Tajemnica zawodowa adwokata

Edgar Hansen

Tajemnica zawodowa adwokata

EDGAR HANSEN

Tajemnica zawodowa adwokata*

Zjawisko tajem nicy w stosunkach m iędzyludzkich można w ipotocz­ nym znaczeniu określić jako tego rodlzaju zachowanie się osoby, które polega na osłanianiu przez nią pew nych faktów dyskrecją, tj. na przed­ siębraniu przez tę osobę czynności zm ierzających do tego, by fak ty te nie dostały się do wiadomości innych osób. Takie, bardzo p rzy tym ogól­ ne określenie zjawiska tajem nicy pozwala już jednak na podkreślenie dwóch istotnych dla każdej tajem nicy elementów: a) specyficznego po­ stępowania osoby zachowującej tajem nicę oraz b) istnienia m nych osób, wobec których to zachowywanie się je st przejaw iane.

Tak rozumiana tajem nica je st bardzo daw nym w ytw orem życia spo­ łecznego i przybiera najróżnorodniejsze fo rm y .1 Można też w tych

fbr-* A u to r ipowobuje sfę w sw ej p r a c y n a przep is a r t. 53 u. o u.a., k tó ry z a jm u i e s:ę za g ad n ien iem ta je m n ic y zaw odow ej. Je d n a k ż e po za ty m p rz e p ise m istn ie je jeszcze je d n a n o rm a , (która re g u lu je t ą Kwestię, a m ian o w icie § 18 Z bioru zasad ety k i ad w okackiej i godności izawodu („ P a le stra ” n r 6/61 r.), k tó ry m.i. stan o w i, że „ a d w o k at nie może sk ła d ać zeznań ja k o św iad ek n a » tw ie rd z en ie okoliczności'. o k tó ry c h dow iedział się w związtou z wykomywamiem zaw odu, a n i też ujaw nóać a k t w łasn y ch w p ro w a d zo n e j p rz e z niegio s p r a w ie ”.

Z agadnieniom ta je m n ic y zaw odow ej za jm o w a ły się n ie je d n o k ro tn ie org an a ad w o k a tu ry . Z estaw ie n ie u c h w a l N RA dotyczących ta je m n ic y zaw odow ej znajdzie czy teln ik w k o m e n ta rz u : U stró j ad w o k a tu ry (S. J a n o z e w s k i, Z. K r z e ­ m i ń s k i , W. P o c i e j , W. Ż y w i c k i, W a rsza w a 1900, s. Iil8 i (n.) W u c h w a ­ ła ch ty c h re p re z e n to w a n y je s t je d n o lity pcigląd, ż e a r t. 53 u. o u.a. „to n o rm a

iu ris cogentis i legis specialis, k tó ra n ie m oże być zm ieniona a n i w olą k lie n ta ,

ani decy zją sąd u czy p r o k u ra to r a ”. P o n a d to p rz y jm u je się ja k o zaisadę pogląd, że .jprzepiis a rt. 92 § l 'k.pJk. n ie odnosi się d o a d w o k a ta , k tó ry je s t p rz e słu e h i- w®ny W c h a ra k te rz e św ia d k a i k tó r y odm aw ia zezn a ń z pow o d u ta je m n ic y zaw o ­ d o w e j”. Id en ty c zn ie w u ch w a le NRA z dinia 6—7.V.1961 r. („ P a le stra ” n r 7/61, s. 102 i m.).

Z. K r z e m i ń s k i w a rty k u le : P ro b le m ta je m n ic y zaw odow ej a d w o k a ta w św ie tle p rze p isó w p ra w n y c h („ P a le s tra ” o r 10/50, s. 31 i n.) w y p o w iad a się za p ry m a te m a r t. 53 u. o u.a. (tam że p o d an o te ż lite r a tu r ę i orzecznictw o sądow e o k re su m iędzyw ojennego) i o dpow iednim i p rze p isam i k.p.k. i k.p.c. (Red.).

1 Ja k o p rz y k ła d te g o ro d z a ju ta je m n ic y zaw odow ej m ożna p rz y to c z y ć ta je m ­ n ic ę le k a rsk ą je sec ze z czasów g reck ich w fo rm ie łziwi. p rzysięgi H dpokrątesa. P a tr z w te j k w estii E. H a n s e n : T a je m n ic a p r y w a tn a p a c je n ta , „A rchiw um M edycyny S ąd o w ej, P s y c h ia trii S ąd o w ej i Kryminaildistyki” , tom X , W arszaw a 1958.

Nr 9 (57) T a jem n ica zaw odow a ad w o ka ta ₁₁

mach stosunkowo łatwo znaleźć odbicie w alki k laso w ej.2 W nowocze­ snych w arunkach 'ustawodawcy nadają niektórym rodzajom tajem nicy form ę norm atyw ną.

Należy podkreślić, że obowiązek zachowania tajem nicy wysitąpił już dość wcześnie w poszczególnych zawodach i że przetrw ał w raz z nim i do dnia dzisiejszego. Ponadto zasługuje n a szczególne podkreślenie fakt, że tajem nica zawodowa (bądź też używane przez nas — jako określenie równoważne — dyskrecja zawodowa) nie jest tylko reliktem zawleczo­ nym do naszej form acji z form acji poprzednich, gdyż nasze życie spo­ łeczne nie tylko że zaaprobowało niektóre dawne form y tajem nicy za­ wodowej, ale prócz tego musiało uczynić zadość nowym potrzebom przez w prowadzenie niektórych nowych form tej ta jem n icy .3

Jednym z przejaw ów tajem nicy zawodowej, aktualnie w naszym ży­ ciu obowiązującej, je st tajem nica adwokata. J e s t to w naszych w arun­ kach obowiązek zawodowy, uregulow any ustaw ow o.4 Odgrywa on m ię­ dzy innym i istotną rolę w prtocesie karnym , kiedy adw okat w ykonuje jedną ze swych rozlicznych funkcji: obronę oskarżonego.

