Agencja Telegraficzna Express i Ofinor

Rudziński, Eugeniusz

Agencja Telegraficzna Express i

Ofinor

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 4/2, 99-123

EUGENIUSZ RUDZIŃSKI

AGENCJA TELEGRAFICZNA EXPRESS I ' OFINOR

AGENCJE INSPIROW ANE PRZEZ ODDZIAŁ II SZTABU GŁÓWNEGO I MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH

Obok urzędow ej Polskiej A gencji Telegraficznej (PAT) A gencja Telegraficzna Express należała w okresie m iędzyw ojennym do najpo­ w ażniejszych agencji prasow ych. Była ona zw iązana ze sferam i rządo­ wymi. N a jej pow stanie i działalność pow ażny w pływ w yw arły koncep­ cje prom etejskie, które zrodziły się w k ręgu działaczy politycznych skupionych w okół J. Piłsudskiego. J a k to stw ierdza badacz tej proble­ m atyki Józef Lewandowski: „prometeizmem nazyw ano w okresie m ię­ dzyw ojennym koncepcję polityki zagranicznej zrodzoną w obozie san a­ cyjnym, polegającą na dążeniu do rozw iązania niekorzystnego układu sił politycznych ówczesnego państw a polskiego, położonego m iędzy Niem cam i i Związkiem Radzieckim, poprzez rozbicie Zw iązku Radziec­ kiego.' przy pom ocy kontrrew olucyjnych ruchów nacjonalistycznych na państw a i państew ka w pew ien sposób uzależnione od P olski"1.

Po przew rocie m ajow ym gen. Ju lian Stachiewicz,· działający w edług dyrektyw J. Piłsudskiego, w ybitnie przyczynił się do naw iązania w spół­ pracy w duchu prom eteizm u pom iędzy Sztabem Głównym, M inisterstw em Spraw Zagranicznych i M inisterstw em Spraw W ew nętrznych2. W końcu 1925 roku Tadeusz Hołówko, jed en z tw órców koncepcji prometeizmu, spowodował założenie A gencji Telegraficznej Express (ATE). Bezpośred­ nio pow stanie ATE zainicjow ał ów czesny szef W ydziału W yw iadow cze­ go O ddziału II Sztabu Głównego pułkow nik Ludwik Bociański w celu stw orzenia „niezależnej agencji prasow ej, będącej narzędziem inform a­ cyjnym i inform ującym w rękach Sztabu G łów nego"3.

1 C ytat z opracow ania J. L e w a n d o w s k i e g o pt. Im perializm słabości. Studia nad p ro m e te izm e m pols kim w latach 1921— 1939, s. 1, ła sk a w ie u życzon ego m i przez A utora do w glądu w jnaszynopisie.

2 Op. cit., s. 65. .

3 C entralne A rchiw um M inisterstw a Spraw W ew nętrznych (CAMSW), E. 11/21, Inform acje o A g en cji T elegraficznej Express z 17 II 1937.

100 EUGENIUSZ RUDZIŃSKI

Z kolei pieczę nad działalnością ATE spraw ow ała Ekspozytura II, specjalna kom órka Oddziału II4.

A gencja Telegraficzna Express „m iała na celu stw orzenie sieci infor­ m acyjnej na w ypadek wojny. Głównym zadaniem ATE było wówczas ulokow anie kilk u ludzi w charakterze korespondentów ATE na terenach zagranicznych, którzy w czasie w ojny spełnialiby zadania inform acyj­ n e ''5. Do roku 1929 A gencja b y ła podporządkow ana O ddziałowi II i po­ b ierała m iesięczną subw encję w w ysokości 20 tysięcy złotych oraz k o ­ rzystała z lokalu i urządzeń dostarczonych przez Sztab Główny3. O tym początkow ym okresie działalności A gencji, nie odnaleziono w ięcej informacji.

Jak w ynika z rapo rtu Sztabu Głównego, w roku 1929 Oddział II po­ stanow ił ze w zględów oszczędnościowych zlikwidować ATE. A by temu zapobiec, T. Hołówko w ystąpił z inicjatyw ą utw orzenia polsko-ukraiń­ skiej agencji p raso w ej7. W konsekw encji doszło do porozum ienia pom ię­ dzy Oddziałem II a M inisterstw em Spraw Zagranicznych. Za radą Hołów- ki na czele ATE faktycznie postaw iono w ytraw nego znaw cę spraw ra ­ dzieckich i w schodnich petlurow ca M ykołę Kowalewskiego. N astąpiła także zm iana ch arak teru ATE, „Zadania ATE zostały wówczas sprecyzo­ w ane w ten sposób, że agencja będzie prow adziła pracę po linii dyw ersji politycznej przeciw ko Sowietom, propagując ideę prom eteuszow ską —■ w yzw olenia narodów ciem iężonych w ZSRR"·4. A gencja w myśl intencji jej tw órcy m iała stać się centralą propagandy prom eteizm u i dostarczać

