjną definicją m odelu STZ jest kw estionariusz „Style zachow ania się” p o zw alający na p o m iar (Strzałecki, 1998, 2003) następujących, niezależnych w y m ia rów w yizolow anych w w y n ik u analizy czynnikow ej przeprow adzonej na próbie
1390 osób: 1. A probaty życia, 2. Siły ego, 3. Sam orealizacji, 4. G iętkości s tru k tu r poznawczych, 5. W ew nętrznej sterow ności.
3. OSOBY BADANE. ZM IENNE. HIPOTEZY OPERACYJNE. MODEL OBLICZEŃ STATYSTYCZNYCH
S tuden tó w II, III i IV ro k u stu d ió w trz e c h d u ży ch u czelni pu bliczny ch z te re n u W arszaw y (N =68) zb a d an o n astęp u ją cy m i k w e stio n ariu sz em A. -Strzałeckiee- go „Style zach o w an ia się” (m odel STZ) m ierz ący m pięć czynników : A p ro batę życia, Silne ego, S am orealizację, G iętkość s tr u k tu r poznaw czych i W e w n ętrz n ą sterow ność;
G łów na hipoteza operacyjna orzekała, iż studenci w ykazujący sy n d ro m w y pale n ia studenckiego (SWS - tzn. uzyskujący w ysokie w y n ik i w „K w estionariuszu w y palenia studenckiego”), w p o ró w n a n iu do studentów , u których nie obserw uje się
sy n d ro m u w ypalenia, b ędą uzyskiw ali niskie w y n ik i w pięciu cz y nn ikach k w estio nariusza „Style zachow ania się”.
Do weryfikacji hip otez zastosow ano p ełn ą i krokow ą analizę regresji. 4. W Y NIK I
4.1. A N A LIZA W Y N IK Ó W
A naliza m acierzy korelacji czynników m odelu STZ z cz y n n ik a m i „K w estiona riusza w ypalenia studenckiego”, a także z w y n ik iem ogólnym k w estionariusza (ta bela 1), pokazuje interesujący ich w kład w w yjaśnienie m echanizm ów w yp alen ia studenckiego. Biorąc p o d uwagę w idoczny w macierzy, i zgodny z teorią, efekt w ie low ym iarow ych u w a ru n k o w ań Syndrom u W ypalenia Studenckiego (SWS), zdecy dow ano w celu w eryfikacji h ip otezy operacyjnej przeprow adzić p ełn ą i krokow ą analizę regresji czynników m odelu STZ w zględem pięciu czynników „K w estiona riusza w ypalenia studenckiego”: 1. W yczerpania fizycznego, 2. W yczerpania psy chicznego, 3. W yczerpania em ocjonalnego, 4. B raku m otyw acji, 5. A patii oraz w zględem w y n ik u ogólnego KWS.
Tabela 1. Korelacje (r) czynników „Stylów zachow ania się” z czynnikam i „K w estionariusza w ypalenia studenckiego”
C zy n n ik i „Stylów zachow ania się”
C zy n n ik i „K w estionariusza w y p alen ia studenckiego” (KWS)
I. W yczerpanie fizyczne II. W yczerpanie psychiczne Ш. W yczerpanie em ocjonalne IV. Brak m o ty w a cji V. A patia KWS - Sum a 1. A probata Życia -0,366 p<0.01 -0,106 n.i. -0,446 p<0,001 -0,344 p<0,01 -0,074 n.i. -0,416 p<0,001 2. Silne ego -0,689 p<0,001 -0,366 p<0,05 -0,385 p<0,01 -0,330 P<0,01 -0,340 p<0,01 -0,649 p<0001 3. Sam oreali zacja -0,617 p<0,001 -0,477 p<0,001 -0,137 n.i. -0,399 p<0,001 -0,396 <0,001 -0,586 p<0,001 4. G iętkość s tru k tu r poznaw czych -0,304 p<0,05 -0,257 p<0,05 0,061 n.i. -0,294 p<0,05 -0,128 n.i. -0,259 p<0,05 5. W ew nętrzna sterow ność -0,443 p<0,001 -0,316 p<0,01 -0,128 n.i. -0,245 p<0,05 -0,062 n.i. -0,386 p<0,01 „Style zachow a
nia się” - sum a
-0,670 p<0,001 -0,430 p<0,001 -0,258 p<0,05 -0,428 p<0.001 -0,291 p<0,05 -0,627 p<0,001 4.2. A NALIZY REGRESJI C z y n n ik I. W yczerpanie fizyczne
A naliza pokazała (tabela 2), że najlepiej w yjaśniony został czy n n ik I „K w estiona riusza w ypalenia studenckiego” - W yczerpanie fizyczne. W p ełn y m ró w n an iu re gresji najw yższe i isto tne wagi ß uzyskały kolejno: Silne ego (-0,49) i S am orealizacja (-0,33), pozostałe zm ienne w noszą w kład nieistotny. Pełny m odel okazał się istotny (F5, 62=15, 37, p<0,001), zaś korelacja w ielokrotna obliczona z tego ró w n an ia
(R popraw ione) w ynosi 0,74, co tłu m aczy 55% popraw ionej w ariancji w yników
uzyskanych w cz y n n ik u I - W yczerpanie fizyczne. A naliza krokow a
W skład ró w n an ia obliczonego m eto d ą krokow ą weszły te sam e czy n n ik i z o d pow iednio zm ienionym i w agam i ß : Silne ego (-0,69) i Sam orealizacja (-0,33). K ore lacja w ielo krotn a popraw io na jest tylko o 0,01 m niejsza i w ynosi 0,73 (F2, 65=38, 88,p<0,001), co w yjaśnia 54% w ariancji przyjętej zm iennej zależnej.