2 G odzi się p rzypom nieć w tym m ie jsc u ocenę W. I. L enina dotyczącą ta je m ­ nicy zaw odow ej u rzęd n ik ó w p ry w a tn y c h b a n tó w i k a n to ró w han d lo w y ch w obec ksiąg han d lo w y ch ii o b ro tó w tomikowych w k r a ja c h k a p ita listy c z n y c h . P o stu lu ją c uniesienie te g o ro d z a ju tajeim nicy w in te re sie c a łe j n o w ej klaisy, L en in sp ro w a­ dzał p ro b lem ta je m n ic y p rz e d e w szy stk im d o z a g ad n ien ia p rzy c h w y c en ia k o n ­ tro li n a d tyim, co o ta cz an e je s t ta je m n ic ą w in te re sie b u rżu a zii. „W istocie rzeczy całe zaigadinienie k o n tro li spro w ad za się d o tego, ikto kogo k o n tro lu je , fczyli do teao, ja k a k la sa k o n tro lu je , a j? k a 'jest k o n tro lo w a n a (...)” . .(I. W. L e n i n : D zieła w y b ra n e, tern II, W a rsz a w a il£M9, Str. ,102— 105).

3 P o m ija ją c znany dość p rzy k ła d ta je m n ic y le k a rsk ie j, określony a k tu a ln ie w a rt. 14^ u sta w y o zaw odzie le k a rz a (Dz. U. z 1950 r. N r 50, poz. 458), m ożna ta k że nad m ien ić o ta je m n ic y zaw odow ej rzem ieślników . PoitJsitawowy w ty m w zględzie je s t iprzepiis a rt. 10 p k t 2 u sta w y z 2 sie rp n ia 1926 r. (Dz. U. N r 96, poz. 3S9) o zw alczaniu nieuczciw ej k o n k u re n c ji. U sta la ł on zasad ę k a ra ln o śc i u ja w n ie n ia ta je m n ic technicznych lu b h andlow ych, gdy podane zo stały „do w ia ­ dom ości innych osób w celalch k o n k u re n c y jn y c h lu b celem w y rz ąd z en ia p rz e d ­ siębiorcy szkody { P a trz P ra w o h an d lo w e i p rze m y sło w e w ra z z p rzep isam i zw iązkow ym i, pod red . R. P i o t r o w s k i e g o , W yd. P raw nicze, W arszaw a 1958. W p rzed m o w ie d o tego w y d a n ia zaznaczano, iż olpiublikowanie te j p ra c y u z a s a d ­ nione je s t istn ien iem n a d a l jeszcze p rz e d się b io rstw p ry w a tn y c h ). M ożna też ja k o je d en z d alszych p rzy k ła d ó w w y m ien ić ojbowiiązek ta je m n ic y zaw odow ej k u r a to ra sądow ego o ra z (z pew n y m i za strze że n iam i co d o niezaw odow ego je j c h a ra k te ru ), tzw. p ra w o do a n o n im a tu , tj. p ra w o a u to ra p o zo stan ia n ie u ja w n io n y m . W tej o sta tn ie j k w e stii p a tr z J . S a w i c k i : T ajem n ic a zaw odow a le k a rz a i d z ie n n ik a ­ rz a , W a rsza w a 1960, str. 82—85.

4 U sta w a z 27 czerw ca 1950 r. o uistroju aidw okatury (Dz. U. z 1959 r.. N r 8, poz. 41).

12 E d g a r H a n s e n N i 9 (57)

W rozważaniach naszych spróbujem y odpowiedzieć na następujące py­ tania: jaka jest intensywność obowiązku zachowania tajem nicy zawo­ dow ej przez adw okata w przepisach proceduralnych? czy intensywności ustawowego zakazu odsłaniania tajem nicy iprzez adw okata odpowiada intensywność ustawowego zakazu w ykorzystania przez organy w ym iaru sprawiedliwości okoliczności ujaw nianych, gdy faktycznie zostaną one tym organom przez adw okata udostępnione?

Taki zakres zainteresow ań m usi pozostawić poza kręgiem zaintere­ sowań szereg niew ątpliw ie ciekawych innych jeszcze kwestii.

I. Tajem nica zawodowa adwokata w prawie karnym materialnym

•Ustrój adw okatury, praw a i obowiązki adw okata oraz zasady jego od­ powiedzialności dyscyplinarnej reguluje ustaw a. Zgodnie z treścią prze­ pisu art. 53 w spom nianej ustaw y adw okat musi zachować w tajem nicy wszystko, o czym dowiedział się z tytu łu wykonywania zawodu adwo­ kackiego.

