Tadeusz Żurowski
Fajki gliniane : z badań
archeologicznych
Ochrona Zabytków 4/1-2 (12-13), 39-57
i/
FAJKI GLINIANE
TADEUSZ ŻUROWSKI (Z badań archeologicznych)
X o s p
Ryc. 33. Krótka fajka ludowa z X IX w. w g rys. Pilattiego z listu do M. Bagniewskiego.
TY PY F A JE K
O pisane tu fa jk i pochodzą z b ad ań archeologicznych, ja k ie prow adziłem
w lata ch 1948— 1949 w W arszaw ie podczas budow y tra sy W schód —
Zachód (Al. gen. K. Św ierczew skiego) na polecenie K o n serw ato ra n a
m . st. W a rsz a w ę 1. Większość faje k znaleziono na pl. Zam kow ym , dw ie
p rzy ul. B ednarskiej. Do celów porów naw czych dołączyłem do opraco
w ania 12 faje k niezw iązanych z tra są W— Z. J e d n a z nich pochodzi ze
zbioru rodzinnego po J a n ie K ornaszew skim , uczestn iku pow stan ia listo
padow ego i w ędrów ek tułaczych poza granicam i k ra ju . Z achow ała się
w sta n ie p raw ie niezniszczonym z cybuchem w iśniow ym , u stnikiem
i sznurem . R odzinna tra d y c ja zachow ała nazw ę l u l k a , u żyw an ą przez
K ornaszew skiego. D ruga fajk a, w y k opana w m. Złota, pochodzi z b adań
archeologicznych prof, d r Józefa Ż u ro w sk ieg o 2, pięć z w ykopalisk
prof, d r K onrada Jażdżew skiego na te re n ie starego G dańska, dw ie
z dw oru obronnego w Szym barku, a pięć z m uzeum w Sanoku. Mo
żem y w yróżnić w śród nich dw a ty p y : jed n o ro d n e i złożone. P ierw szy ty p
p rz y ją ł się w E uropie już w XVI w. (w r. 1586 W a lter Raleigh), drugi
w X V II w .3. Je d n o ro d n a fajk a g liniana (rys. 34— 1) w ykonyw ana by ła
cał-1 Piotr B i e g,'a ń s k i, Prace w ykopaliskow e na szlaku W—Z. BHSK R. X. (1948) Nr 2, s. 173—174; Tadeusz Ż u r o w s k i , Obserwacje archeologiczne na trasie W—Z. S t o I i c a, Nr 16/17, R. 1949, oraz Badania archeologiczne na trasie W—Z w W arszawie 1948 r. O c h r o n a Z a b y t k ó w , R. II, s. 87—93.
2 Fajką tą otrzym ałem do opracowania z Państw ow ego Muzeum A rcheologicz nego w Warszawie.
3 M a y e r s L e x i c o n , Wyd. VII, Tom 9, (1928), na s. 1623— 1626. Rauch und Schnupfgeräte.
Hyc. 34. 1. F a jk a -p ia n k a h o len d ersk ieg o typu. O znaczenia: F — b eczu łk o w a ty n ap ych , D — n osek, B — cyb u ch cera m iczn y fa jk i jednorodnej. 2. F ajk a złożona — lulka. O znaczenia: E — n ap ych , H — cy lin d er, G — brzu siec, D — szyjk a, F — k ryza c y b uch a, K — cyb u ch d rew n ia n y , I — u stn ik , L — sznur. 3. Przekrój fa jk i złożon ej. 4. Praekrój fa jk i jed n orod n ej. O znaczenia: A — nap ych , B — tu lejk a dla osadzenia cyb u ch a d rew n ian ego, C — przew ód d ym ow y, D — szyjk a u fa jk i złożonej a n osek u fa jk i jed n orod n ej, E — k ryza cy lin d ra , F — kryza fa jk i złożonej przy cyb u ch u , H — cy lin d er u fa jk i złożon ej a u jedn orod n ej b eczu łk a, G — brzu siec
kow icie z gliny od nap ychu aż po ustnik. Napych posiada najczęściej
k sz ta łt beczułkow aty. S tarsze egzem plarze u dołu posiadają c h a ra k te ry
styczny nosek. Na nim b y w ają w yciskane znaki firm ow e i w ykonaw ców .
P rzew ód dym ow y m ieści się w długim (około 45 cm) a cienkim cybuchu,
u fo rm ow an y m z tej sam ej gliny i połączonym z fajeczką w sposób jedn o
rodny. C ybuchy były w y p a la n e ze słom ką w ew n ątrz dla w ytw orzenia
przew odu. F ajk i jed n o rod n e tzw. p ian ki znajdow ałem przew ażnie w nasy
pie po bastionie z X V II w. p rzy Z am ku w W arszaw ie. W yrabiano je
w H olandii od XV I do X X w. Palacze nosili pianki w fu terałach ,
zabez-Ryc. 35. F ajk i jednorodne. 1 ,2 — fajk a gdańska z X V II w . 3, 4 — pianki h o len d ersk ie, obok w p o w ięk szen iu w y c isk i na nosku. 5 — pianka z lilią an d egaw eń sk ą. 6 — p ianka z p seu d o brzuścem p alm etow ym . 7 — fajk a jednorodna naślad u jąca fa jk i drew n ian e.
pieczających cybuch od stłuczenia. W ydaje mi się, że typ ten zaw ędrow ał
do Polski nie tylko w postaci gotowego w yrobu, ale m usiał też być i w y
rab ian y na m iejscu, o czym św iadczy w ycisk w y tw ó rn i gdańskiej na je d
nej z pianek. Na ogół je st to ty p h o le n d e rs k i1. P alen ie ty to n iu p ierw o tn ie
1 M ichał W a l i c k i , N ow ood n alezion e obrazy z g a lerii S ta n isła w a A u gu sta B H SK R. IX . (1947) Zesz. 3—4, str. 301, rys. 109, obraz p ędzla Chr. Jacobna van der L em en (żył 1615— 1651), p rzed sta w ia ją cy scen ę rodzajow ą. W środku sied zący m ężczyzna p ali fa jk ę h olen d ersk ą tj. piankę^ d w ie tak ie sam e fa jeczk i leżą na stole. P od ob n e fa jeczk i odkryto na trasie W— Z.
w yw oływ ało u je m n e sk u tk i na n ieprzy w yk łe organizm y E uropejczyków .
Z akazy i k a ry n a palaczy spow odow ały pow stanie in ty m n y ch jask iń p a-
larskich, w k tó ry c h palono i chorow ano zarazem .