C z y n n ik II - W yczerpanie psychiczne
W pełnym rów naniu regresji wyjaśniającym czynnik II „Kwestionariusza w ypale nia studenckiego” - W yczerpanie psychiczne (tabela 2) jedynie czynnik Samorealizacja uzyskał istotną wagę ß (-0,37). M im o to model okazał się istotny (F5, 62) = 4,104; p<0,01) a poprawione wielokrotne R = 0,50 i wyjaśnia 25% wariancji kryterium .
A naliza krokow a
W ró w n an iu regresji krokowej isto tn ą wagę uzyskała rów nież Sam orealizacja (/>= -0,48), zaś R popraw ione (0,48) w yjaśnia 23% w ariancji W yczerpania psychicz nego (FI, 66=19,39, p<0,001)
C z y n n ik I I I - W yczerpanie em ocjonalne
W pełn y m ró w n a n iu regresji istotne wagi uzyskały kolejno trzy czy n n ik i „Sty lów zachow ania się”: A probata życia (-0,47), Silne ego (-0,36) i G iętkość s tru k tu r poznaw czych (0,31). Popraw iona korelacja w ielo kro tn a tych czynników z W yczer p an iem em ocjonalnym w ynosi 0,59 (F 5, 62 = 6,80; p<0,001) i tłu m aczy w ariancji w yników W yczerpania em ocjonalnego.
Do rów nania regresji krokowej weszły: Aprobata życia (/?=-0,45), Giętkość stru k tu r poznawczych (/1=0,29) i Silne ego ß=-0,31). Korelacja wielokrotna popraw iona wyniosła R=0,59, co wyjaśnia 35% poprawionej wariancji kryterium (F3, 64=11,54, p<0,001).
Tabela 2. Wagi ß czynników „Stylów zachow ania się” w rów naniach regresji w yjaśniających czynniki „Kwestionariusza w ypalenia studenckiego
C zy n n ik i „Stylów zachow ania się”
W agi i czynników STZ w poszczególnych czy n n ik ach KWS I. W yczerpanie fizyczne II. W yczerpanie psychiczne III. W yczerpanie em ocjonalne IV. B rak m o ty wacji V. A patia 1. A probata Życia -0,10 0,10 -0,47 -0,21 0,08 2. Silne ego -0,49 -0,15 -0,36 -0,11 -0,31 3.Sam orealizacja -,033 -0,37 0,04 -0,27 -0,41 4. G iętkość s tru k tu r poznaw czych 0,01 -0,07 0,31 -0,09 -0,04 5. W ew n ętrzn a Sterow ność 0,04 -0,02 0,05 0,07 0,33 Korelacje 0,74 0,50 0,59 0,47 0,50 w ielokrotne R P<0,001 P<0,01 P<0,001 P<0,01 P<0,01
C z y n n ik IV - B rak m otyw acji
M im o że w p ełny m rów naniu regresji żaden z czynników „Stylów” nie uzyskał istotnej wagi ß (tabela 2), m odel okazał się istotny (F 5, 62= 3,57; p<0,01) i popraw ione
R rów ne 0,47 w yjaśnia 22% zm ienności w yników czynnika B rak motywacji.
W ró w n an iu regresji dwa czy n n ik i „Stylów zachow ania się” uzyskały istotne wagi ß: S am orealizacja (-0,40) i A probata życia (-0,24), któ ry ch po praw ion a korela cja w ielokro tn a R z k ry te riu m w ynosi 0,46 (F2, 65=8,81, p<0,001), co w yjaśnia 21% popraw ionej w ariancji w yników B raku m otyw acji i zaangażow ania w studia.
C z y n n ik V - A patia
W pełnej regresji (F 5, 62= 4,03; p<0,01) trzy cz y n n ik i „Stylów” u zyskały istotne wagi: Sam orealizacja (-0,41), W ew nętrzna sterow ność (-0,33) i Silne ego (-0,31) i ich korelacja w ielo krotna z czy nnikiem A patia „K w estionariusza w ypalenia stu d e n ckiego” w ynosi 0,50, co tłu m aczy 25% popraw ionej w ariancji tego czynnika.
Do ró w n an ia regresji krokowej w prow adzony został tylko jeden czynnik: S am o realizacja (jß=-0,40), k tó ra w yjaśnia 16% popraw ionej w ariancji k ry te riu m (FI, 66=12,27, p<0,001).
Regresja czy nn ików STZ w zględem ogólnego w y n ik u w KWS
W celu bardziej syntetycznego przedstaw ienia w p ły w u czyn nik ów m odelu STZ na w ypalenie studenckie przeprow adzono analizę regresji, w której zm ien n ą zależ ną był w y n ik ogólny w „K w estionariuszu w ypalenia studenckiego” a zm ienny m i niezależnym i w szystkie czy n n ik i m odelu STZ.