Zakresu pracy adwokackiej nie da się w praktyce w yraźnie ustalić. Przepis art. 49 ustawy* w zm iankując o „udzielaniu pomocy p raw n ej”, tylko przykładowo podaje najw ażniejsze jej p rzejaw y i dlatego wydaje się, że ustawowe określenie zakresu tajem nicy zawodowej adw okata po­ winno być traktow ane bardzo szero k o .5 Pow ojenna praktyka polska, która znalazła w yraz w orzeczeniach adwokackich komisji dyscyplinar­ nych 6 i w uchw ałach organów adw okatury, nie ipozostawia — jeśli cho­

5 T enderfcji te j d a je w y ra z u sta w o d aw ca luidowy. Z auw ażyć bow iem n ależ y , że a k tu a ln e b rzm ien ie p rz e p isu art. 53 w (porów naniu z tre śc ią przepisów u sta w w cześn iejszy ch -o u s tr o ju ad w o k a tu ry z a w ie ra w y ra ź n ie za ak c en to w a n ą rozległość za k reso w ą je j obow iązyw ania. G dy bow iem p rze p is a rt. 20 ro zp o rząd zen ia Prez. B P z 7 .X. 1932 r. (Dz. U. N r 86, poz. 733) oraz nieoo p ó źn iejszy (przepis a r t. 71 u s ta ­ w y z 4.V.1938 r. (Dzi. U. N r 33, poz. 289) z a w ie ra ły w zm ian k ę o obow iązku ad w o ­ k a ta izachowywaniia „w ta je m n ic y wiiadcjnoiści udzielo n y ch m u z ty tu łu w y k o n y ­ w an e g o p rze zeń zawodiu”, to a k tu a ln ie obow iązujący przeipis z a w iera d o d atk o w y a k c e n t w 'podkreśleniu, że do z a k re su ta je m n ic y adiwokatta należy ,/Wszystko, o czym dow ied ział się z ty tu łu w y k o n y w an ia zaw odu ad w o k ack ieg o ”. T a ustaw ow o za ak c e n to w a n a 'rozległość te m a ty c z n a ta je m n ic y zaw odow ej a d w o k a ta pow o­ d u j e jed n o cześn ie znaczne zw ężenie .zakresu okoliczności uzysk iw an y ch przez a d w o k a ta poza zaw odem adwckacfciim.

6 P a trz w te j k w e stii o rzeczenie o ty m , że „sk iero w an ie przez ad w o k a ta obszer­ nego donieisderuia p rze c iw k o sw em u 'klientow i św iadczy o zupełnym zan ik u u o b w i­ n ia n eg o p o d sta w o w y c h zasad etyozny-ch, co ze w zględu n a in te re s publiczny czyni n iem ożliw ym d alsze p o z o sta w a n ie obw in io n eg o n a liście a d w o k a tó w (orzeez. W yższej K om isji DyseypŁtoarinej z ltl.IV.59 r. n r W KD 61/58, „Palesfcra” n r 111/50). P a tr z ta k ż e w y ja ś n ie n ie z a w a rte w u c h w a le Wydzi.aiu W yklonawczego N aczelnej R ady A d w o k ack iej, z a w ie ra ją c e m iędzy in n y m i stw ierd zen ie, że „od k a te g o ry c z ­

N r S (57) T ajem nica zaw odow a a dw okata ₁₃

dzi o ch arak ter tego rodzaju tajem nicy — żadnych wątpliwości, że ta ­ jemnica ta traktow ana je st bardzo szeroko. M a ona ponadto charakter bezwzględny wobec w szelkich podmiotów, które są albo mogą być za­ interesow ane w jej uchyleniu, jak również takiż absolutny w stosunku do tych okoliczności, które tą tajem nicą są osłaniane. W szczególności odnosi się to do organów w ym iaru sprawiedliwości, tj. p ro k u ratu ry i są­ du, oraz do faktów, w których osłanianiu organy te mogą być zaintere­ sowane. Uściślając nasze rozważania w zakresie tajem nicy zawodowej adw okata do kontaktu z praw em karnym , chcielibyśm y się zająć sy­ tuacją, w której bezwzględny charak ter przepisu art. 53 w ydaje się uzy­ skiwać karnom aterialne uzasadnienie.

W konkretnej naszej rzeczywistości praw nej, w dziedzinie praw a k ar­ nego, może się zdarzyć (i istotnie się zdarza), że równolegle do obowią­ zującego przepisu zakazującego danego działania lub nakazującego okre­ ślone działanie zriajduje się inny przepis nakazujący dane działanie lub zakazujący tego rodzaju działania. Pom ijając w ty m m iejscu rozważania na tem at przyczyn tego stan u rzeczy w ustawodawstwie, natom iast kie­ rując swe zainteresow ania na praktyczne konsekw encje tego zjawiska, przytoczym y dla naszych rozważań — jako charakterystyczny przy­

kład — przepis art. 18 m.k.k., k tó ry nakazuje każdemu obywatelowi pod groźbą sankcji karn ej zawiadomienie władzy o określonych rodzajach przestępstw , oraz w spom niany już przepis art. 53 ustaw y o ustroju adw okatury, który nakłada na adw okata obowiązek zachowania ta jem ­ nicy zawodowej. Ponieważ adw okat może w toku wykonywania zawodu dowiedzieć się o przestępstw ie wym ienionym ' w treści art. 18 m.k.k., może więc znaleźć się w sy tuacji praw nej jednoczesnego zakazu i na­ kazu, jeśli chodzi o określone zachowanie się.