Z ł o ż o n a fa jk a g lin ian a (rys. 34 — 2), zw ana też l u l k ą 1, p o jaw ia się
w X V II w. i je s t p rak ty czniejsza, gdyż składa się z części glinianej, k tó rą
je st faje cz k a w łaściw a, cybucha drew nianego osadzonego w tu le jc e i u st-
nika z p ió ra gęsiego w obsadce n ak ład anej n a cybuch. F a jk i te posiadały
początkow o b ardzo d ługie cybuchy w iśniow e, k tó re w w arstw ach ludo
w ych p ręd k o zostały zastąpione przez krótkie. Użycie k rótkiego cybucha
pozw alało n a p a le n ie podczas p racy fizycznej i noszenie w k ie s z e n is.
W w a rstw ac h p o siadających u trzy m y w ał się tra d y c y jn y długi cybuch.
S zn u r fa jk ę zdobił i rów nocześnie zabezpieczał część g lin ian ą przed u p ad
kiem n a ziem ię. P rzyozd abian o n ajb ard ziej c y lin d ry i brzuśce; obw iązy
w an a szn u rem szy jk a nie p o trzebo w ała ozdoby.
Różnice w w ym ienio ny ch dw u ty p ac h faje k w y stę p u ją ju ż n a pierw szy
rz u t oka zew n ętrzn ie a tak że i w p rzek ro ju . W nętrze fa jk i jedn orodn ej
składa się z d w u kom ór: je d n ą je s t napych, a d ru g ą — bardzo długi p rze
wód dym ow y. N apych posiada k sz ta łt cylindryczny, przechodzący u dołu
w p arab olo id ę obrotow ą. Część g lin iana fa jk i złożonej je s t w e w n ątrz bo-
gaciej u k sz ta łto w an a i posiada trz y kom ory: jed n ą je s t napych, d ru g ą
k ró tk i p rzew ód dym ow y, trz e cią tu le jk a do osadzania cybucha d rew n ia
nego z w łasn y m przew odem dym ow ym . W szystkie odkopane fa jk i b y ły
pozbaw ione cybuchów d rew n ian y ch , gdyż te nie zachow ały się w ziemi.
P rzep alo n a lu b obtłuczona fa jk a glin ian a by w ała odrzucana i w ym ienia
na n a now ą. C ybucha używ ano w ielokrotnie.
W szystkie p ian k i w y k o n an e b y ły z białej gliny z b ia łą polew ą. F a jk i
złożone (lulki) w yko n y w an o z g lin szlachetniejszych w praw dzie, ale o w y
pale n ie zaw sze białym , często czerw onym , żółtym a czasam i i czarnym .
C zarna b a rw a pochodziła od d o d atk u g rafitu do gliny lu b od obdym iania.
Polew a w y stęp o w ała często w kolorze gliny, ale w w ielu w ypadkach
odm iennym , białym , czarnym , piaskow ym , czerw onym , zielonym i b rą
zowym.
1 Encyklopedia p o w s zec h n a S. O r g e l b r a n d a , T. XVII. W arszawa 1864. Na str. 445 pod hasłem : LULKA — czytamy: ,.Lulka: fajka do palenia tytoniu. Z per skiego Lule. znaczy w ogóle rurkę, sm oczek fontanny lub beczki a potem lulkę do kurzenia tytoniu, w tym ostatnim znaczeniu używa się w tureckim i stąd luledży przełożony nad fajkam i, który strzeże fajek, lu ledży basza naczelnik stróżów fajek sułtana i dygnitarzy“ (A. M u c h l i ń s k i ) . Lulki wyrabiają z gliny, porcelany i drzewa. U nas tylko jako krajow y wyrób, są z gliny i drzewa. Do długich cybu chów pierw sze m iejsce trzym ają gliniane, tak zwane stambulki. Do krótszych cybu chów drew niane tak zw ane ku b ló w k i (ob). A ntybki z w iśn i tureckich do stambułek najw yborniejsze cybuchy. Lud nasz używ a zw ykle króciutkich cybuchów z wiśni, czereśni, z drzewa gruszkowego, lub jabłkow ego a często z jałowcu (K. Wł. W ó j c i c k i ) .
2 Zobacz: Andrzej B a n a c h , O ilustracji. Kraków 1950. Na str. 71, rys. 46. Wy robnicy nadw iślańscy (wereciarze i fajeryki), litografia F. Kostrzewskiego, War szawa, 1858.
Ryc. 36. Fajki złożone z podgiętą szyjką 9 — fajka złożona z Miśni o znaku AR —- inicjały Augusta Mocnego. 10 — fajka z inicjałam i: „Z — B “. 11 — fajka o dekoracji palm etow o-perełkow ej. 12 — fajka z brązową polew ą z piw nic XVII w. Zamku
w Warszawie.
P ia n k i w ystęp o w ały w w a rstw ac h n a jsta rsz y ch , zaraz po n ich fajk i
z podg iętą szyjką, w końcu lu lk i z tale rz y k iem pod brzuścem . Zasadniczo
w szystkie o d k ry te n a tra sie W— Z fa jk i pochodzą co n a jm n ie j z połowy
X IX w ieku, to je s t z przed o kresu budow y m o stu K ierbed zia i w ia d u k tu
P an cera. W y ją tek stanow i ciekaw a zresztą fajeczk a jed n o ro d n a z ulicy
B ed n arsk iej, znaleziona w w a rstw ie przem ieszanej z końca X IX w. Nie
posiada noska i w y rob io n a je s t z gliny o w y p ale czerw onym , co n ig d y
nie w y stę p u je u pianek. Pod w zględem zew n ętrznego w y gląd u p rzypo
m in a n am an g ielsk ą fajeczkę d rew n ian ą; zapew ne je st pochodną fajk i
d rew n ian ej w tec h n ice ceram icznej.
R yc. 37. F a jk i złożone starsze. 8 — ze Z łotej. 13 — z liśćm i lau row ym i. 14 - - d zw o- n o w a ta z liśćm i i k w ia ta m i sło n eczn ik a . 15 — w id o k z góry i od dołu fa jk i z n a le
zio n ej na ul. B ed n arsk iej. O PIS F A JE K
F a jk i je d n o r o d n e . (Rys. 34— 1,4).
