Rozwój i wzrost modrzewia europejskiego (Larix decidua Mill.) na zwałowisku zewnętrznym kopalni siarki w Piasecznie

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 4 6 1 -4 7 0

TA D E U SZ W Ę G O R E K 1, ZD ZISŁA W H A R A B IN 2

ROZWÓJ I WZROST MODRZEWIA EUROPEJSKIEGO

(LAR1X DECIDUA MILL.) N A ZWAŁOWISKU

ZEWNĘTRZNYM KOPALNI SIARKI W PIASECZNIE

DEVELOPMENT AND GROWTH OF EUROPEAN LARCH

(LARIX DECIDUA

MILL.) ON THE EXTERNAL SOIL BANK

OF A SULFUR MINE IN PIASECZNO

'K atedra M elioracji i B udow nictw a Rolniczego, A kadem ia R olnicza w Lublinie 2Instytut Podstaw Inżynierii Środow iska PAN w Zabrzu

A bstract: The aim o f the work is evaluation o f European larch usefulness to forest reclamation

o f post-industrial wasteland. The researches were performed in 35-year-old stands on the exter­ nal soil bank o f a sulfur mine. The very good development o f larch stand on clay sand was stated - the average height, breast height diam eter and thickness considerably exceeded the table param eters characteristic for the first soil quality class. The main reason o f too loose crown density was the dieback o f young trees. Investigations proved the need o f increasing the participation o f this tree species in sylvan land reclam ation on soil-less grounds at the expense o f introducing the pioneer species.

Słowa kluczow e: leśna rekultywacja, zwałowisko odkrywkowej kopalni siarki, drzewostan m o­

drzewiowy.

Key words: sylvan land reclamation, soil bank o f a opencast sulfur mine, larch stand.

WSTĘP

M odrzew europejski {Larix decidua Mill.) jest jednym z gatunków drzew leśnych, który na gruntach bezglebow ych (nieużytki poprzem ysłow e) charakteryzuje się dużą z d o ln o śc ią p rz y sto so w a w cz ą do różnych w aru n k ó w pod łoża. R o śn ie w ięc - z w yjątkow o dobrym skutkiem - na zw ałach zbudow anych z łupków i piaskow ców karbońskich [Harabin 1983; Harabin, Kawalec 1979], zwałowiskach kopalnictwa węgla brunatnego [Bender, G ilew ska 1995; K rzaklew ski i in. 1995; W ójcik 2002], zw ałach popiołowo-żużlowych [Harabin, Klein 1973], w wyrobiskach popiaskowych, na warpiach

462 T. Węgorek, Z. H ar ab in

pogalm anow ych [Harabin, W ęgierek 1972] oraz, co jest tem atem niniejszej pracy, na gruntach przekształconych odkryw kow ym w ydobyciem siarki [W ęgorek 1995,2003; Ziem nicki i in. 1979].

Pom im o niew ątpliw ie istotnych zalet m odrzew ia, do których należy zaliczyć stosunkowo dynam iczny w zrost i rozwój, dość um iarkowane w ym agania glebowe oraz m ałą w rażliw ość na często w ystępujące w tych w arunkach n iekorzystne układy term iczno-w ilgotnościow e, zaskakujący jest jego niewielki (poza dośw iadczalnym i nasadzeniam i) udział w składzie zakładanych upraw na różnego rodzaju nieużytkach poprzem ysłow ych. Zasadniczą przyczynę tego należy upatrywać w błędnym poglądzie panującym wśród praktyków, że wprowadzenie modrzewia na nieużytki poprzemysłowe, zaw sze w iąże się z w ysoką śm iertelnością sadzonek. Tym czasem ta sam a praktyka d o w odzi, że na p rzy k ład w w a runkach zw ałów górn ictw a w ęg la k am ien n eg o , najczęstszym i przyczynam i obum ierania sadzonek [Harabin i in. 1974] są: nieod­ powiednia jakość materiału roślinnego, jego w iek (np. 3-letni), spóźniona pora sadzenia (przy nasadzeniach wiosennych) oraz w adliw a technika sadzenia.