Pełne ró w nanie regresji m a następującą postać: Y= Silne ego (/?=-0,44) - S am o realizacja (jß=-35) - A probata życia (ß --0 ,2 0 ) + W ew nętrzn a sterow ność (/1=0,09) + G iętkość s tru k tu r poznaw czych (/1=0,07). M odel jest istotny (F5,62=13,54; p<0,001), a w ielokrotne R =0,72, co w yjaśnia 52% popraw ionej w ariancji w ypalenia studenckiego.
K rokow a an aliza regresji pięciu czyn ników STZ p rzyn iosła rów nież zadaw alają ce w yniki: do ró w n a n ia w eszły dw a czy n n ik i z następującym i wagam i: Siła ego (/l=-0,65) i Sam orealizacja (/3=-0,31). P opraw iona korelacja w ielo krotna tych czy n ników z ogólnym w ynikiem w „K w estionariuszu W ypalenia S tudenckiego” rów na była 0,70 (F2, 65=30,81, p<0,001), co w yjaśnia 49% popraw ionej w ariancji w y n i ków, a więc zaledwie o 3% m niej niż w pełn y m rów naniu.
4.3. INTERPRETACJA I W N IO SK I
A nalizując w k ład cz y n n ik ó w m o d elu Stylu Twórczego Z ach o w an ia (STZ) w w yjaśnienie poszczególnych cz y n n ik ó w S y n drom u W yp alen ia Studenckiego (SWS), a tak że ogólnego w y n ik u uzyskiw anego w „K w estionariuszu w y p alen ia studenckiego”, w idzim y, że w ażne o k azały się, w ró żn y m sto p n iu , w szystkie cz y n n ik i m o d elu STZ. Jed n ak najw ażniejszą rolę, zw łaszcza w w y jaśn ien iu w y n i ku ogólnego S y n drom u W ypalenia Studenckiego, p e łn i w m odelu regresji k ro k o wej Siła ego i S am orealizacja. W łaśn ie te c z y n n ik i stały się w ażną składow ą kon- s tru k tu kreślonego jak o „spraw n ość system u osobow ościow ego” (Strzałecki, 1989, s. 187; 2003; 2005 a, b; 2006 b). S praw ność system u osobow ościow ego (żeby o d w ołać się do pojęcia prakseologicznego: Pszczołow ski, 1978, s. 227) to ta k a jej
w łaściw ość, k tó ra zap ew n ia osiąganie zam ierzony ch celów w dłuższej p e rsp e k ty wie czasowej, a więc spraw ia, że m ło d zież jest zd o ln a w to k u stu diów u trzy m a ć p rz y ję ty k ie ru n e k d ziałań.
M ożna uważać, że w łaśnie Silne ego i Sam orealizacja są odpow iedzialne za u m ie jętn o ść przeciw staw iania się procesom w yczerpania em ocjonalnego, psychicznego i fizycznego, u tra ty pew ności siebie i w iary sukces w podejm ow ane działania, k u l m inujące się obniżeniem sam ooceny i spadkiem m otyw acji do studiow ania. N astę puje to dzięki zdolności do integrow ania różnorod ny ch celów, zapew nienia stabil ności w d łuższym przedziale czasu, u trz y m a n ia w iary we w łasne m ożliwości i um iejętności neutralizow ania niepokoju. D zięki ty m dyspozycjom od dalane są procesy w ypalenia, u tra ty wiary, znużenia i depersonalizacji. Spraw ność system u osobowościowego, ujęta w m odelu „Stylu tw órczego zachow ania”, w iąże się ze zdolnością do stabilnego działan ia w szerokim horyzoncie czasow ym , ze zdo ln o ś cią dokonyw ania radykalnej re stru k tu ry zac ji i transgresji system u ze w zględu na form ułow ane cele, wym agającej jego adaptacji do now ych m ożliw ości sy tu acyj nych, przede w szystkim , jak sform ułow ał O buchow ski (1982, 1985), do „zadań o d ległych”. Procesy te m ogą być realizow ane dzięki Silnem u ego, czyli um iejętności koncentracji na problem ach i gotowości do ich rozw iązyw ania w brew o porom w e w n ę trzn y m i w ystępującym przeszkodom zew nętrznym . U m iejętności sam odziel nego radzenia sobie w różnych sytuacjach i b ra k u p oszu kiw ania w sparcia ze strony innych. U m iejętności u trzym yw ania przyjętego k ie ru n k u działan ia i całościowego w idzenia postaw ionych zadań (por. Strzałecki, 2003, s. 89 n.).