1. P i a n k a. (Ryc. 35, — 1). W ysoka 56 m m , śred n ica w ew n ętrzn a n ap ych u 21 m m , głęb o k o ść 45 m m , średn. zew n. 23 m m , średn. beczu łk i w m iejscu n a jszerszy m 27 m m . W ysok ość n osk a i jego średnica 6 m m . Ś red n ica cyb u ch a ceram iczn ego 7 m m a p rze w o d u d y m o w eg o 2 mm. K szta łt z e w n ętrzn y b eczu łk o w a ty . U spodu, zw rócon y ku przod ow i, je s t um ieszczon y c h a ra k tery sty czn y n osek cy lin d ry czn y a po p rzeciw n ej stron ie n asada cybucha. G lina i p o lew a białe, przełom g ęsty i drob n oziarn isty. Ś la d y w sk a zu ją na w y ro b ien ie fa jk i w e form ie d w u p ła szczo w ej. W nętrze n ap ych u
R yc. 38. F a jk i złożone. 16 — fa jk a turecka. 17 — fajk a z w y cisk iem „N U SE N C W O - LO “, 19 — fa jk a ta lerzy k o w a z p a lm etk a m i, 20 — fajk a ze S taszow a. w y k o n a n o przy pom ocy k ołk a cy lin d ry czn eg o zak oń czon ego paraboloidą obrotow ą. P rzew ód d y m o w y u fo rm o w a n y p rzy pom ocy słom y, która u leg ła przy w y p a le zn isz czeniu. R a d ełk iem o b rotow ym w y k o n a n o ozdobę w p ostaci szlaku kropek d ookoła kryzy w lo to w ej. Na p ła sk im śc ię c iu noska w y c isk litery „K“, z boku w y cisk tarczy z trzem a k rop k am i bardzo n iew y ra źn y . F ajk a w yd o b y ta z dna b astion u z X V II w .
2. P i a n k a . C echy te sam e. B rak n oska, z pow odu uszkodzenia.
3. P i a n k a . (Ryc. 35. — 3). P odobna do opisanych w y żej, lecz o n ieco m n ie j szych w ym iarach . W ycisk z b oku nosk a znaku zb liżon ego do litery „W “ z sześciu kropkam i, po trzy z każdej stron y i w y c isk liczb y „52“ na ścięciu. X V II w .
4. P i a n k a . (Ryc. 35. — 4) o cechach fa jk i 2 o w y ra zisty ch w y cisk a ch n a n o sku. Z b a stio n u X V II w.
5. P i a n k a . (Ryc. 35. — 5) odkryta przy trzeciej w a r stw ie dolnej k o n stru k cji k a n a liza cji d rew n ia n ej z X V II w. W ysoka 5 cm, średnica w ew n . nap ych u 19 mm . W og ó ln y m za ry sie podobna do poprzednio op isanych. B eczu lk ow atość n ap ych u zo sta ła zatracon a w y tło k o w ą d ek oracją do tego stopnia, że na p ierw szy rzu t oka w yd aje się, ja k b y śm y m ieli do czy n ien ia z cylin d rem i brzuścem . W ypał b ielszy , p o lew a jaśn iejsza. W o d leg ło ści 10 m m od k ryzy b ieg n ie osiem w a łk ó w lek k o z w ę ża ją cy ch się przy n a sa d zie n ap rzem ian z ży łk o w a n iem zakończonym ośm iom a k ro p
-kami i górnym i fragm entam i lilii andegaweńskiej. Na nosku w ycisk lilii, z boku niew yraźny jakiś wycisk.
6. P i a n k a . (Ryc. 35. — 6) bez noska i w ycisków . W odległości 27 mm od górnej kryzy w ystępują w ypukłe w ytłoki drobnych w ałeczków ostro zakończonych w licz bie 24. Środkowy wałeczek u nasady posiada nacięcia nadające mu charakter deko racji sznurowej. Kryza zdobna kropkami o odmiennym w yglądzie aniżeli to obser w ow aliśm y u innych pianek.
7. F a j k a j e d n o r o d n a . (Ryc^ 35. — 7) z ulicy Bednarskiej z w arstw y X IX w. Glina jasna, polew a żółtawa. Wysokość 38 m m , średnicy 22 mm. Napych beczułkow aty. Cybuch jednorodny gliniany. Fajeczka ta jest zbliżona bardzo do angielskich fajek drewnianych i dlatego przypuszczam, że jest w tórnym nawrotem do gliny z techniki drewnianej.
Fajki złożone — Lulki. (Ryc. 34. — 2,3).
8. L u l k a z m. Złota k. Sandomierza z XVII w. Wewn. średnica napychu 16 mm, ścianki 3 mm, średnica przewodu dymowego 3 mm. Glina w przełom ie w y kazuje strukturę drobnoziarnistą o zabarwieniu po w yp ale czerwonawym. Fajkę pokrywa zielona w odcieniu oliwkowym szklista polewa, która częściowo wdziera się do w nętrza napychu. Cylinder był wypukło zdobiony cienkim i pasem kam i o ostrych profilach, a czym świadczą resztki form na ułam ku cylindra. Brzusiec m iseczkow aty zdobny prosto a zarazem bogato przy pomocy głębokiego w ycisku radełkiem obr. i ostrza. P ięć głębokich row ków tworzy form ę kom pozycyjną zbli żoną do liścia kasztanu typu gotyckiego. M otywy średniow ieczne pokutowały w pol skim rzem iośle chałupniczym do XVII wieku. Fajka pochodzi zapewne z okresu panowania Jana Kazimierza (1648— 1668). (Patra ryc. 37. — 8).
9. L u l k a . (Ryc. 36. — 9) czarna, wysoka 60 mm, średn. 26 mm. W szystkie ozdoby wykonano w technice w ytłoku z formy dwupłaszczowej. Kryza wysokiego cylindra jest ozdobiona w e fryz rokokowy w postaci liter „C“ i ich odwrócenia, pod nim inicjały Augusta Mocnego „AR“ splecione ze sobą. Szyjka podchodzi pod spód cy lindra a po jej bokach w ypukłe palmety.
10. L u l k a . (Ryc. 36. — 10) czarna, średnica 26 mm. Szyjka podciągnięta pod spód cylindra. Po bokach w ytłokow e palmety. Cylinder ozdobiony w technice w y tłokowej inicjałam i: „Z — B “ i listkam i ułożonymi w kształt wieńca. Między piono w ym i w ałkam i znajdują się na cylindrze fragm enty ozdób w rodzaju frendzli. Na szyjce i czole cylindra w yciśnięto radełkiem obrotowym drobne romby ukośnymi rzędami obok siebie. Po obu stronach szyjki w ycisk łodyżki i listków laurowych. Na szyjce w ycisk: ,.Z:BE...“. „E“ — niepewne.