OBIEKT BADAŃ

B adania w ykonano na zalesionym zw ałow isku zew nętrznym kopalni siarki w Piasecznie (koło Tarnobrzega). Zw ałow isko usypano w latach 1959-1965 z czw arto- i trzeciorzędowych piasków oraz trzeciorzędowych iłów krakowieckich. Grunty te zostały częściow o w ym ieszane w trakcie zw ałow ania oraz rekultywacji technicznej. Powstały między innymi utwory o składzie granulometrycznym piasków gliniastych i glin. Utwory zw ałow iskow e m iały odczyn obojętny lub zasadowy. Próchnica w ystępow ała w nielicznych próbkach, w ilości do 17 g • k g '1. Zaw artość przysw ajalnych form potasu i fosforu (m etodą Egnera-R iehm a) wynosiła z reguły dziesiętne części mg • kg'”1, z w yjątkiem zaw artości potasu w iłach, gdzie osiągała 4,5 mg • kg-1. Ilość siarki ogólnej z reguły m ieściła się w przedziale 0 ,1 -3 4 g • kg-1, ale w gruntach ilastych siarki było znacznie więcej do 200 g • kg“1 [Zicmnicki i in. 1980].

Przed zalesieniem, na wyrównanej wierzchowinie zwałowiska zastosowano nawożenie m ineralne (200 kg mocznika, 200 kg soli potasowej 40%, 320 kg superfosfatu na 1 ha) i nawożenie zielone przez przyoranie jednorocznej uprawy mieszanki roślin motylkowatych. W ierzchowinę zalesiono w latach 1968-1969. Modrzew europejski {Larix decidua Mill.) w prow adzono m iędzy innym i w formie dom ieszki kępow ej. D w uletnie sadzonki wprowadzono w więźbie 1,2 x 1,2 m. W rzędach, pomiędzy sadzonkami modrzewia, jako dom ieszkę pielęgnacyjną posadzono olszę szarą {Ainus incana (L.) M oench.) oraz nieliczne sadzonki olszy czarnej (A. glutinös a (L.) Gaertn.) i lipy drobnolistnej {Tilia

cordata Mill.). W efekcie więźba upraw wynosiła 1,2 x 0,6 m. Pielęgnacja polegała na:

jednorazow ym nawożeniu mineralnym (N, P, K) w dawkach ja k dla upraw y m ieszanki na naw óz zielony; spulchnianiu międzyrzędzi (od 1973 r.); odsłanianiu modrzewi przez ogławianie i wycinanie olszy [Ziemnicki i in. 1979,1980].

R o zw ó j m od rzew ia europejskiego na zw a ło w isku kop alni sia rki 463

METODY BADAŃ

B adania w ykonano w drzew ostanach 35-letnich (w 2003 r.) na dwóch pow ie­ rzchniach o w ielkości po 300 n r, położonych na w ierzchow inie, oznaczonych nr 18 i 26. N a pow. 18 do głębokości 1,5 m zalegająpiaski gliniaste [W ęgorek 2003]. N a pow. 26 do 0,4 m piaski gliniaste, a głębiej (do 1,5 m) glina ciężka.

O ceniono w arunki glebow e na podstaw ie w łaściw ości chem icznych m ateriału ziem nego określonych w 2000 r.: pH w 1 mol • dm -3 KC1 - potencjom etrycznie; zaw artość w ęgla organicznego - m etodą Tiurina; azotu ogółem - m etodą Kjeldahla; p rz y sw ajaln eg o fosforu i potasu - m eto d ą E gnera-R iehm a; m agn ezu - m eto d ą S chachtschabela; w ęglanu w apnia - m etodą Scheiblera; siarki ogólnej - m eto dą nefelom etryczną.