Silne ego to w łasny i spójny system w artości, gotowość do przezw yciężania n ie pokoju, to stałość k ie ru n k u działania. Ta stałość d ziałan ia jest szczególnie w ażna w sytuacjach staw iania przed sobą długofalow ych, am bitnych a zarazem k o n k re t nych zad ań oraz um iejętność ich realizacji, uw idoczniona w m odelu STZ jako te n dencja do Sam orealizacji. Sam orealizacja jest ro z u m ia n a jako gotowość do staw ia nia p rzed sobą długofalow ych, am bitnych a zarazem ko nk retny ch zad ań oraz um iejętn ość ich realizacji; Gotow ość do doznaw ania satysfakcji z rozw iązyw ania problem ów stanow iących w yzw anie dla jednostki; zdolność p o dp orządk ow y w an ia celów cząstkow ych celom n ad rzęd n y m (Strzałecki, 2003, s. 94 n.).
Spraw ność osobow ości byłaby zatem tą n ad rzęd n ą, syntetyczną właściwością, k tó ra łączy analizow ane w literatu rze k ry te ria tzw. prawidłow ej k o nstru kcji psy chicznej. O m aw iając to k ry teriu m , T rzebińska pisze (T rzebińska i in., 2003, s. 9), iż „stabilność przejaw ia się m obilizacją (podw yższeniem spraw ności) wobec w yzw ań lub od po rn o ścią (relatyw nie niew ielkim u b ytkiem spraw ności) w obliczu niepo w o dzeń czy zagrożeń. Jednym z czynników stabilności psychicznej jest w ysoki p o ziom w iedzy o sobie, k tó ra dostarcza w yrazistych i subiektyw nie przekonujących danych o tym , »kim jestem «, pozw alających p om im o tru d n o ści w ytyczać sobie cele, podejm ow ać decyzje i opracow ać strategie rad zenia sobie”. Stabilność jest w oczy w isty sposób u w a ru n k o w an a poczuciem tożsam ości, które trak to w an e jest jako zjawisko buforow ania stresu przez „ja” (Linville, 1987), jako „cen tralny m ech an izm radzenia sobie z w ym aganiam i środow iska” (Trzebińska i in., 2003, s.21). To p o czu cie tożsam ości jest w yn ik iem procesów integracyjnych, sprawiających, że człowiek zachow uje poczucie własnej jedności (Pervin, 1993; Oleś, 2003), przejaw iających się w poczuciu autonom ii i kontroli n ad sobą w procesie rozw iązyw ania problem ów
zarów no w ew nętrznych, jak i zew nętrznych. A więc integracja i h a rm o n ia (Jawor ski, 2004), a nie chaos i rozpad są w a ru n k iem praw idłow ego fun kcjo no w ania czło wieka. U zyskanie integracji i h a rm o n ii jest m ożliw e dzięki p o rządk ującem u ładow i p lanu życiowego, czyli obecności odległych celów (Obuchowski, 1982, 1985; Z ale ski, 1991; Em m ons, 1996), do osiągnięcia który ch człow iek dąży. Te dalekosiężne cele u ru c h am iają całą hierarchię celów cząstkow ych, realizacja któ ry ch jest p rz ed m iotem osądu i w artościow ania będącego podstaw ą autoafirm acji (Steele, 1988), czyli wysokiego i zgeneralizow anego poczucia własnej w artości. W łaśnie p o strze ganie sukcesu w realizacji tych celów cząstkow ych, składających się na realizację celów odległych, w yznaczających poczucie sensu zam ierzeń życiowych, leży u p o d staw procesu tw orzenia się poczucia ko ntroli (Rotter, 1962) i poczucia własnej sk u teczności {self-efficacy), które opisał B andura (1977). Tak więc m ięd zy celam i od le głym i i bliskim i istnieje subtelna, ale w yraźn a zależność.
A nalizując objawy sy n d ro m u w ypalenia studenckiego uw idocznione w „Kwe stionariuszu w ypalenia studenckiego”, i czynniki, k tó re um ożliw iają n eu tralizo w a nie w ypalenia, daw anie sobie z n im rady (Silne ego i Sam orealizacja z m odelu STZ), trzeba w spom nieć o ważnej roli, jak ą odgryw a antycypacja sukcesu. Sprawia ona, że cele odległe stają się nie tylko bardziej praw dopodobne, ale także bliższe w czasie psychologicznym , niż m o żn a by się spodziew ać n a podstaw ie ich oczekiw anego czasu fizycznego w ystąpienia (Strzałecki, 2006 a). Z dolność form ułow ania i osiąga nia odległych celów jest w części fu nk cją kom petencji poznawczych, odnoszących się rów nież do m ożliw ości analizow ania w łasnego postępow ania, silnego m otyw u osiągania (silnej Sam orealizacji) oraz facylitującego w p ły w u Silnego ego.
D uże subiektyw ne praw dopodobieństw o osiągania odległych celów m oże być w ażną h eury styką w budow aną w to k u ewolucji, zapew niającą ciągłość działania, optym alny poziom m o ty w u osiągania tych celów, a tak że spraw iającą, iż życie n a biera dodatkow ego sensu i koherencji (Strzałecki, 2006 a). O siąganie am bitnych i odległych celów jest m ożliw e wówczas, gdy cele te są w yrazem auton om ii człow ie ka, gdy są dla niego ważne, w artościow e i są w yn ik iem jego własnego system u w artości, a także, gdy w iąże się z n im i silna nadzieja (Trzebiński, 2003; Nosal, 2006). Z atem w ażnym czynnikiem in tegrującym osobow ość jest autonom iczność aksjologiczna osoby podejm ującej działanie zm ierzające do realizacji celów, zw ana przez Sheldona i K assera (1994) „kongruencją”. B adania tych autorów pokazują, że wysoka kong ru en cją „wiąże się z tak im i przejaw am i dobrego przystosow ania, jak skłonność do sam oaktualizacji, p o zytyw ny afekt, o tw arto ść n a dośw iadczenia, w y soka sam oocena i zadow olenie z życia” (Kofta, D oliński, 2000, s. 591).