11. L u l k a . (Ryc. 36. — 11) koloru piaskowego z kanału drewnianego XVII w. Cylinder od brzuśca oddzielają perełki. Szyjka podciągnięta pod cylinder, po bo kach w ytłokow e palmety pogłębione radełkiem obrotowym w prążki. Kryza szyjki
nakarbowana. .
12. L u l k a . (Ryc. 36. — 12) z piwmic Zamku (XVII w.) odkryta przez AL Ś w ie- chowską. Długość 44 mm, średn. 15 mm. Kolor gliny biały, polew y ciepły brąz z przejaśnieniam i i mocno szklisty. Szyjka podchodzi aż do m iejsca, w którym zaczyna się cylinder. Granica cylindra i brzuśca odznacza się przegięciem.
13. L u l k a . (Ryc. 37. — 13) czarna, wys. 60 m m, średn. 28 mm. Ściany cylindra zdobne na przemian raz żyłką a drugi raz gałązką laurową. Przy kryzie dwa ślady radełka obrotowego. Szyjka podgiętą kolankow ato a na niej płytkie palmety. W szystkie form y dekoracyjne w ykonane w wytłoku.
Ryc. 39. F a jk i złożone. T alerzyk ow e. 18 — z karb ow an ym brzuścem , 21 — z d ek oracją fry zo w ą w y k o n a n ą ręcznie. 22 — fajk a z T yk ocin a z w y c isk ie m fa b ry czn y m obok
(22 a).
14. L u l k a . (Ryc. 37. — 14) z b iałej g lin y . W ys. 53 m m , średn. 33 m m . C ylin d er d zw on ow aty u n asady od d zielon y od brzuśca trzem a w a łk a m i. B rzu siec ozdobny ży łk o w a n y m i liść m i słon eczn ik a w liczb ie ośm iu. N ad liśćm i d zie w ię ć k w ia tó w . O zdoby z w y tło k u . P od cy lin d rem ta lerzy k o średn. 14 m m . F ajk a pochodzi z n a m u - lisk a k an ału z 'd r u g ie j p o ło w y X V III w.
15. L u l k a . (Ryc. 37. — 15) z ul. B ed n arsk iej z d. ogrodu, w y k o n a n a z g lin y gorszego gatu n k u i n iestaran n ie. W ys. 34 mm . B rzu siec od d ziela od cylin d ra p rze gięcie i lin ia fa lista w y k o n a n a rylcem . P odobny w ę ż y k zn ajd u je się pod szyjk ą. B rzu siec ozdabiają zygzaki w y r y so w a n e rad ełk iem obrotow ym . K ryza cybucha za kończona w a łk iem .
16. L u l k a . (Ryc. 38. — 16) J. R o m a sz e w sk ie g o z czerw on ej g lin y i ta k iejż p o le w y. W ys. 34 m m , dł. 54 m m , śr. 28 m m . C ylin d er w ys. 17 m m je s t nieco u góry od ch y lony. B rzu siec d ziesięciob oczn y, z tego d w ie ścian y w to p io n e w szy jk ę o śm io ścien n ą Linia p rzen ik a n ia szyjk i z brzuścem pod k reślon a ra d ełk iem . P od w ójn y szlak ra - dełka odcina cy lin d er od brzuśca. N a cylin d rze w y c iśn ię to sześć razy d ek oracyjn y m o ty w o rien ta ln y w p isa n y w trójkąt. Z boku szyjk i w y c isk liter o rien ta ln y ch ze stem pla ok rągłego oraz znak zb liżo n y do litery „U “. Z d an iem prof. T. L ew ick ieg o
są to arabsko-tureckie litery „W, J, W“ Znaki i charakterystyczne rozchylenie fajk i pozwala nam się domyślać, że fajka jest turecką 2. Znaków pisma orientalnego używ ają często europejskie fabryki jak Gangley w A n g lii3 oraz w e Francji Strass burg 4.
17. L u l k a . (Ryc. 38. — 17) koloru piaskowego, wys. 32 mm, śr. 26 mm. Brzusiec zakarbow any, pod nim talerzyk przenikający się z szyjką. Na cylindrze dekoracja w postaci w ycisku trójgałązek jedliny. Linie przenikania podkreślono radełkiem obrotowym . Z boku szyjki wycisk: „NUSEN CWOLO“.
18. L u l k a . (Ryc. 39. — 18) piaskowa, wys. 22 mm, śr. 30 mm. Brzusiec w y tło k ow y zaopatrzony w 19 wałków. Na cylindrze w ycisk trójgałązek innych aniżeli na fajce 17. Pod brzuścem talerzyk. X VIII w.
19. L u l k a . (Ryc. 38. — 19) czarna, wys. 35 mm, śr. 33 mm, dl. 61 mm, z tale rzykiem . Zdobna w yciskam i! na brzuścu palm et pełnych w pisanych w romby a na cylindrze półksiężycam il Linie przenikań podkreślono radełkiem obrotowym. Z X IX w.
20. L u l k a . (Ryc. 38. — 20) czerwona, wys. 35 mm, średn. 33 mm, dł. 64 mm. N a cylindrze diiesięciościennym w yciski palm etek, na brzuścu kw iat soczewkowaty. Naroża przytępione radełkiem obrotowym o szerokim prążkowaniu. Na kryzie cy bucha napis: „y ktinstler s“. Fajka staszowska z połowy X IX w. Szyjka ośm iościenna. 21. L u l k a . (Ryc. 39. — 21) koloru piaskowego, z talerzykiem , wys. 39 mm, śr. 34 mm, dł. 66 mm. Dekoracja na cylindrze w ycinana ręcznie w postaci fryzu o dwu kondygnacjach, w górnej listki na tle kropkowanym, niżej paseczki pionowe. K on d ygnacje są oddzielone śladam i radełka obrotowego, podobnie, lecz podwójnie, pod kreślono dolną część cylindra. Na brzuścu w yciski liści żyłkow ane 19 u góry a 18 u dołu.
22. L u l k a . (Ryc. 39. — 20, 22 a) o budowie podobnej do 21. Wys. 35 mm„ śr. 34 mm, dł. 65 mm, koloru żółtawego z napisem na czole cylindra i „KOCHAM CI BRA CIE“. W kropkowanym wianku na c o l e brzuśca w yciśnięto litery „KE“. Górny fryz cylindra ozdabiają w yciski jedlinki a przy napisie w yciski kół i półkoli. Na brzuścu w ycisk i pionow e jodełki. Talerzyk i kondygnacje podkreślono radełkiem obrotowym w kropki. Z boku szyjki w ycisk: „F. S. P. M. — TYKOCIN — O. ? W. A .“. Po lite rze „O“ przypuszczalnie w ystępuje , M“, lub „A“.