Analizowano zmiany socjalne w drzewostanach na podstawie zdjęć fitosocjologicznych wykonanych w latach 1974,1987,1995 i 2003. W 2003 r. w górnych piętrach drzewostanów (utworzonych wyłącznie z modrzewia) sklasyfikowano drzewa wg klas biologicznych Krafta. Zmierzono wysokości oraz pierśnice drzew (średnica na wysokości 1,3 m). Wybrano drzewa próbne (średnie pod względem pierśnicy i wysokości). Po ich ścięciu dokonano pomiaru sekcyjnego miąższości pni (sekcje o długości 1,0 m). Na podstawie analizy rocznych przyrostów grubości na wyrzynkach (krążkach) pobranych co 1 m oraz z wysokości 1,3 m określono wysokości drzew w terminach co 5 lat życia drzewostanu. N a wyrzynkach z wysokości 1,3 m określono bieżące roczne przyrosty grubości (pierśnicy) jako średnie z pomiaru na czterech promieniach.

WYNIKI I DYSKUSJA

W 2003 r. w arstw a ściółki m iała m iąższość 3,0 oraz 4,0 cm odpow iednio na pow ierzchniach 18 i 26. M iąższość inicjalnych poziom ów próchnicznych w ynosiła odpow iednio 12 i 10 cm. W obu drzew ostanach w ściółce w yraźnie w yodrębniały się: cienka w arstw a surow iny (Ol); nieco grubsza w arstw a butw in y (O f) o ch a ra k ­ terystycznej strukturze „m aty w ojłokow ej” ; zm iennej grubości w arstew ka bezposta­ ciow ej, silnie rozłożonej m asy organicznej (Oh). Poziom y próchniczne w yraźnie odróżniały się ciem noszarym zabarwieniem i równym przebiegiem linii spągowej.

O kreślenie zawartości łatwo rozpuszczalnych składników m ineralnych w warstw ie do głębokości 40 cm je st w ystarczające do oceny zaopatrzenia gleb leśnych w p od ­ stawowe składniki pokarmow e [Kowalkowski 1976]. W ybrane właściwości chem iczne gleb do głębokości 0,5 m podano w tabeli 1. W yraźnie w yższą zaw artością w ęgla organicznego i azotu ogółem cechują się w ierzchnie w arstw y profili (0 -5 cm). N a pow. 26 znaczną zaw artość tych składników stw ierdzono także w w arstw ie 4 0 -5 0 cm (glina ciężka). Stosunek zawartości w ęgla do azotu jest niski. Świadczy to o sprawnym procesie przem ian substancji organicznej tworzącej się gleby. Ocena zaopatrzenia gleb w podstaw ow e składniki pokarm ow e pod kątem potrzeb produkcji leśnej w skazuje, że je st ono niedostateczne w przypadku azotu i potasu, a jedynie zaopatrzenie w m agnez jest wystarczające. W badanych próbkach piasków gliniastych nie stwierdzono w ęglanu w apnia, w ystępow ał natom iast w glinach (pow. 26) w ilości 87,4 g • kg-1. Zaw artość

464 T. W ęgorek, Z. H arabin

TABELA 1. Właściwości chemiczne gleb na powierzchniach badawczych TABLE 1. Some chemical properties of soils of research areas

Nr No. Głębokość Depth [cm] pH (KC1) С N С : N К Mg S [ g - k g '] С : S [ g - k g 1] [mg • kg '] 18 0-5 6,5 6,60 0,70 9 53,1 48 0,04 165 5-10 6,5 1,50 0,28 5 43,2 47 0,07 21 10-20 6,2 1,20 0,28 4 15,8 24 0,04 30 20-30 6,7 1,20 0,27 4 29,1 22 0,02 60 40-50 6,7 1,80 0,28 6 29,1 18 0,04 45 0-50 - 1,95 0,32 5 30,3 26 0,04 56 26 0-5 6,5 6,07 0,63 10 52,3 42 0,03 202 5-10 6,7 1,85 0,27 7 8,72 40 0,04 46 10-20 6,6 0,90 0,28 3 7,61 18 0,02 45 20-30 6,5 1,08 0,26 4 6,59 18 0,06 18 40-50 7,0 4,10 0,56 7 8,64 44 0,38 11 0-50 - 2,53 0,39 6 8,2 30 0,14 42

siarki ogółem nie w skazuje na zanieczyszczenie gleb tym pierw iastkiem , a stosunek w ęgla organicznego do siarki ogółem świadczy o znacznym udziale siarki organicznej. N a pow. 26 odczyn gleb należy uznać za obojętny, natom iast na pow. 18 je st on na pograniczu lekko kwaśnego i obojętnego.