W aktualnym stanie praw nym brak je st w yraźnej normy praw a k a r­ nego ustalającej, że czyn dozwolony jakąkolw iek obowiązującą ustaw ą nie może być ścigany w postępowaniu karnym . N atom iast tego rodzaju po­ gląd wypowiadany je st niejednokrotnie w piśmiennictwie fachowym. Szereg autorów zw raca uwagę na to, że w wielkim kręgu czynów za­ kazanych w ogóle czyny zakazane w praw ie karnym stanow ią krąg

węż-n e g o obowiązteu (zachowawęż-nia ta je m węż-n ic y zaw odow ej p rz e z ad w o k a ta, obow iązawęż-nego

p r z e z p ra w o d a w c ę w u sta w ie, n ie została [przew idziana ż a d n a d y sp e n sa w ja k im ­

kolw iek z a k re sie ” („ P a le s tra ” n r 3/60), oraz u ch w a łę tegoż W ydziału, że „do za- jhoiwainia ta je m n ic y zaw odow ej ob o w iązan y je s t adw cjkat w e w szelkich okoliczno­ ściach ró w n ież woibec w ła d z p a ń s tw o w y c h ” („ P a ls s tra ” n r 4/60). Na p o d k reśle n ie je d n a k z a słu g u je okoliczność, że adw ickat n ie tyllko w y k o n u je sw ój zaw ód, ale i uczestniczy w życiu ró w n ież w in n y c h fo rm ach . P rz e z te n u d z ia ł (uzyskuje on w iadom ości w innym try b ie naż „z ty tu łu w y k o n y w a n ia zawodiu 'adw okackiego”. O czyw iście te o s ta tn ie w iadom ości n ie k o rz y sta ją z o ch ro n y p ra w n e j za- pom ocą ta je m n ic y zaw odow ej.

14 k d g t t t H a n s e n Ń r 9 0)

szy. W. W olter stwierdza, że ten krąg czynów zakazanych „nie może się jednak nigdy przecinać z kręgiem czynów gdzieś zezwolonych”. 7 Oma­ w iając zaś okoliczności wyłączające bezprawność czynu, Śliw iński (który pow ołuje się zresztą na W oltera i Glasera) w skazuje na to, że okoliczno­ ści znoszące działanie sankcji praw a m aterialnego mogą wypływać za­ równo z praw a karnego, jak i z przepisów leżących poza dziedziną praw a

k arn eg o .8 ,

Przykładów dla ilu stracji tego rodzaju stanow iska obu autorów przy­ toczyć można wiele. K at np. nie popełnia zabójstwa, bo określone prze­ pisy karne nakazują m u w yrok wykonać; m ilicjan t nie pozbawia bez­ praw nie obyw atela wolności, bo szereg przepisów (adm inistracyjnych i karnych) upoważnia go do tego; chirurg nie odpowiada za spodowanie u operowanego pacjenta obrażeń cielesnych, gdyż odpowiednie przepisy taki rodzaj postępow ania m u nakazują; duchowny-spowiednik, odm a­ w iając ujaw nienia szczegółów znanych m u ze sipowiedzi, nie popełnia przestępstwa* gdyż przepisy k.p.k. i k.p.c. zezwalają m u na zachowanie tajem nicy. K onsekw entnie też należy przyjąć, że nie popełnia prze­ stępstw a w m yśl przepisu art. 18 m.k.k. adwokat, gdyż przepis art. 53 ustaw y o u stro ju adw okatury nakazuje m u obowiązek zachowania tejem - nicy.

Jednocześnie jednak w sytuacji praw nej, w której b rak wyraźnego w tym względzie przepisu i w k tórej zasada niekaralności tego, co jest przez inny przepis dozwolone, wyprowadzona jest z in terp retacji — ta ostatnia może doprowadzić do w ysnucia różnych wniosków. Za przykład charakterystyczny takiej w łaśnie interp retacji przytoczonych wyżej przepisów może tu posłużyć pogląd w yrażony na sesji naukow ej PAN w dniach 4—9 lipca 1953 ro k u (poświęconej konstytucyjnem u „praw u do obrony”) przez Daszkiewicza, że „(...) przepis art. 18 m.k.k. nie zw al­ nia obrońcy od obowiązku zawiadamiania o przestępstw ach wymienio­ nych w tym przepisie (...)” oraz, że choć istnieje przepis o tajem nicy adwokata, to jednak „(...) obowiązek taki nie może dotyczyć przypadku, kiedy istnieje obowiązek ujaw niania władzom pewnych okolicz­ ności (...)”. 9

7 W. W o l t e r : P ra w o k a rn e , W a rsza w a 11947, ®tr. 184. 1 S. Ś l i w i ń s k i : 'P raw o k a rn e , W a rsza w a 1946, ®tr. 206—2C9.