23. L u l k a . (Ryc. 40. — 23) czerwona ze Starego Miasta w Sanoku zbliżona formą do fajki 20 ze Stas'łowskiej fabryki. Wys. 48 mm. śr. 34 mm. dł. 71 mm. Cylinder ozda biają w yciski palmetek o nieco odmiennym kroju aniżeli na fajce 20, brzusiec po siada identyczne w yciski soczewkowate. Pomiędzy brzuścem a cylindrem przepa ska zdobna w w yciski półksiężycowate z grzebieniem.
1 Tadeusz L e w i c k i , na moją prośbę, zanalizował napisy na fajce: ,,Z poda nego rysunku widzę, że dwa pierwsze znaki są identyczne z arabskimi literam i „w“ i ,,j“, trzeci niepewny, ale może tu chodzi również o ,,w“. Co się tyczy znaku zbliżo nego do „U“ to w ygląda mi na ornament. Rysunki w idniejące na cylindrze napychu fajki są również tylko ornamentem, jednak o wybitnych cechach arabsko-tureckich. Fajka jest n iew ątpliw ie turecka“.
2 Patrz rys. 5 w cyt. w. Mayers Lexicon.
3 M. L. S o 1 o n, A brief history of old english porcelain and its manufacturies... London 1903 oraz: Chaffers W i l l i a m , Marks and Monograms on Europan and Oriental Pottery and Porcelain. London 1903, oraz: E. Cox. Warren. The Book of Pottery and Porcelain. N ew York 1947. Oraz: A. S e l i w a n o v . Farfor i fajans R ossijskoi Impierii... Władimir 1903. Oraz dostępne dla wszystkich: M. S w i n a r - s k i i L. C h r o ś c i c k i , Znaki porcelany europeiskiej i polskiej ceram’ki. Poznań 1949 r. — Elem enty znaków na str. 145, 155, 706—720.
4 A u s c h e r , A history and description of French porcelain. London 1905, oraz U j f a l v y - B o u r d o n . Les Biscuits de porcelaines. Paris 1893 oraz: M. S w i n a r - s k i — L. C h r o ś c i c k i , Znaki... elem enty znaków pod nr 1171—1173.
Ryc. 40. F a jk i złożon e ze St. M iasta w Sanoku. 23 — z p alm etk am i. 24 — z w y c isk ie m „N ISK O “.
24. L u l k a . (Ryc. 40. — 24) biała z S an ok a z w y c isk ie m „N ISK O “ na boku szyjki. N a ok rągłym cylin d rze pola zagłęb ion e p rostok ątn e o p ó łk o listy ch zak oń cze niach. D oln a część cylin d ra przep asan a poziom ym i paseczk am i. Od k ryzy szy jk i przez b rzusiec aż po spód cylin d ra b iegn ą grube liśc ie p a lm ety . K ryza pokarbow ana u k o śn y m i prążkam i.
25. F ajka złożona z Sanoka w y k o n a n a w d rew n ie o b u d o w ie zbliżonej do o p i san ej w y żej (24), lecz o bardzo dużych w ym iarach : w ys. 100 m m , dł. 112 mm . O by d w ie kryzy zaopatrzone w m eta lo w e ziakończenia i p rzy k ry w ę. C ylinder d zw o n o - w a ty z p od w ójn ą przepaską.
26. C iekaw a fajk a z w iśn io w eg o drew na w yk on an a w H aczow ie, pow . Sanok. G uzy uzysk an o przez w b icie do ż y w eg o drzew a gw oździ m osiężn ych , które obrosły n a stęp n ie. F ajka posiada p rzy k ry w ę z b lach y m osiężn ej.
27. Fajka m. Stróże M aŁe, pow . San ok w yk on an a z rogu jelen ia . Zdobi ją rzeźba psa, m y śliw sk ieg o zam eczku i liścia stej dekoracji. N a w stę d z e data: „1817“. K ryzy obrobione b lachą m osiężn ą z w y c iśn ię ty m i litera m i: „K L “ oraz „PG “.
Fajki: 23, 24, 25, 26, 27 użyczono m i z M uzeum Z iem i S an ock iej. P ia n k i z G d a ń sk a (Ryc. 41 — 28, 32)
W szystk ie fa jk i pochodzące z badań a rch eologiczn ych prof, dra K onrada Ja ż d żew sk ieg o na teren ie starego G dańska (1948— 1949) są p ian k am i z b iałej g lin y. P ochodzą z w a r stw oznaczonych jako h isto ry czn e od X V I do X V III w . Jedna z nich j e s t id en tyczn a z opisaną tu 6-tą pianką z trasy W— Z, in n e n a leżą do typ u 1-go, a le w m iejsce w y c isk u „K “ m ają in n e, np. „A W “ z k oroną nad literam i (z w a rstw y 6 -te j) lub „X “. Ta ostatn ia posiada m ały nosek p o d su n ięty pod spód b eczu łk i a cy b u ch u sta w io n y p rostopadle do osi n apychu. Z boku n o sk a jest w y c iśn ię ta tarcza przep ołow ion a pion ow o, po praw ej h erald yczn ej trzy k ropki a le w a zak resk ow an a pionow o. Jedna z fajeczek pochodzi z b. głęb ok iej w a r stw y 7-m ej (koniec X V I w.) posiada ow a ln y w y cisk postaci rybaka z ostką w u n iesio n ej p ra w icy i rybą w opuszczonej lew ej ręce. C ybuchy gład k ie, proste lub z a g ię te , jed en bogato d ek o ro w a n y odciskam i ząbków .
Fajki z S zym b a rk u (Ryc. 41 — 33, 34)
Lulki odkryte przy obniżaniu do pierwotnego poziomu dziedzińca zam eczku re nesansow ego pochodzą z w arstw XVIII do X IX w. i są przeważnie typu ludow ego, ubogie formą, często pozbawione dekoracji a w iększość z nich posiada przykryw ki m etalow e. Glina czerwona lub żółta. Ornamentacja uboga, w ycisków z napisam i i znakami brak. Najczęstszy m otyw dekoracyjny to nacięcia pierścieniowate dookoła cylindra przy kryzie i u nasady i pionow e kreski w ykonane zapewne grzebieniem , czasami festony pow stałe z! w ycisków kółka zębatego. Są to przeważnie lu lk i bez- brzuścowe o w ydłużonym cylindrze o w ym iarach b. m ałych. Jedna fajka posiada szklistą w iśniow ą polew ę. Wśród tych fajek trafiła się jedna z czarnej gliny o cy lindrze w kształcie trupiej czaszki i powiązanych wstążką piszczeli, pochodzi z wierzchniej w arstw y.