Zm iany w pokryciu pow ierzchni przez w arstw y roślinne zestaw iono w tabeli 2. W 5-letnich uprawach pokrycie powierzchni przez wprow adzone gatunki drzew wynosiło 60%. N a obu pow ierzchniach dom inow ała olsza (Alnus sp.) w ykazująca pokrycie 4 0 -5 0 % , natom iast gatunek docelow y - m odrzew europejski {Larix decidua M ill.) m iał pokrycie 10%. N a pow. 26, około 10% pokrycia m iała lipa drobnolistna {Tilia

cordata M ill.). W runie, przy niew ielkich różnicach w ogólnym pokryciu, dom inow ał

trzcinnik piaskow y (Calamagrostis epigejos (L.) Roth) oraz perz w łaściw y (.Agropyron

repens (L.) P. Beauv.) i kostrzew a czerw ona {Festuca rubra L.S.S). N a pow. 26

była wyraźnie wykształcona warstwa m chów - głównie rokietnik pospolity {Pleurozium

sch ro e b eri (B ird.) M itt.). W kolejn y ch term in ach b adań stw ierd zo n o w y raźn e

ró żnicow anie się drzew ostanów (tab. 2). W 18-letnich d rzew ostanach (1987 r.) w ystępow ała w arstw a drzew utw orzona w yłącznie przez m odrzew: na pow. 18 m iała pełne zwarcie; na pow. 26 jej pokrycie w ynosiło jedynie 60%. W podszycie na pow. 26 (40% pokrycia) w ystępow ała stosunkowo licznie olsza {Aluus sp.) i lipa {Tilia cordata M ill.). N a pow. 18 p o d szy t był bardzo skąpy (o d ro sty olszy). In w e n tary z acja drzew ostanów 27- i 35-letnich w ykazała stopniow e rozluźnianie się w arstw y drzew. W drzew ostanach 35-letnich były w yraźne dwa piętra drzew: górne utw orzone z m odrzew ia {Larix decidua M ill.); dolne z lipy drobnolistnej {Tilia cordata Mili.) i dębu czerw onego {Quercus rubra L.). Piętro górne na pow. 18 pokryw ało 70, a na pow.

R o zw ó j m o drzew ia europejskiego na zw a ło w isku ko p a ln i sia rki 465

26-40% . Pokrycie przez piętro dolne wynosiło odpow iednio: około 5 i 40%). K onsekw encją takiej budowy warstw drzew było zmniejszenie pokrycia pow ierzchni przez runo, a na pow. 26 także przez podszyt i m chy (tab. 2).

W 3 5 -le tn ic h d rz e w o sta n a c h , d rz ew a m odrzew ia miały w yrów naną pozycję socjal­ ną. N a pow. 26 w szystkie sklasyfikow ano w II klasie Krafta. N a pow. 18 pojedyncze eg­ zem plarze nieznacznie dom inow ały (kl. I), a nieliczne w ykazyw ały cechy drzew III klasy biologicznej Krafta (tab. 3). Pierśnice m odrze­ wi na pow. 18 wynosiły od 14 do 27 cm (jedno drzew o m iało pierśnicę 36 cm), a na pow. 26 m ieściły się w przedziale 18-28 cm. D rzew o­ stan na pow. 18 m iał w ię k sz ą p rz e c ię tn ą wysokość i pierśnicę, a także wyraźnie większą liczbę drzew w przeliczeniu na 1 ha (tab. 3).