8 O ględniej zd a je s ię w y p o w iad a ć w tym w zględzie R. Ł y c z y w e k. Wywiody jego m a ją c h a ra k te r p ro p o zy c ji de lege fe ren d a , „R ealne i nie dając e się inaczej odw ró cić pow ażne n ie b ez p iec ze ń stw o d la porządteu p ra w n e g o az.y in te re s u p a ń ­ s tw a — p isa e Ł yczyw ek — m u si być p rz e z o b ro ń cę u z n a n e za p o d sta w ę i n a k a z d o zw o ln ien ia go od cibowiązlkiu zach o w an ia ta je m n ic y zaw odow ej (...). P rz ez fa k t dopuszczenia m ożliw ości u ja w n ie n ia ta je m n ic y w ra z ie kolizji te j ta je m n ic y z w y ra ź n ie w yższym i doniosłym in te rese m p u b liczn y m n ie zm ien ia się w niczym

Kr 9 (5?) ta je m n ic a iavk>dowa aduookatd ₁₅

Z przytoczonej przykładowo in terp retacji interesujących nas przepi­ sów w ynikałyby nie tylko konsekw encje w postaci form ułowania zarzu­ tów wobec adw okata o niedopełnieniu przez niego obowiązków w ynika­ jących z art., 18 m.k.k., aile także rozliczne inne konsekw encje w dzie­ dzinie procesowej, w k tó rej przepisy przew idują możliwość odmiennego postępowania organów w ym iaru spraw iedliwości wobec czynów prze­ stępnych od postępow ania tychże organów wobec czynów, które prze­ stępstw nie stanowią.

II. Tbiemnica zawodowa adwokata w procesie karnym

Zagadnienie tajem nicy zawodowej adw okata w procesie karnym w ią­ że się ściśle z praw em świadka do odmowy składania zeznań, a to ze względu na krępujący go obowiązek dyskrecji, oraz z określonym postę­ powaniem w takich sytuacjach procesowych sądu i p rokuratury.

Istnieje w tej kw estii dość rozpowszechniony pogląd o priorytecie interesów w ym iaru sprawiedliwości, nakazującym organom tego wymia­ ru uchylać zawsze tajem nicę izawodową adw okata, jeżeli organy te uznają to za potrzebne. Mimo swego rozpowszechnienia nie w ydaje się jednak, żeby pogląd te n należało akceptować bez zastrzeżeń. Nasuwa się tu w szczególności uwaga o wyłączności ustaw odaw cy do praw a wy­ daw ania ustaw . W państw ie ludowym jest jeden tylko ustaw odaw ca — lud. Wobec tej jednolitości pojęcia ustaw odaw cy nie można m u im pu­ tować tego, że w jednych ustaw ach wprowadza zakazy, a jednocześnie w drugich ustaw ach, obowiązujących równolegle, uchyla te zaikazy. W każdym razie zam iar tak i nie w ydaje się w ynikać w sposób oczywi­ sty z treści interesującego nas przepisu art. 92 § 2 kjp.ik., w którym można przecież dostrzec następujące intencje ustawodawcy:

a) wyposażenia określonych świadków w praw o odmowy składania zeznań ze względu na obowiązującą ich tajem nicę zawodową,

zasadniczej waigi in s ty tu c ji ta je m n ic y ”. (T ajem nica obro ń cy , „P ań stw o i P ra w o ” zeszyt 1/62, istr. 110— 112).

W u z a sa d n ia n iu d o p r o je k tu u sta w y p o stę p o w a n ia karmeigo, p o ogólnych ro zw a­ ż a n ia ch ma te m a t in te re s u w y m ia ru sp raw ie d liw o śc i i in te re só w chrom ianych t a ­ je m n ic ą zaw odow ą, p o d k re śla 'się, ż e od stęp stw o o d bezw zględnego p rio ry te tu in te re su w ym ianu sp ra w ie d liw o śc i sta n o w i w p ro je k c ie w y ją te k ad za®ady i że oprócz, p ro p o n o w a n y ch trz e c h w y ją tk ó w (dotyczących duchow nego, o b ro ń cy i d o ­ k u m e n tu , k tó reg o u ja w n ie n ie za g raża ło b y b ezpieczeństw u p a ń s tw a ) p o w in n a o b o ­ w iązyw ać m adai ziaisada u ja w n ia n ia p rz e z o rg a n y w y m ia ru sp raw ied liw o ści wisizei- k te h okoliczności (p atrz P ro je k t u sta w y p o stę p o w an ia k a rn e g o , p rz y ję ty p rz e z K o­ m isję K o d y fik ac y jn ą B P w d n iu 26.IV.1926 r., u z a sa d n ie n ie i ta b lic a p o ró w n a w ­ cza, W a rsza w a — L w ów , K o m isja K o d y fik ac y jn a R zeczypospolitej P o lsk ie j — S e k c ja P o stę p o w a n ia K annego, a tr. 104).

i6 E d g a r k a n ś e k _{N i 9 (57)}

b) nałożenia na sąd lub prokuratora obowiązku rozważenia w pierw ­ szej kolejności tego, czy istotnie odmowa .świadka znajduje swe uzasadnienie w przepisach, a następnie ustalenia charakteru tych przepisów oraz tego, czy okoliczności interesujące organy w ym iaru sprawiedliwości są istotnie ochraniane tajem nicą zawodową, c) nałożenia na te organy obowiązku (w razie ustalenia słuszności

odmowy zeznań przez świadka) rozważenia tego, czy zachodzi moż­ liwość zwolnienia świadka od złożenia zeznań,

d) zalecenia, żeby tylko wtedy, gdy sąd lub p ro kurator nie „uzna za m ożliw e” zwolnienia świadka od zeznań, następowało jego p rzesłu­ chiwanie,

e) zalecenie, żeby. przesłuchiw anie to przebiegało w tedy w taki spo­ sób, który by nie rozszerzał zbytnio kręgu osób mogących się za­ poznać z treścią tych zeznań, tj. żeby przesłuchiw anie następowało przy drzwiach zam kniętych. 10