ODM IANY F A JE K
Typologicznie w y ró żn iłem dw a rodzaje fajek: jednorodne i złożone.
J e s t to podział n a jb a rd zie j ogólny i zasadniczo w ystarczający. P rz y bliż
szym spojrzen iu z a ry su je się n am kilk a odm ian. W śród faje k jed n o ro d
n ych u jaw n iłem trz y odm iany: pięć pierw szych pianek zaop atrzonych
w noski, szósta bez noska i posiadająca n am iastkę brzuśca, w reszcie fa
jeczka siódm a podobna do angielskich faje k drew nianych. Chronologicz
nie w y stę p u ją te fa jk i w kolejności num erów , od X V II—X IX w. M iędzy
fajk a m i złożonym i d aje się rów nież w ydzielić k ilk a odm ian: fa jk i bez-
brzuścow e (13, 24, 25, 15), fajk i z podgiętą szyjką (8, 9, 10, 11, 12), fa jk i
p rzen ik ające się z brzuścem bezpośrednio (16, 17, 20, 23), fajk i zao patrzo
ne w talerzy k , z k tó ry m p rze n ik a się szyjka (19, 21, 22, 18) oraz jed n a
(14) z m ałym tale rz y k iem u spodu, k tó ry nie bierze udziału w p rze n ik a
niu. F ajk i: w iśniow a i rogow a nie w iążą się logicznie z ceram icznym i —
zbliżają się do bezbrzuścow ych. Znów m uszę zaznaczyć, że pew ne cechy
p o jaw ia ją się lub z a n ik a ją zgodnie z chronologicznym w ystępow aniem
sam y ch fajek. W iększość fajek posiada k ą t utw orzony przez oś n ap y ch u
i oś cybucha zbliżony do 95°. N ależą tu w szystkie fajk i jednorodne, inne
fa jk i m ają k ą t bard ziej ostry, m ieszczący się w granicach 60° do 80°. F a jk i
bezbrzuścow e p osiadają k ą t bardzo o stry do 25° (z w y jątk iem f. 15), podo
b nie fajk a w iśniow a. N a jsta rsz e fajki, ja k widać, odznaczają się k ątem
zbliżonym do prostego, później ta cecha m iesza się. F ajki, k tó re w ym agały
szczególnie długiego cybucha, ja k d rew n ian a i rogowa, posiadają k ą t ostry.
Są to ju ż egzem plarze w y n a tu rz o n e z przełom u X V III/X IX w. P rz y d ato
w an iu faje k jed y n y m podręcznikiem by ły m i w arstw y, w k tó ry c h je od
k ry to , a to, ja k się okazało, je s t w zgodzie z typologicznym rozw ojem p ro
sty m lu b w stecznym . Sądzę, że poszczególne fabryczki przech ow y w ały
lata m i form y i stem p le i m oże po zniszczeniu jednej form y n a ty c h m ia st
pow staw ała ta k a sam a nowa. Po likw idacji fabryczki form y te n a pew no
przechodziły do now ego w łaściciela i, być może, do inn ej m iejscow ości.
D alszym i bardzo ciekaw ym ry sem jest sam m ate ria ł i b a rw a fajk i. Tak
się złożyło, że fa jk i o d k ry te w starszych w arstw ach są w y ko n an e z
le-R yc. 41. F a j k i z G d a ń s k a : 28 — z- nosk iem u spodu, poniżej w y cisk „ X “ i tar czy na boku noska. 29 — p ianka z w y cisk iem rybaka. 30 — w y c isk n a p ia n ce z n a p isem „AW “ i koroną. 31 — u łam ek cyb u ch a ozd ob ion ego ząbkam i. 32 — u łam ek cyb u ch a za giętego. — F a j k i z S z y m b a r k u : 33 — fa jk a zi festo n a m i i ok u ciem
m eta lo w y m . 34 — fajk a o szk listej p o le w ie w iśn io w ej.
pszych glin i są raczej białe, gdy m łodsze w y rab ian o z glin o czerw onym
w ypale i gatunkow o gjorsze. F ajk i gliniane zapew ne już w X V III w. stały
się przedm iotem m asow ej p ro d u k cji i do końca X IX w. były sprzedaw ane
na w szystkich targow iskach. G lina nie byw a zbyt trw a ła i p rzy lada
stu k nięciu rozpalony cy lin d er odpryskiw ał i fajeczka m usiała być w y
m ieniana n a inną. Uszkodzeń na cy lin drach fa je k złożonych jest n a jw ię
cej. In ny m uszkodzeniem jest odłam anie glinianego cybucha, u fajek
NA PISY
N apisy n a fajk a ch pow inny dać najlepsze w skazów ki dla chronologii
i pochodzenia z danego w arsztatu . Nasze fajk i nie są zbyt hojnie w yposa
żone w napisy, a te k tó re istnieją, nie zawsze po trafim y zidentyfikow ać
n a p o dstaw ie posiadanych katalogów . Na piance 1 o dkry tej w w arstw ie
z X V II w. z n a jd u je się w ycisk: „K “, znany w ielu fabrykom ceram icznym ,
m a je Korzec w kilk u odm ianach, Gdańsk, oraz n iek tó re fab ry k i niem ie
ckie, czeskie i an gielskie ’. Nasz znak n ajbard ziej przypom ina takiż w y
cisk używ any przez fab ry k ę kam ionki z X V II w. w G dańsku 2. P rzy jąć
zatem należy, że fajk a pochodzi z tej fabryki. F a jk a z napisem „A w “
z X V III w. z G dańska być może pochodzi z fab ry k i W orcester', zaś o znaku
,,X “ z gdańskiej.
P o k rew n e fo rm ą i nieco m niejsze pianki posiadają w yciski liczby „52“.