Przeciętne w ysokości drzew ostanów na pow. 18 i 26 są odpow iednio o 2,2 m oraz 1,5 m w iększe od w ysokości drzew ostanów w I klasie bonitacji siedliska [Szymkiewicz 2001]. N a pow. 18 w iększa je st także p rzeciętna pierśnica ( o 1 cm) i o 20%) w iększa liczba drzew od podaw anych w tablicach dla I kl. bonitacji siedliska. Przy tak dużym zagęsz­ czeniu drzew zjaw iskiem norm alnym je s t

w iększa ich w ysokość, a m niejsza od „tabli-cow ej” pierśnica. Tym czasem w bad a­ nym drzew ostanie w szystkie te param etry osiągają w iększe w artości, co w skazuje na bardzo dobrą aklimatyzację modrzewia w warunkach zwałowiskowego gruntu o składzie granulom etrycznym piasków gliniastych. Zaska-kująco odm ienna sytuacja w ystępuje w drzew ostanie na pow. 26. Przy liczbie drzew m niejszej o około 10%) w stosunku do podaw anej dla I kl. bonitacji siedliska [Szym kiew icz 2001], w ysokość przeciętna jest w iększa (o 1,5 m), a pierśnica o 0,9 cm m niejsza. (W przypadku pierśnicy, je st ona o prawie 2 cm większa niż dla II kl. bonitacji siedliska.) Tę „nienorm alność” drzewostanu w stosunku do param etrów tablicow ych należy tłum aczyć niekorzystnym i w arunkam i siedliskowym i dla m odrzewia wynikającym i z płytkiego zalegania utw orów zwięzłych - glina ciężka na głębokości 40 cm. Już w czasie upraw y liczne w ypady spow odow ały rozluźnienie zw arcia, a w dalszych stadiach rozw ojow ych przyrosty grubości m im o znacznej przestrzeni życiow ej poszczególnych drzew były stosunkow o m ałe, co rzutow ało na w ielkość pierśnicy. Stosunkow o dużą w ysokość drzew należy przypisać podganianiu przez lipę i dęby, które początkow o tw orzyły zw arty podszyt, a następnie dobrze rozw inięte II piętro drzew (tab. 2).

TABELA 2. Pokrycie powierzchni przez warstwy roślinności

TABLE 2. Coverty of the area with plants Warstwa roślinności Layers of plants Nr No j Pokrycie [%], wiek drzewostanu (lata); Plant coverage [%],

stand age (years)

5 18 26 35 Drzewa I; 18 _ 90 80 70 Trees I * 26 - 60 50 40 Drzewa II; 18 _ _ _{+ !} Trees II ** 26 - - 40 Podszyt; 18 60 + 10 1 10 1 Brushwood 26 60 40 40 10 ! Runo; 18 70 20 60 40 Undergrowth 26 60 30 30 10 Mchy; 18 + + 10 10 Mosses 26 20 50 70 зо ! 1

* - górne piętro drzewostanu; upper crown cover ** - dolne piętro drzewostanu; lower crown cover

466 T. Węgorek, Z. H arabin

TABELA 3. Charakterystyka drzewostanu modrzewiowego, wymiary drzew próbnych i miąższość drzewostanów

TABLE 3. The characteristic of the larch-stand, tested trees size and stands volume

Nr Liczba drzew Wysokość Pierśnica Drzewa próbne Miąższość

No. Number of trees przeciętna prze­ Tested trees drzewo­

Average ciętna stanu

na Dowierzchni na 1 height Average wyso­ pier- miąż­ Stand

w klasach ha [m] breast kość śnica- szość _volume

Krafta at 1 height height breast pnia [m3 • ha ']

on the area in ha _diameter [m] height the

Kraft's scale [cm] dia­ capa­ _i

meter city i [cm] of the Ï II III trunk [rrf] 18 2 25 4 1033 21,0 20,4 20,80 19,8 0,33 341 26 23 767 20,3 18,5 19,65 18,1 0,25 192 ! !