P rio ry te tu więc zainteresow ań organów w ym iaru sprawiedliwości przy tajem nicy zawodowej nie można się doszukiwać wyłącznie w akcentow aniu działania tych organów, mającego na celu ustalenie praw dy obiektyw nej. W ydaje się, że objaśnianie użytego w przepisie zw rotu „uzna za m ożliw e” nie m usi być zacieśnione jedynie do oceny możliwości ustalania przez nie praw d y obiektyw nej przez odsłonięcie tajem nicy zawodowej. Sądzimy, że w przepisie tym akcentow any jest w yraźnie określony sposób postępowania organów w ym iaru spraw iedli­ wości wobec wyraźnego p raw a świadka do odmowy składania zeznań. Gdyby spostrzeżenie to było prawidłowe, to objaśnianie przytoczonego zw rotu, trak tu jąc rzecz d e l e g e f e r e n d a , mogło być i powinno być szersze. Należałoby uwzględniać p rzy tym objaśnieniu także treść prze­ pisów wprowadzających obowiązek tajem nicy zawodowej. Jeżeli u sta­ wowe sformułowanie tego obowiązku (znajdującego się z reguły, poza przepisam i k.p.k.) nie przew iduje w konkretnym w ypadku możliwości uchylenia tajem nicy zawodowej (jak m a to miejsce nip. przy tajem nicy zawodowej adwokata), to organy w ym iaru stprawiedliwości powinny w tym zakresie wolę ustaw odaw cy respektow ać i nie uznawać „za możli­ w e” jej uchylenie. Inaczej bowiem w ym iar sprawiedliwości mógłby się upodobnić do tworu, k tó ry 'niszczy swego twórcę.

Może się przy tym nasuwać wątpliwość, czy powściągliwość organów w ym iaru sprawiedliwości byłaby w takim w ypadku uzasadniona tylko wobec obowiązku zachowania tajem nicy przez adwokata? Wydaje się, że nie tylko. Byłaby ona uzasadniona również np. wotoeę tajem nicy

10 L .. P e i p e r : K o m e n ta rz d o k o d ek su p o stę p o w a n ia k arn e g o (K raków , 1*933, str. 172) m ów i o za ch o w a n iu w ty m w y p a d k u ta je m n ic y „ p rz y n ajm n iej w stopniu m ożliw ym ”.

Nr 9 (57) T a jem n ica zaw odow a ad w o ka ta ₁₇

duchownego-spowiednika, gdłyby ustaw odaw ca nie wprowadził tego za­ gadnienia do treści przepisu art. 91 p k t 1 k.p.k. w postaci wyraźnego zakazu 'przesłuchiwania takiego spowiednika (postulat o potraktow aniu tego rodzaju tajem nicy w ram ach przepisu art. 92 k.p.k., rozumianego w przedstawiony poprzednio sposób, mógłby stanowić również treść wnioislku de lege ferenda). N atom iast talkie stanow isko organów w ym iaru sprawiedliwości (jak wobec tajem nicy zawodowej adwokata) nie byłoby uzasadnione wobec tajem nicy zawodowej lekarza, rzem ieślnika lub ku - r a tor a sądowego. Z przepisów bowiem norm atyw nych regulujących za­ gadnienie tajem nicy w tych zawodach bądź przew iduje się wyraźnie, że okoliczności tajem nicą tą osłaniane 'powinny być ujaw nianie na żądanie organów w ym iaru sprawiedliwości, bądź też z treści tych przepisów wy­ nika, że wobec tych organów tajem nica nie pow inna być zachowy­ wana. 11

Wydaje się, że przytoczone uwagi o niekaralności czynów dozwolo­ nych uzasadniałyby pogląd o bezkarności adwokata, jeżeli nie dopełnia on określonego w art. 18 m.k.k. obowiązku zawiadomienia o przestęp­ stwie, o którym dowiedział się w toku w ykonywania swych czynności zawodowych również jeśli chodzi o przepis art. 92 § 2 k.p.k., uwagi wymienione uzasadniałyby pogląd o możliwości i potrzebie odimiennego traktow ania przez organy w ym iaru sprawiedliwości różnych wypadków tajem nicy zawodowej, w szczególności ,odstąpienia organów w ym iaru sprawiedliwości od przesłuchiw ania adwokatów w charakterze świad­ ków, gdy zechcą oni skorzystać — w granicach ustaw y — z praw a od­ mowy składania zeznań. 12

Dla uniknięcia wszelkich nieporozumień, jakie mogłyby tu powstać w skutek koniecznych niedomówień, pragniem y podkreślić, że pogląd o potrzebie nadania odmiennego znaczenia om aw ianym przepisom k.p.k. bynajm niej nie zmierza do negowania głównego zadania procesu k a r­

11 J a k o p rzy k ła d m ożna tu p rzytoczyć obow iązek ta je m n ic y zaw odow ej k u ra to ra społecznego, ustanotw ionego w m y śl p rz e p isó w ro zp o rzą d zen ia M in istra S p ra w ie ­ d liw o śc i z 7.VIIj1961 r. w sp ra w ie sp ra w o w a n ia n a d z o ru n a d osobam i w a ru n k o w a zw olnionym i (Dz. U. N r 34, ;poz. 1|74). K u ra to r te n p o w o ły w an y je s t — W in te re sie zarów no isądlu, ja k i w a ru n k o w o zw olnionego — pnzez sąd i O bowiązany je s t in fo r­ m ow ać te n że s ą d o p rz e b ie g u k u r a te li. U chylony ipnzapis w cześniejszego w ty m w zględzie ro zp o rzą d zen ia (Dz. U. x 1958 r. N r 10, ipoŁ 35) z a w ierał w y ra ź n ie s tw ie r­ dzenie, ż e „obow iązek ta je m n ic y n ie m a za sto so w a n ia w sto s u n k u d o są d u , ja k ró w n ież p re z e sa są d u w ojew ódzkiego, w k tó re g o o k rę g u (kurator sąd o w y spraw iuje n a d z ó r”.