W yciski liczb zn ane są nieom al w szystkim fabrykom ceram icznym , nie
znalazłem ani jednego znaku, k tó ry b y cyfrę „5“ zak reślał p rzy kresce
poziom ej u góry. Być może, że wchodzi tu w rach ub ę K openhaga. F a b ry
ka w K o p e n h a d z e 3 w y rab iała od X V II w. fajk i oraz in ne w y rob y cera
m iczne, n a k tó ry ch by ły w yciskane d a ty in extenso, na m ałym nosku fa
jeczki m ogły się pokazać w skrócie zam iast d a ty 1752. Te fajk i posiadają
jeszcze w yciski w postaci znaków podobnych do lite ry „W “ z dodatkiem
kropek. Inicjałów „A R “ (A ugusta Mocnego) używ a w X V III w. fab ry k a
w M eissen i w X IX w. fab ry k a H eleny W olfsohn w D reźnie 4. Tu w y
raźn ie w idać, że fa jk a pochodzi z M eissen, za czym przem aw ia rów nież
w arstw a, w k tó rej fajk ę odkryto. Rokękow e form y w technice w y tło ku po
siada fa jk a z in icjałam i ,,Z — B “ i z boku: „Z:BE...“, p rzy tem lite ra ,,E“
niepew na. F a jk a w ydobyta z w arstw y przem ieszanej nie d aje możliwości
poszukiw ań chronologicznych w określonej epoce. Na tere n ie F ran cji
w X V III
w. b y ł zw yczaj oznaczania d a ty p rzy pom ocy liter. L ite ry „Z “
używ ano
n a oznaczenie d a ty 1776. L ite ry „ Z “ używ a Zeschinger, fabr.
H öchst w pierw szej połow ie X IX w . 5, fa b ry k a w Z ü r ic h u 6, w Bac-
d o r f i e 7, w M e isse n 8, w e F ra n c ji V incennes w y stęp u je litera „B “ po
dobna do naszego in icjału z cy lin d ra 9. R ów nie dobrze napis m oglibyśm y
odnieść do B elw ed eru lu b B rzostow y (pow. Opatów). O stateczne roz
strzyg nięcie odkładam n a później.
1 G r a e s s e J. Führer für S a m m ler von P o rzella n und F ayence... B erlin 1922 oraz: M. S w i n a r s k i — L. C h r o ś c i c k i . . . i w y żej cy to w a n e dzieła.
2 S w i n a r s k i — L. C h r o ś c i c k i.str. 79, znak 202. j w . n a str. 178, znak 900.
4 j. w . str. 120 zn ak M iśni 452 oraz n a str. 303 znak D rezna 1770.
5 E. Z i m m e r m a n . E u rop äisch e K eram ik. I. M ajolika. F ayen ce, S tein g u t u. s. w : B erlin 1915. s. 200.
6 j. w . na str. 221. 7 j. w . n a str. 212. 8 j. w . n a str. 197. 9 j. w . n a str. 93.
R yc. 42. F a jk i z trasy W— Z w id zia n e od spodu. Fot. P ę c h e r s k i
W ycisku „y k iin stle r s “ używ ała fab ry k a w Staszow ie, pow. Sando
m ierz, istn iejąca jak o by od połow y X IX w. 1. Sądzę, że d a tę pow stania
(może nieoficjalnego) należy przesunąć w stecz o jed e n dziesiątek lat,
gdyż om aw iana fajk a została znaleziona w w a rstw ie sprzed okresu budo
w y w ia d u k tu P ancera. N a innej fajce napis „NUSEN CW OLO“ brzm i z ho
len d ersk a i nieco przypom ina żargon żydowski. B ogata w napisy fajk a
„KOCHAM CI B R A C IE“ posiada w ycisk fabryczn y „TY K O C IN “, m ie j
scowości zn ajd u jącej się w woj. kieleckim . N apis tu re c k i na fajce
K ornaszew skiego pozw ala nam poczynić obserw acje n a fajk a ch o rie n ta l
nych, które, ja k w idać, nie w iele się różniły od krajow y ch. F a jk a w yko
pana w Sanoku m a napis „N ISK O “ n. Sanem . Z nane są z lite ra tu ry
i in n e napisy na fajk ach 2. In n e fajk i z prac w ykopaliskow ych na St. Mie
ście w W arszaw ie posiadają napisy: „G rosm an“, „ K ü n stle r“, „S zaib m an“.
Są to fajki staszow skie z X IX w.
OZDOBY
Z w y jątk iem fajk i z piw nic zam kow ych w szystkie posiadają jak ieś
ozdoby, różniące się m otyw am i i techniką w ykonania. Są to w y tło k i
z fo r m y fajkow ej, albo w y c isk i kółka zębatego lub indyw idualnego, rza
dziej rysunek. K ażda z glinianych fajek została w ykonana w form ie dw u-
płaszczow ej, z tym , że napych w ykonyw ano przez w etknięcie d rew n ia n e
go klocka; podobnie rzecz się m iała z tu le jk ą do osadzania cybucha drew
-1 Ś w i n a r s k i — C h r o ś c i c k i , s. 23 znak 324.
2 G u staw S o u b i s e - B i s i e r . O fab ryk ach ceram iki w P olsce. W arszaw a 1913, oraz: P a m iętn ik w y sta w y ceram ik i i szkła p olskiego... w k am ien icy B aryczków ..: W arszaw a 1913 N a str. 136 pod nr 1243 f. czerw on a z n ap isem : ,.PA L ZD R U W “ z w y c isk ie m „G rosm an ”.
nianego. W ytłoki z negatyw ów w yrobionych na form ie fa jk i p osiadają
raczej starsze egzem plarze, jak pianki 5 i 6 oraz lu lk i 9, 10, 11, 8, 13, 14,
24. N ajczęstszym m otyw em w ytło k u na brzuścu są g ru b e w ałki p alm et,
czasam i kw iatów i liści. N ajpiękniejszy w ytłok posiada fa jk a (5) z liliam i
andegaw eńskim i. W ycinanie negatyw ów na m atry ca c h fajkow ych, przy
m asow ej p ro du k cji fajek , było ekonomiczne, gdyż odpadało ręczne zdo
bien ie każdego egzem plarza z osobna.
N ajczęściej stosow anym narzędziem było kółko zębate, n ak łuw ające
śla d y k rop kow an ia i prążkow ania. Tego rod zaju narzędzie było stosow a
n e od daw na. B. A. R ybaków opisuje radełko obrotow e zaopatrzone w 24
zęby \ Podobne kółka są używ ane w różnych działach rękodzielnictw a.
W ceram ice znane są w yciski kółka zębatego od czasów p rzedh isto ry cz
nych. Nasze pian ki posiadają kropkow ania kółkiem zęb aty m n a kryzie
n ap y c h u a lu lk i m ają nim p odkreślane linie przen ik an ia i w szelkiego ro
d z a ju granice. K ółka zębatego używ ano rów nież celem pogłębienia form
z w y tło k u lub n aśladow ania festonu — jak to widać na fajce z Szym
b a rk u (34).