W ro zw ażan iach dotyczących cz y n n ik ó w um ożliw iających przeciw staw ienie się w y p a le n iu stu d en ck ie m u n ależy uw zględnić d y n am izu jąc y czyn nik , ja k im jest p lu ralisty czn a to żsam o ść rozw ijających się osobow ości. K oncepcja p lu ra li stycznej tożsam ości, orzekająca, iż człow iek m a wiele o d m ien n y ch , lecz in tersu - biektyw n ie spójnie doznaw anych „ja” (H erm an s, 1999; por. też: T rzebińska, 1998; Gasiul, 2002), zyskuje coraz w iększe zro zu m ien ie w psychologii osobow ości. W ieloaspektow ość d o z n a ń i dośw iadczeń stu d en tó w w y m aga je d n a k z a p ew n ie nia in tegracji p luralisty czn y ch tożsam ości i w p ro w ad zen ia spójności w procesie osiągania odległych celów. P rzy w o ły w an e są w ty m w zględzie ró ż n o ro d n e m e chanizm y. Jest w śród nich dyspozycja o k reślan a te rm in e m „tw a rd o ści”
{hardi-ness), k tó ra spraw ia, iż człow iek „wierzy, że m oże kontrolo w ać lub w p ły w ać na
w y d arzen ia, k tó ry ch dośw iadcza; m a zdolność o d czu w an ia głębokiego o d d a n ia i zaan g ażo w an ia w d z ia ła n iu po d ejm o w an y m w sw oim życiu; tra k tu je zm ian y jako ekscytujące w yzw anie służące dalszem u rozw ojo w i” (K obasa, 1979, s. 3; cyt. za: C ieślak, Ł uszczyńska, 2002, s.80). W skazuje się (Cielak, Ł uszczyńska, 2002, s. 98), że osoby ch arak tery zu jące się „tw ard ością” stosują w zetk n ię ciu się z s y tu acjam i stresow y m i w łaśnie najczęściej zadaniow e strateg ie ra d z e n ia sobie. M oż na tu w y m ien ić rów nież „to ta lita rn e ego” (G reenw ald, 1980), p o d p o rząd k o w u jące jednej w spólnej w y k ła d n i w ielow ątkow e d o z n a n ia zaw arte w pam ięci au to b io graficznej; „autoafirm ację” (Steele, 1988), zapew niającą o dtw o rzen ie zaburzonej pew no ści siebie p rzez odzy sk an ie jej n a in n y m w y m iarz e „ja”, w ażny m d la rów now agi psychicznej; „p rężno ść osobow ą” (U ch nast, 1998) um ożliw iającą o d zy skiw anie rów now agi em ocjonalnej w sytuacjach now ych i tru d n y ch ; oraz „ p o czucie k o h eren cji” (A ntonovsky, 1995).
Jak w ykazano w prezentow anych badaniach, w y m iary m odelu Stylu Twórczego Z achow ania (STZ) dobrze n akryw ają w ym ienio ne wyżej czy n n ik i zapew niające integrację, tożsam ość i spraw ność d ziałania i um ożliw iają daw anie sobie rady w tru d n y c h sytuacjach, k ulm inujących się w w ypaleniu studenckim . P rzekonują 0 ty m inne b adania, w których w ykazano w pły w czynników m odelu STZ n a spraw ności d ziałan ia m łodzieży w różnych kontekstach. Interesujące w ty m w zględzie są w y n ik i b a d a ń n ad cz y n n ik a m i w a ru n k u jący m i „P o pu larn ość” i „U znanie społecz ne”, a więc cechy u tożsam iane z sukcesem osobistym , skutecznością i spraw nością in terp e rso n aln ą (Strzałecki, 2000). W ró w n an iu regresji w yjaśniającym „P o pu lar ność” (m etoda lcrokowa) statystycznie istotne wagi uzyskały następujące czynn iki m odelu STZ: Silne ego (/3=0,47), A probata życia (/3=0,46). Korelacja w ielokrotna popraw iona dla „P o p u larn o ści” w ynosiła 0,59, co tłum aczyło 33% w ariancji k ry te rium . W ró w n an iu w yjaśniającym „U znanie społeczne” waga ß Silnego ego w y n o siła 0,44 zaś A probaty życia 0,50 (Korelacja w ielokrotna R w ynosiła 0,59 co w yjaś niało 35% w ariancji „U znania”). W innych b ad an iach (Strzałecki, 2003, s. 113/114), w ykazano użyteczność czynników m odelu STZ w w yjaśnieniu pow odzenia w n a uce szkolnej. Średnia ocen na koniec klasy V III została w yjaśniona w statystycznie istotny sposób w ró w n an iu regresji przez trzy czynniki: W ew n ętrzną sterow ność 1 G iętkość s tru k tu r poznaw czych z m odelu STZ oraz A daptacyjną giętkość m yśle nia z m odelu SIM G uilforda. P opraw iona korelacja w ielokrotna tych czynników z k ry te riu m w ynosiła 0,72 (F8,83 =13,37, p<0,001, 49% popraw ionej w ariancji k ry terium ). W skład ró w n a n ia regresji w yjaśniającego pow odzenie na koniec I sem e stru w I klasie liceum ogólnokształcącego weszły rów nież z istotn ym i w agam i dwa cz y n n ik i z m odelu STZ: W ew nętrzna sterow ność i Sam orealizacja oraz z ujem ną wagą Sam oocena negatyw na z kw estionariusza N iebrzydow skiego „Jaki jesteś?” Korelacja w ielok rotna _R=0,71 (F8, 83 =10,14, p<0,001, 49% w ariancji).