Znaczne różnice w ystępują w m iąższości drzew ostanów m odrzew iow ych (tab. 3). M iąższość d rzew ostanu na pow. 26 osiąga je d y n ie 56% zapasu d rzew o stan u z pow ierzchni 18 (w przeliczeniu na 1 ha). Z porów nania m iąższości drzew ostanów wyliczonych na podstawie pomiaru sekcyjnego drzew próbnych (o parametrach pierśnicy i wysokości nieco m niejszych niż przeciętne w drzewostanach - tabela 3) z m iąższością w w arunkach I kl. bonitacji siedliska [Szym kiew icz 2001] (uw zględniającą zapas drzewostanów głównych i podrzędnych bez użytków przedrębnych) wynika, że czynnik zadrzew ienia w ynosi 1,26 na pow. 18 oraz 0,71 na pow. 26.

Krzywe wzrostu wysokości drzew próbnych z obu powierzchni (rys. 1) m ają bardzo podobny przebieg. Uwidacznia się jednak wolniejszy wzrost drzewa z pow. 26 w fazie uprawy. W 5 roku drzewo z pow. 18 osiągnęło wysokość 2,50 m, a z pow. 26 tylko 1,65 m. Po około 20-letnim okresie stosunkowo wyrównanych wysokości drzew próbnych, w ostatnich kilku latach daje się zaobserwować spowolnienie wzrostu drzewa z pow. 26.

W ysokość 1,3 m drzewo próbne z pow. 18 przekroczyło w czw artym roku. D rzew o z pow. 26 o rok później. W okresie od pojaw ienia się przyrostu pierśnicy do 10 roku w zrostu, drzewo z pow. 26 osiągało w iększe przyrosty roczne tego param etru - w 7 roku przyrost pierśnicy wynosił ponad 19 mm (rys. 2). Od 11 roku życia w drzewostanie, w iększe przyrosty roczne pierśnicy stw ierdzono u drzew a z pow. 18, przy ogólnych ten d en cjach w zrostu i spadku p rzyrostu p ierśnicy jed n ak o w y ch u drzew z obu pow ierzchni (rys. 2). Pierśnica drzew próbnych zrów nała się dopiero w 23 roku i w kolejnych latach w zrost pierśnicy był w iększy u drzew a z pow. 18 (rys. 3). Średnie przyrosty roczne pierśnic (z 35 lat) były bardzo zbliżone i w ynosiły 5,5 mm - pow. 18 oraz 5,4 m m - pow. 26, a pierśnice bez kory odpow iednio 17,8 oraz 16,6 cm. G rubość kory drzew próbnych na w ysokości pierśnicow ej ( 1,3 m) w ynosiła 10,0 m m (pow. 18) i 7,8 mm (pow. 26).

R o zw ó j m od rzew ia europejskiego na zw a ło w isku kop a ln i sia rki 467

RYSUNEK 1. Wzrost wysokości drzew prół nych

FIGURE 1. Growth in height of tested trees

l a t a ; y e a r s

W ysokości badanych m odrzew i są porów nyw alne do osiąganych na dobrych siedliskach leśnych. B adania K ow alczyka i D obrzyńskiego [1996] w ykazały, że przeciętne wysokości m odrzewia w wieku 34 lat na siedlisku lasu m ieszanego w ynoszą (zależnie od preweniencji) od 18,4 do 22,4 m (w badanych drzewostanach 20,3 i 21,0 m - tab.3). W g badań Andrzejczyka i Bellona [1999] modrzew w wieku 30 lat, na siedlisku

RYSUNEK 2. Bieżący roczny przyrost pierśnicy (bez kory)

468 T. Węgorek, Z. H arabin

b La : у с а r z.

RYSUNEK 3. Wzrost pierśnicy (bez kory)

FIGURE 3. Increase of the breast height (without bark)

lasu m ieszanego świeżego, osiąga wysokość (zależnie od pochodzenia) w granicach 18,7-20,8 m (jedna z badanych preweniencji jedynie 15,8 m). W przypadku przeciętnych picrśnic, w ym ienieni autorzy podają w ielkości: w w arunkach LM od około 20 do 23 cm; w LM św od 19,6 do 22,5 cm (w badanych drzew ostanach 18,5 i 20,4 cm). M iąższości drzewostanów badanych przez Kowalczyka i Dobrzyńskiego [1996] wahały się od około 320 do około 360 (wyjątkow o 200) m 3 • ha \ a A ndrzejczyk i Bellon [1999] podają miąższości 30-letnich drzewostanów w granicach 236-321, wyjątkowo 144 n r“' • ha'“1 (m iąższość badanych drzew ostanów w ynosiła 192 oraz 341 m 3 • h a -1 - tab. 3).