W ycisku stem p la indyw idualnego na piankach w celu d ek o racy jn y m
n ie zauw ażyłem . W ycisk lilii andegaw eńskiej na nosku je s t znakiem fa
bry czn y m . S tarsze fajk i rów nież nie posiadają stem pla, zjaw ia się on
dopiero na przełom ie X V III/X IX w. w postaci liści, gałązek jo dły poje-
dyńczych i tró jlistn y ch . Częstym m otyw em używ anym jak o stem pel in
-1 B. A. R y b a k ó w , Istoria k ultury d riew n ej R usi. D om ongolskij pieriod. M atie- ria ln a ja kultura. M oskw a 1948, s. 97, rys. 58. — dr B ogdan K o s t r z e w s k i podaje w P rzeg lą d zie A rch eo lo g iczn y m R. 25, T. V III, z. 2. s. 248— 299 m ap ę i w y k a z stan o
w is k p rzed h istoryczn ych ceram ik i z I w. po Chr. zdobionych k ó łk iem zębatym . Rye. 43. F a jk a d rew n ian a n a ślad u jąca form y g lin ia n e (w ła sn ość M uzeum w Sanoku).
R yc. 44. F ajk a z rogu je len ia (w łasn ość M uzeum
w Sanoku). Fot. Bułhak
d y w id u aln y były różne p alm etk i pełne i półpełne oraz m otyw y koliste,
soczew kow ate i grzebieniaste, ze stem pli m etalow ych i drew nianych.
K ryzy cybuchów karbow ano ręcznie. Siad ręcznej dekoracji przez w y
cinanie m otyw ów liści i w ałeczków pionow ych spotykam y tylko na je d
nym egzem plarzu (21). S po ty k am y też ręczne n acin an ia i p od kreślania
ostrzem noża.
Nie w iem y dokładnie, kied y po raz pierw szy pojaw iły się w Polsce
fajki; rozpow szechniły się dopiero w w. X IX . J a n III Sobieski w y p alał
zawsze po obiedzie fajk ę 1. J a k w y n ik a z badań archeologicznych na tr a
sie W— Z palenie ty to n iu znane było w Polsce co n ajm n iej od początku
X V II w., a w każdym razie od czasów Ja n a K azim ierza (1648— 1668).
F ajk a z lilią andegaw eńską przy była praw dopodobnie z Zachodu,
gdyż nie udało się w yśledzić choćby zbliżonych znaków w śród polskiej
ceram iki. W iele pracow ni ceram icznych należało do szlachty i m agnatów
polskich i, być może znakow ano w yroby h erb em ro d o w y m 2, ale nie
1 Z ygm unt G l o g e r . E n cyk lop ed ia Staropolska. T. I. W arszaw a 1900. s. 141. 2 K atalog W ystaw y ceram iki p olsk iej... W arszaw a, 1927.
Hyc. 45. Fajka z w iśn i na ży w o kolcow an ej z ok u ciem m o s ię ż nym (wł. M uzeum w Sanoku).
Fot. B u łh a k
m am y w lite ra tu rz e ani jednego znaku polskiego z lilią, podobną do Go
duli, Gozdawy, lub K ie r d e ji1, nie w iem y też, czy rodziny u ży w ające
ty ch herb ów posiadały fab ry k i ceram iczne. Liczne zagraniczne pracow nie
we F ran cji, W łoszech i H isz p a n ii2 uży w ają znaku lilii andegaw eńskiej.
1 A lek sa n d er B r ü c k n e r . E n cyk lop ed ia staropolska. T. I. s. 425. P olsk a E n cy k lopedia szla ch eck a , T. IV, s. 213 h. G odula z ok olic Sandom ierza.
2 S w i n a r s k i - C h r o ś c i c k i , str. 181, .ooak 921— 922, s. 182 z. 925, s. 187 z. 972, s. 190 z. 990, s. 234 z. 1227, s. 238 z. 1254, s. 332 z,: 2007, oraz M: L: S o l o n : A. B rief h istory of old en glich porcelain..., oraz: P e r e z - V i l l a m i l . A rtes è in d u strias d el B u en R etiro. M adrid 1904 oraz: Z i m m e r m a ‘n. E u rop äisch e K era m ik... j. w . na str. 73 R ouen (fr.) M a rseille str. 96: — Buen R etiro (1760— 1804)
Pianka z lilią posiada też znak z boku noska niezbyt wyraźny. Z francus
kich znaków rysunek fabr. Severs najbardziej zbliża się do wycisku lilii,
brak jednak odpowiednika z boku noska. Znak z Vincennes (1738) posiada
znak rozerwany, gdy nasz jest powiązany, jak to widzim y w Marsylii.
Bardziej bliskie są znaki fabryki Chicannaux Trou w Saint Cloud (1695—
1773) i wówczas znak na boku noska w ystępow ałby w postaci słońca
promienistego. Spośród hiszpańskich najpodobniejsze wydają się w yciski
z Buen Retiro (1760— 1804), przy tym jeden ze znaków użyty jest na
nosku a drugi w wytłoku na cylindrze w postaci górnej części lilii. Mo
głaby to być fajka legionisty polskiego z wojsk napoleońskich. Z włoskich,
najbardziej zbliża się wycisk fabryki w Neapolu i wówczas lilia byłaby
wyciskiem części znaku na nosku, a cały znak z koroną, literą „N “ i lilią
z boku noska. Mamy więc do wyboru albo niepew ny i nieznany polski
znak, albo który ze znaków zachodnioeuropejskich może holenderski.
Znak hiszpański najbardziej zbliża się formą do naszego. Analogii w Pol
sce nie znamy. Dostarczyć by ich mogło rozkopanie „góry Gnojowej“ lu b
miejsca ratusza w Rynku St. Miasta w Warszawie. Jedna z fajek gdań
skich posiada wycisk rybaka o bardzo prym itywnym rysunku, przypomi
nającym średniowieczne pieczęcie.
Podobne m otyw y dekoracyjne i napisy znane są z katalogów w ystaw
polskiej ceramiki urządzanych w W arszawie w 1913 r.1 oraz w 1927 r.2.
Brak lub niska jakość ilustracyj fotograficznych i skąpy opis nie pozwa
lają na szczegółową analizę. Największe tryum fy św ięcił przemysł faj-
czarski w XIX w.3.
1 K atalog w y sta w y p olsk iej ceram iki... W arszaw a 1913. 2 K atalog ceram ik i i szklą p olskiego... W arszaw a 1927.
3 N a p osied zen iu sejm u g a licy jsk ieg o w dn. 18. X . 1883 rozp atryw an o p e ty c ję F elik sa Ł ady P ietr zy ck ieg o o pom oc m a teria ln ą „celem p o d n iesien ia in d u strii prze m ysłow ej w k raju “ o d n o śn ie fa b ry k a cji fajek z glin y. (S p ra w o zd a n ie S ejm u G alie ):