12 Bciirijam y w ty m mieijisou om ów ienie p ro b lem u , k tó ry sta n o w i k o n se k w e n cję o k reślo n e g o in te rp re to w a n ia p rz e p isu a rt. 92 § 1 k.p.k., ' m ian o w icie sto so w an ia ■wobec a d w o k a ta, k o rz y sta ją c e g o ze sw ego p ra w a d o odm ow y zeznań, śnodków o c h a ra k te rz e re p re sy jn y m i przym usow ym , p rze w id z ia n y c h w a rt. 105— 108 kjp.k.

1« E d g a r H a n s e n Nr 9 (57)

nego, jakim jest ujaw nianie praw dy obiektyw nej. Pogląd ten w yraża jedynie myśl, że w edług obowiązujących przepisów droga do tego ujaw niania nie powinna prow adzić przez uchylanie przez organy w y­ m iaru sprawiedliwości tajem nicy zawodowej adwokata. Mogłoby to bo­ wiem godzić w niektóre gw arancje procesowe, z jakich korzysta w pro­ cesie karnym adwokat, a także oskarżony.

III. Skutki niedyskrecji adwokata

T raktując obowiązek zachowywania tajem nicy adwokackiej w ram ach etyki, trzeba podkreślić, że przepis ten je st w ynikiem określonej m oral­ ności zawodowej adw okata i że adw okat, zachowując dyskrecję, w ytw a­ rza w ten isposób niezbędny d la efektów swej p racy zawodowej klim at zaufania ze strony osób zw racających się do niego o pomoc lub radę. K lim at bowiem takiego zaiufalnda je st wairumlkiem sine qua non należyfegp w ykonywania przez adw okata jego różnorodnych funkcji, w szczegól­ ności — funkcji obrońcy w procesie karnym .

Rozgraniczając — ze względu na dalsze wywody — obowiązek p raw ­ ny dyskrecji od obowiązku etycznego, pragniem y nadto podkreślić, że ustanow ienie obowiązku praw nego nie jest w stanie zapobiec możliwości popełnienia niedyskrecji przez adwokatów. Nie m usi to zresiztą w yni­ kać z ich np. gadatliwości. Może to czasem wynikać z nienależytej ostrożności i czujności zawodowej w kontradyktoryjnym kontakcie adw okata z organam i w ym iaru sprawiedliwości.

P raw ne skutki odsłonięcia przez adw okata przyłbicy w procesie k a r­ nym i ujaw nienie okoliczności osłanianej tajem nicą są różne. Może się np. zdarzyć, że obrońca zostanie w ezw any w charakterze świadka przez .prokuratora lub sąd i w tym charakterze złoży zeznania albo że w cza­ sie przew odu sądowego w ypowie się o okolicznościach m u znanych z po­ wodu wykonywania zaw odu (np. że oskarżony, zgłaszając się po poradę praw ną, wspom niał o u k ry tej broni), p rzy czym okoliczności te zostaną zaprotokołow ane w protokole rozpraw y.

O ceniając możliwości zdyskontowania tego rodzaju nieostrożności adw okata, pełniącego funkcję obrońcy, iprzez organy w ym iaru spraw ie­ dliwości, trzeba stwierdzić, że dyskonto takie jest w praw dzie u trudnio­ ne, ale możliwe. Ustawodawca bowiem, w prowadzając zakaz przesłuchi­ wania adw okata pełniącego funkcję obrońcy w charakterze świadka i na­ dając tem u zakazowi ch ara k ter kategoryczny, spowodował, że jeżeli w postępow aniu przygotow aw czym lub sądowym obrońca zostanie w ezw any w charakterze św iadka i staw i się, to nie może być przesłu­ chany, a gdyby został przesłuchany, to zeznania te nie mogą być wyko­

Nr 9 (57) Tajem nica zatuodoioa adw okata ₁₉

rzystane przez p ro k urato ra jako dowód w uzasadnieniu ak tu oskarżenia. Jeżeli jednak zostaną mimo to w ykorzystane, to prezes sądu może przed rozpraw ą w trybie a rt. 251 § 1 lit. a) k.p.k. (a na rozjprawie — w trybie art. 305 § 1 k.p.k.) uznać za konieczne uzupełnienie postępow a­ nia przygotowawczego przez uzasadnienie konkluzji ak tu oskarżenia in­ nym rodzajem dowodu. G dyby zaś do w ykorzystania tych możliwości nie doszło i na podstaw ie tak uzasadnionego aktu"*oskarżenia został w ydany wyrok, to, zdaniem naszym, będzie on d o tknięty wadliwością w postaci uchybienia uzasadniającego w niosek o rew izję w yroku.