Bellon i in. [1983] oraz Szramka [1997] podkreślają, że dobre efekty produkcyjne uzyskuje się w drzewostanach dwupiętrowych, w których górne piętro tworzy luźno rosnący modrzew, a dolne gatunki cienioznośne. Taki charakter m a drzewostan na pow. 26, jednak produktywność modrzewia jest tu bardzo niska. Wynika to z faktu, że modrzew w ym aga gleb zasobnych i o dobrych stosunkach powietrzno-wodnych, tym czasem na powierzchni 26 już od 40 cm zalega stosunkowo zasobna, ale ciężka glina.

Chodnik [ 1997] zwraca uwagę, że krytyczny okres rozwoju m odrzewia, jako reakcja na niekorzystne warunki siedliska, występuje z reguły pom iędzy 20 a 30 rokiem życia. W w arunkach badań, w tym przedziale w iekow ym w ystąpiły najm niejsze przyrosty picrśnic (rys. 2), a na pow. 26 już od około 15-20 roku życia nastąpiło także zmniejszenie dynam iki w zrostu wysokości (rys. 3). O ile w przypadku pow. 26 (z gliną ciężką w podłożu) objawy te potwierdzają, że stanowisko jest nieodpowiednie dla modrzewia, to w przypadku pow. 18 (piasek gliniasty) zmniejszenie się rocznych przyrostów pierśnicy (przy jednoczesnym osiągnięciu w ysokości i m iąższości ja k na dobrych siedliskach leśnych) należy przypisać zbyt silnem u zw arciu drzewostanu.

R o zw ó j m odrzew ia europejskiego na zw a ło w isku ko p a ln i sia rki 469

WNIOSKI

1. M odrzew europejski w prow adzony jako 2-letnie sadzonki na bezglebow e utw ory zw ałow isko we o składzie granulom etrycznym piasków gliniastych, w wieku 35 lat osiągnął w ysokość i m iąższość ja k na dobrych siedliskach leśnych.

2. Zadow alający rozwój drzew ostanu osiągnięto dzięki starannej pielęgnacji w fazie upraw, w tym przy pom ocy krótkotrwałej dom ieszki olszy.

3. O k orzystnych dla m odrzew ia siedliskach, k ształtujących się na zw ałow isku z piasków gliniastych, świadczy duża przeżyw alność sadzonek oraz utrzym yw anie się dużego zw arcia i dobre stanow iska socjalne drzew.

4. W celu uzyskania lepszych proporcji w przyroście w ysokości i pierśnicy (zw iększe­ nia przyrostów grubości) konieczne są intensywne cięcia pielęgnacyjne.

5. Stanow iskiem nieodpow iednim dla m odrzew ia okazała się pow ierzchnia z płytko zalegającym i utworam i zw ięzłym i, dlatego pod upraw ę m odrzew ia (szczególnie na zw ałow iskach usypyw anych z różnych utworów) konieczne je st staranne określe­ nie zasięgów zalegania i zróżnicow ania utw orów glebowych.

LITERATURA

ANDRZEJCZYK T., BELLON S. 1999: Wzrost i jakość polskich pochodzeń modrzewia w wieku 30 lat na powierzchni proweniencyjnej w Rogowie. Sylwan (143), 3: 5-19.

BELLON S., ŻYBURA H., ANDRZEJCZYK T. 1983: Wpływ przerzedzenia na wzrost i strukturę drzewostanu modrzewiowego. Sylwan (127), 6: 11-20.

BENDER J., GILEW SKA M. 1995: Rekultywacja leśna poprzemysłowych nieużytków. Mat. konf. nauk. „Las - drewno - ekologia” cz. 1, Wyd. Wielkopol. Fund. Nauk. im. T. Perkitnego, Poznań: 7-15.