Biorąc p o d uwagę efektyw ność m odelu STZ w w y jaśn ian iu zachow ań rów nież w in n y ch d zied z in ach w ym agających k oncentracji, u p o ru , d eterm in acji, z a ch o w a n ia tożsam ości, integ racji osobow ości i d aw ania sobie rady, np. w efektyw ny m z a rz ą d z a n iu i przed siębiorczości (Strzałecki, 2003, s. 205-245; S trzałecki, 2005 b, 2006 b) i ro zw iązy w an iu problem ów (Strzałecki, 1989, 2002, 2003, 2007), m o żn a stw ierdzić, iż k o n s tru k t „S praw ności osobow ości” u jęty w m o delu STZ w ykazuje
zadaw alającą m oc eksp lan acy jn ą w szerokim kontek ście zachow ań, w tym , ja k okazały p rzed staw io n e b ad a n ia , rów nież w kontek ście sy n d ro m u w y p a le n ia s tu denckiego.
BIBLIOGRAFIA
A nderson, E.D., Cole, B.S. (1988). Stress factors related to rep o rted academ ic par- form ance an d b u rn o u t. Education, 108, 4, 497-503.
A ntonovsky, A. (1995). Rozw ikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem
i nie zachorować. W arszawa: F undacja IPN.
A ranow ska, E. (1996). M etodologiczne problem y zastosowań modeli statystycznych
w psychologii. W arszawa: Studio I.
B andura, A. (1977). Self-efficacy. Tow ard a u n ify in g th e o ry o f behavioral change.
Psychological Review, 84, 191-215.
Bilge, F. (2006). E x am in in g th e b u rn o u t o f acadm ics in relation to job satisfaction an d o th er factors. Social Behavior and Personality, 34 (9), 1151-1160.
Burisch, M. (2004). W p oszukiw aniu teorii - przem yślenia na tem at n a tu ry i e tio logii w ypalenia. W: H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie. W arszawa: PW N , 58-82.
Cattell, R.B. (1968). The scree test for the n u m b e r of factors. M ultivariate Behavioral
Research, 2, 245-276.
Cieślak, R., Łuszczyńska, A. (2002,). Zw iązek tw ardości z d ob ro stanem i stresem w pracy. Psychologia Jakości Życia, I, 79-103.
Czerw, A. (2000). Poziom o p ty m izm u a styl tw órczego zachow ania się. A naliza zależności. Przegląd Psychologiczny, 43, 3, 361-364.
D em erouti, E., Bakker, A.B., V ardakou, I., K antas, A. (2003). The convergent validi ty of tw o b u rn o u t instrum ents: A m u ltitra it-m u ltim e th o d analysis. European
Journal o f Psychological Assessment, 19, 12-23.
Em m ons, R. A. (1996). S triving an d feeling. Personal goals an d subjective w ell-be ing. W: P. M. Gollwitzer, J.A. Bargh (red.), The psychology o f action: Linking cog
nition and m otivation to behavior. New York: G uilford Press, 313-337.
Fąfrowicz, M., M arek, T., Noworol, C. (1993). Effectiveness o f inno vation as a fu n ction of creative style o f behavior an d ty p e of leadership. W: J. Brzeziński, S. Di Nuovo, T. M arek, T. M aruszew ski (red.), Creativity and consciousness. Philo
sophical and psychological dimensions. A m sterdam : Rodopi, 383-390.
Gasiul, FI. (2002). Teorie emocji i motywacji. Rozw ażania psychologiczne. W arszawa: W ydaw nictw o UKSW.
G olińska, L„ Świętochowski, W. (1998). T em peram entalne i osobowościowe d eter m in a n ty w ypalenia zawodowego u nauczycieli. Psychologia wychowawcza, XLI (5), 385-397.
G reenwald, A. G. (1980). The to ta lita ria n ego: F abrication an d revision o f personal history. A m erican Psychologist, 35, 603-618.
H arm an, H.H. (1968). Factor analysis. W: D.K. W hitla (red.). Handbook o f measurement
and assessment in behavioral science. Reading, Ma: Addison-Wesley, 143-170.