Nie ma n'atomiast przeszkód, by oświadczenia obrońcy, jeżeli zostały przez niego złożone na rozpraw ie i utrw alone w protokole rozpraw y,

b y ł y w ykorzystane przez sąd i włączone do zakresu „całokształtu oko­ liczności ujaw nionych w toku przewodu sądowego” (art. 320 k.p.k.). Okoliczności te bowiem wcale nie muszą ograniczać się tylko do dowo­ dów wymienionych w kjp.k. Nie m a chyba również przeszkód, by tego rodzaju oświadczenie obrońcy było w ykorzystane w ew entualnym pro­ cesie dyscyplinarnym lub karnym przeciwko niemu. Oczywiście tego rodzaju oświadczenie nie może być w ykorzystane w form ie dowodu „z zeznań”.

W ydaje się jednak, że organy w ym iaru sprawiedliwości, nie mogąc korzystać z oświadczeń obrońcy, ujaw niających określone okoliczności, w form ie dowodów, mogą jednak uzyskane od niego wiadomości wyko­ rzystyw ać n a ogólnych zasadach w ykorzystyw ania inform acji lub za­ wiadom ienia o przestępstw ie. Zarówno pro k u rato r, ja k i sąd mogą uzy­ skanej z tego źródła inform acji nadać ch ara k ter n otatk i urzędow ej albo odpisu protokołu rozpraw y głównej, w których zaw arta jest zapisana wypowiedź obrońcy, i polecić w trybie przew idzianym w art. 245® § 2 k.p.k. właściwym organom dokonanie spraw dzenia prawdziwości faktów zaw artych w treści tych d okum entów .13 O rgany te realizują to polecenie dostępnym i im i określonym i w innych przepisach niż k.p.k. środkam i o p erac y jn y m i14 (można by w zw iązku z tym powiedzieć, że spraw dzenie to dokonuje się w pew nej części poza przepisam i k.p.k., ale jednocześnie pam iętać należy, .że postępowanie to je st jednak postępo­ w aniem legalnym, określonym w uistawie). Uzyskany w tym try b ie m a­ teriał może być w łączony do procesu karnego w charakterze dowodu po nadaniu m u określonej w k.p.k. formy, np. protokołu zeznania świadka, opinii biegłego, protokołu oględzin, dowodu rzeczowego itd. Może on

13 D okum entem w p ro ce sie k a rn y m „ je st fcaiżdy afct pisem n y , zaró w n o u rz ę d o ­ w y , ja k iprywiatny, m ogący iprzez tre ść sw oją słu ży ć za dowód — M otyw y K om isji K o d y fik ac y jn ej d>o kjp.k. s tr. 462 i(wyrok S ą d u N ajw yższego z 25.X.57 r. I II K 554/57).

14 M. S i e w i e r s k i : Komcepoje k o d y fik a c y jn e p o stę p o w a n ia przygotow aw czego, „P ro b lem y K ry m in a listy k i”, mr ?9/62, s tr . 7.

20 E d g a r H a n s e n Ni 9 (57)

być zresztą włączony i w innym charakterze (art. 300 § 1 p k t 6 k.p.k.), np. notatki inform acyjnej, zawiadomienia o przestępstw ie, no tatk i urzę­ dowej itp., ale m ateriał te n nie może „stanowić podstaw y ustalenia, że okoliczności i fak ty w nich opisane w rzeczywistości się zdarzyły, jeżeli nie ma innych dowodów potw ierdzających dane w nich zaw arte”. 15

Te możliwości dyskontow ania przez organy w ym iaru sprawiedliwości inform acji ujaw nionej przez obrońców nie zawsze są w yraźnie dostrze­ gane. W skazywałaby na to w łaśnie wypowiedź Daszkiewicza. Wydaje się, że sitaniowfilslkai ijego, ilż „mwi&ldtotaiieinie takte (tj. obtańey — E. H.) byłoby czynnością procesow ą nieważną i nie mogłoby mieć żadnych skutków procesowych (...)”, nie można uznać za należycie uzasadnione. S kutki te bowiem w yraźnie w ynikają z treści przepisów k.p.k. oraz z innych uistaw i nie są one zależne ani od funkcji, ani od stanow iska osoby składającej zawiadomienie. To samo należałoby powiedzieć o u jaw ­ nianiu okoliczności osłanianych obowiązkiem tajem nicy przez adwokata, gdy nie pełni on funkcji obrońcy i gdy te n brak jego dyskrecji nie jest spowodowany jej uchyleniem przez organy w ym iaru sprawiedliwości.

W zakończeniu należy jeszcze zaznaczyć, że skoro adw okat, pełniący funkcję obrońcy, z jakichkolw iek względów lub w jakichkolw iek okolicz­ nościach ujaw ni sam zdarzenia osłaniane dotychczas tajem nicą zawo­ dową wobec organów w ym iaru sprawiedliwości, to wiadomości te — mimo niektórych ograniczeń procesowych — mogą być w ykorzystane w postępow aniu karnym . A bsolutnem u bowiem charakterow i zakazu ujaw niania okoliczności osłanianych tajem nicą adw okata w brzm ieniu przepisu a rt. 53 ustaw y o u stro ju adw okatury (przy obecnej w ykładni tego przepisu) nie tow arzyszy rów nie kategoryczny zakaz dyskontowania przez organy w ym iaru sprawiedliwości tych wiadomości w postępowaniu karnym , gdy znajdą się one w posiadaniu tych organów.

13 P a tr z OSN 24/58 (cytow ane p rzez S. K a l i n o w s k i e g o i M, S i e w i e r ­ s k i e g o : K odeks p o stę p o w an ia k a rn e g o , K o m en tarz, W arszaw a 1960, sir. 337).