CHODNIK T. 1997: Hodowla modrzewia w świetle dotychczasowych doświadczeń praktyki i nauki. Sylwan (141), 7: 31-35.

HARABIN Z. 1983: Próba wprowadzenia modrzewia polskiego, jedlicy zielonej oraz sosny wej- mutki na zwałowisko skał przywęglowych „Smolnica” . Arch. Ochr. Srodow. 1-2: 119-126. HARABIN Z., KAWALEC A. 1979: Pogląd na możliwości przyrostowe modrzewia europejskie­

go {Larix decidua Mill.) w warunkach zwałowisk górnictwa węgla kamiennego. Arch. Ochr

Środow. 3—4: 167-175.

HARABIN Z., KLEIN T. 1973: Wzrost i rozwój drzew na zwale żużlowym. Sylwan (117), 1: 63-69. HARABIN Z., STR ZY SZCZZ., WĘGIEREK S. 1974: Zasadnicze przyczyny obumierania sadzo­

nek na zwałach górnictwa węgla kamiennego. Ochr. Teren. Górn. (8), 27: 3-7.

HARABIN Z., W ĘGIEREK S. 1972: Przyczynek do wyjaśnienia zjawisk chlorozy u niektórych gatunków drzew na nieużytkach galmanowych. Sylwan (116), 3: 67-70.

KOWALCZYK J., DOBRZYŃSKI M. 1996: Długookresowe obserwacje wzrostu i formy m odrze­ wia europejskiego (.Larix decidua Mill.) na powierzchni doświadczalnej w Rogowie. Sylwan (140), 11:33-44.

KOWALKOWSKI A. 1976: Nawożenie mineralne drzewostanów. Wyd. SGGW -AR, Warszawa: ss. 64.

KRZAKLEW SKI W., WĄCHALEWSKI T., WÓJCIK J.1995: Vegetation and some properties o f initial forest soil situated on the dumping ground slopes o f thebrown coal mines „Turów” and „Adamów”. Arch. Ochr. Srodow. 3-4: 99/

SZRAMKA J. 1997: Rola hodowlana modrzewia w warunkach RDLP Gdańsk. Sylwan (141), 7: 37-44.

470 T. W ęgorek, Z. H arabin

SZYM KIEW ICZ В. 2001: Tablice zasobności i przyrostu drzewostanów ważniejszych gatun­ ków drzew leśnych. PWRiL, Warszawa: ss.179.

W ĘGOREK T. 1995: Produktywność niektórych gatunków drzew na zwałowisku zewnętrznym kopalni siarki w Piasecznic. Mat. konf. nauk. „Las - drewno - ekologia” cz. 1, Wyd. Wielkopol. Fund. Nauk. im. T. Perkitnego, Poznań: 131-136.

WĘGOREK T. 2003: Zmiany niektórych właściwości materiału ziemnego i rozwój Fitocenoz na zwałowisku zewnętrznym kopalni siarki w wyniku rekultywacji leśnej. Rozpr. Nauk. AR w Lubli­

nie 275, Wyd. AR Lublin: ss.140.

W ÓJCIK J. 2002: Biodynamiczna metoda leśnej rekultywacji na przykładzie zboczy zwałowiska Kopalni Węgla Brunatnego „Adamów”. Praca doktorska - maszynopis. AR Kraków, Wydz. Leśny: ss.: 115.

ZIEMNICKI S. (red.), FIJAŁKOWSKI D., REPELEWSKA-PĘKALOWA J., W ĘGOREK T. 1980: Rekultywacja zwału kopalni odkrywkowej (na przykładzie Piaseczna). PWN, Warszawa: ss.

100.

ZIEMNICKI S., W ĘGOREK T., KUCYPER J. 1979: Wzrost roślinności drzewiastej na zwałow i­ sku zewnętrznym odkrywkowej kopalni siarki w Piasecznie. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 222: 125-143.

prof, dr hab. Z dzisław H arabin