H erm ans, H. J. M. (1999). The polyphony o f the m ind . A m ulti-voiced an d dialogi- cal self. W: J. Rowan, M. C ooper (red.), The plural self. M ultiplicity in everyday
H eszen-N iejodek, I. (2000). Teoria stresu psychologicznego i rad zen ia sobie. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik psychologiczny. G dańsk: G dańskie W ydaw nictw o Psychologiczne, 465-492.
H ornow ska, E. (2005). Testy psychologiczne. Teoria i praktyka. W arszawa: W ydaw nictw o N aukow e SCHOLAR.
Jaworski, R. (2004). H arm onia i konflikty. Em piryczna weryfikacja podstawowego
paradygm atu psychologii pastoralnej. W arszawa: W ydaw nictw o UKSW.
K lam ut, R. (1998). P otrzeba sensu życia a obraz siebie. Roczniki Psychologiczne, I, 97-117.
Kabała, A. (2007). Zw iązek „wypalenia studenckiego” z nadzieją podstawową, opty
m izm em i stylem zachowania się. Praca m agisterska napisan a p o d k ieru n k ie m
prof. A. Strzałeckiego. W arszawa: Szkoła W yższa Psychologii Społecznej.
Kofta, M., D oliński, D. (2000). Poznawcze podejście do osobowości. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. G dańsk: G dańskie W ydaw nictw o Psychologiczne, 561-600.
Kostecka, A. (2004). Diagnoza wypalenia studenckiego w odniesieniu do p oziom u
o ptym izm u oraz różnych stylów radzenia sobie ze stresem. Praca m agisterska n a
p isan a p o d k ieru n k ie m prof. A. Strzałeckiego. W arszawa: UKSW.
Lavin, D.E. (1965). The prediction o f academic performance. A theoretical analysis
and review o f research. New York: Russell Sage F oundation.
Linville, P.W. (1987). Self-com plexity as a cognitive buffer against stress-related illness an d depression. Journal o f Personality and Social Psychology, 4, 663-676. M aslasch, C., Jackson, S.E. (1986). МВТ. The M asłach B urnout Inventory. M anual.
Palo Alto, CA.: C onsulting Psychologists Press.
Meier, S.T., Schm eck, R.R. (1985). The b u rn e d -o u t college student: A descriptive profile. Journal o f College S tudent Personnel, 26, 63-68.
N osal, C .S. (2006). Nadzieja, czas i heu ry sty k a żagla. W: E. A ranow ska, M. G osz czyńska (red.), Człowiek wobec w yzw ań i dylem atów współczesności. Księga ju b i
leuszowa dedykowana Profesorowi Józefowi Kozieleckiemu. W arszawa: W ydaw ni
ctw o Naukow e SCHOLAR (b), 228-243.
Noworol, C., M arek, T. (1993). Typology o f b u rn o u t: M ethodology m odelling o f the syndrom e. Polish Psychological Bulletin, 24, 319-326.
Noworol, C„ Ż arczyński, Z„ Fąfrowicz, M., M arek, T. (1993). Im p act o f professional b u rn o u t on creativity an d in novation. W: W.B. Schaufeli, Ch. M asłach, T. M arek (red.), Professional burnout: Recent developments in theory and research. Bristol, PA: Taylor an d Francis, 163-175.
O buchow ski, K. (1982). B adania osobow ości efektywnej. W: K. O buchow ski. W. Paluchow ski (red.), Efektywność a osobowość. W rocław: O ssolineum , 5-24. O buchow ski, K. (1985). Adaptacja twórcza. W arszawa: Książka i W iedza.
O kła, W., Steuden, S. (1998). Psychologiczne aspekty w ypalenia. Roczniki Psycholo
giczne, I, 119-130.
Oleś, P. (2003). W prowadzenie do psychologii osobowości. W arszawa: W ydaw nictw o N aukow e SCHOLAR.
Pasikowski, T. (2004). Polska adaptacja k w estionariusza M aslasch B u rn ou t Inven tory. W: H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie. W arszawa: PW N , 135-148.
Pervin, L. A. (1993). Personality. Theory and. research. New York: Wiley.
Pines, A.M. (2004). W ypalenie w perspektyw ie egzystencjalnej. W: H. Sęk (red.),
Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie. W arszawa: PW N , 32-57.
Pszczołowski, T. (1978). M ała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji. W roc ław: O ssolineum .
Raph, J.B., G oldberg, M. L., Passow, A.H. (1966). Bright underachievers. N ew York: Teachers College Press, C olum bia University.
Rotter, J.B., Seem an, M „ Liverant, S. (1962). In tern al versus extern al control o f re inforcem ents: A m ajor variable in behavior theory. W: N. R W ashb urne (red.),
Decisions, values and groups. Vol. 2. Oxford: P ergam on Press.
Schaufeli, Ch. M asłach, C., M arek, T. (red.) (1993). Professional b urnout: Recent de
velopments in theory and research. Bristol, PA: Taylor an d Francis.
S heldon, K. M ., K asser, T. (1994). C o h e re n c e a n d c o n g ru e n c e : Two a sp e c ts o f p e r s o n a lity in te g ra tio n . Journa l o f P ersonality a n d Social Psychology, 68, 531-545.
Sęk, H. (2004). U w aru n k o w an ia i m echanizm y w y palenia zawodowego w m odelu społecznej psychologii poznawczej W: H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. P rzy
czyny i zapobieganie. W arszawa: PW N , 82-112.
Skarżyńska, K. (2004). Poszukiw ać przyjaciół czy zdobyw ać majątek? Cele życiowe a zadow olenie z życia. Roczniki Psychologiczne, VII, 1, 7-31
Skarżyńska, K., G asparski, P, (2001). M otyw y w y boru studiów psychologicznych: orientacje w obec studiów i zawodu. Przegląd Psychologiczny, 44, 4, 445-461. Steele, C. М. (1988). The psychology of self-affirm ation. S u staining the in teg rity o f
self. W: W. L. Berkow itz (red.), Advances in experim ental social psychology. Vol. 21. New York: A cadem ic Press, 261-302.
Strzałecki, A. (1973). C zynniki pow odzenia w studiach przygotowujących do zaw odu
projektanta. W arszawa: PW N.
Strzałecki, A. (1989). Twórczość a style rozw iązywania problem ów praktycznych. Uję
cie prakseologiczne. W rocław: O ssolineum .
Strzałecki, A. (1998). M otivation for choosing a scientific career. Polish Psychologi
cal Bulletin, 29, 255-269.
Strzałecki, A. (2000). M odel „Stylu Twórczego Z achow ania” jako w skaźnik społecz nej pozycji uczniów w grupie. Forum Psychologiczne, 5, 160-171.
Strzałecki, A. (2002). M odel Stylu Twórczego Z achow ania w analizie procesu ro z w iązyw ania problem ów. W: A. G rochow ska (red.), W okół psychologii osobowości. W arszawa: W ydaw nictw o UKSW, 109-132.
Strzałecki, A. (2003). Psychologia twórczości. M iędzy tradycją a ponowoczesnością. W arszawa: W ydaw nictw o UKSW.
Strzałecki, A. (2005). Spraw ność osobowości: tożsam ość, stabilność i integracja osobow ości m łodzieży uzdolnionej. W: W. Lim ont, J. Cieślikow ska (red.), W y
brane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych. T. 2. Kraków: O ficyna W ydaw ni
cza „Im pu ls” (a), 23-33.
Strzałecki, A. (2005). Psychologiczne w y m iary efektyw ności fu n kcjon ow an ia p o l skich m enedżerów w w a ru n k ach transform acji ustrojowej. W: A. Tokarz (red.), (2005). W poszukiw aniu zastosowań psychologii twórczości. Kraków: W ydaw ni ctw o U niw ersytetu Jagiellońskiego (b), 31-50.
Strzałecki, A. (2006). Psychological tim e an d the subjective prob ability of attain in g life goals. W: Z. U chnast (red.), Psychological time. Theories and empirical appro
aches. Lublin: P ublisher KUL (a), 79-96.
Strzałecki, A. (2006). Transgresja polskich m enedżerów w w a ru n k ach tran sfo rm a cji ustrojowej. W: E. A ranow ska, M. G oszczyńska (red.), Człowiek wobec wyzw ań
i dylem atów współczesności. Księga jubileuszow a dedykowana Profesorowi Józefo wi Kozieleckiemu. W arszawa: W ydaw nictw o N aukow e SCHOLAR (b), 108-132.
Strzałecki, A. (2007). Style rozw iązyw ania problem ów praktycznych. U w a ru n k o w ania psychologiczne. W: A. Lew icka-Strzałecka (red.), Współczesne wyzw ania
nauk praktycznych. W arszawa: W ydaw nictw o W SPiZ (w druku).
Strzałecki, A., R udnicka, E. (1998). Reprezentacje poznaw cze tek stu literackiego i reklam owego. Twórca i odbiorca jako uczestnicy procesu kom unikacyjnego. W: A. Strzałecki (red.), Percepcja reklamy. Zagadnienia psychologiczne. W arsza wa: W ydaw nictw o ATK, 254-295.
T horndike, R.L. (1963). The concepts o f over- and under achievement. New York: Bu reau o f P ublications, Teachers College, C olum bia University.
Tokarz, A., Słabosz A. (2001). Cechy uczniów preferow ane przez nauczycieli jako w ym iar aktyw ności twórczej w szkole. Część II. Uczeń idealny i tw órczy w p re ferencjach badanych nauczycieli. Edukacja. Studia Badania, Innowacje, 75, (3), 36-48.
T rzebińska, E. (1998). Dwa w izerunki własnej osoby. Studia nad sposobami rozum ie
nia siebie. W arszawa: W ydaw nictw o In s ty tu tu Psychologii PAN.
T rzebińska, E„ Miś, T., R utczyńska, I. (2003). W ielorakie ja i jed no ść tożsam ości. Ujęcie dośw iadczeniow o-analityczne. Roczniki Psychologiczne, VI, 5-25.
U chnast, Z. (1998). Prężność osobow a a egzystencjalne w y m iary w artościow ania.
Roczniki Psychologiczne, I, 7-26.
Z akrzew ska, M. (1994). A n aliza czynnikowa w budow aniu i spraw dzaniu modeli
psychologicznych. Poznań: W ydaw nictw o N aukow e UAM.