4 D laczego n astąp iło pow iązanie ATE z Ekspozyturą II O ddziału II Sztabu G łów ne­ go w y ja śn ia J. L ew andow ski, który m ów i o sp ecyficzn ych okoliczn ościach , w jakich prow adzona b yła akcja prom etejska: „A czk olw iek działalność prom etejska była orga­ n icznie zw iązana z p olityk ą m iędzynarodow ą, słabo n atom iast z d ziałalnością w ścisłym teg o słow a znaczeniu w yw iad ow czą, jednak zrozum iałe w zględ y nakazujące unikania kon flik tów m iędzynarodow ych sp o w o d o w a ły ześrodkow anie tech n iczn ego kierow nictw a tej d ziałaln ości n ie w M in isterstw ie Spraw Z agranicznych, lecz w Sztabie G łównym . W tym celu została utw orzona w ysp ecja lizo w a n a kom órka Oddziału II nosząca nazw ę E kspozytury II. Jej szefem został mjr Edmund C haraszkiew icz. Spośród w szystk ich ogniw O ddziału II kom órka ta była najbardziej zakonspirow ana, niem al pozbaw iona kontaktów z innym i kom órkam i O ddziału II, naw et z tym i, które zajm ow ały się spra­ w am i w schodnim i" (J. L e w a n d o w s k i , op. cit., s. 66).

6 CAMSW, E. 11/49, podteczka 2.

6 Jak w yn ik a z danych CAM SW , od 17 III 1928 r. ATE form alnie b yła spółką ak cyj­ ną z ograniczoną od p ow ied zialn ością. Jej kapitał zak ład ow y w y n o sił 2600 zł w 100 udziałach, których 50%> b yło w posiadaniu T adeusza K atelbacha, a 50% — Zdzisława Rirkemnajera. 2 V 1931 r. K atelbach sced o w a ł sw e udziały na rzecz M. O barskiego tamże).

3 Tamże. 8 Tamże.

A G EN C JA TELEGRAFICZNA EXPRESS I OFINOR ₁₀₁

prasie ukraińskiej inform acji potrzebnych do prow adzenia antyradziec­ kiej działalności.

Do w iosny roku 1933 organizacja p racy w agencji w yglądała w ten sposób, że na jej czele stało dw u rów norzędnych dyrektorów : M ieczy­ sław Obarski, będący mężem zaufania MSZ, w ystępow ał na zew nątrz jako jej oficjalny kierow nik; stronę ukraińską reprezentow ał M. Kowa­ lewski, na którym — ja k się w ydaje — spoczyw ały obowiązki grom a­ dzenia i kierow ania m ery tory czym opracow aniem m ateriałów agencyj­ nych. Personel składał się z czterech redaktorów , jednego referenta po­ litycznego. dw u radiotelegrafistów , dwu m aszynistek, jednego pracow ni-, ka adm inistracyjnego, jednego buchaltera i trzech gońców. ATE posiadała

swe oddziały, a zatem i jaw nych korespondentów w Rydze i W iedniu, korespondentów ukry tych w M oskwie, Berlinie, Pradze oraz ukrytego inform atora we Lwowie. Poza tym pozostaw ała w bezpośrednim k o n tak ­ cie z założoną w 1928 roku, również przez Odddział II, agencją Ofinor z centralą w Genewie oraz z agencją U kraintag m ieszczącą się w Buka­ reszcie. U trzym yw ała również stosunki z innym i zagranicznym i agencja­ mi zaprzyjaźnionym i: V asdias w Amsterdam ie, Europa-Press we F rank­ furcie nad Menem, Telegraphen Compagne w W iedniu i Pester Lloyd w Budapeszcie. Oczywiście ośrodki, z którym i ATE utrzym yw ała kontakt, posiadały z kolei swoje w łasne źródła zdobyw ania i rozpow szechniania informacji.

A gencja Telegraficzna Express w ydaw ała następujące biuletyny: co­ dzienny kom unikat w języku polskim, k tóry ukazyw ał się trzy razy dziennie; codzienne kom unikaty w języku francuskim i niem ieckim oraz trzy razy w tygodniu kom unikat w języ k u włoskim. Biuletyn w języku polskim, przeznaczony dla prasy krajow ej, zaw ierał około 25% w iado­ mości inspirow anych, przew ażnie dotyczących ZSRR. K om unikaty dla zagranicy, w ychodzące w językach obcych, zaw ierały w yłącznie m ate­ riał inform acyjny o ZSRR, ze szczególnym uw ypukleniem spraw narodo­ wościowych. W edług inform acji O ddziału II prasa zagraniczna zam iesz­ czała miesięcznie przeciętnie 400 wiadom ości podaw anych przez ATE. Jeżeli chodzi o działalność oddziałów ATE, to nie ograniczały się one do zbierania inform acji z krajów , w któ ry ch się znajdowały. I tak np. w m arcu 1930 roku naczelnik W ydziału Prasowego MSZ sugerow ał posel­ stw u RP w Tallinie, aby w yzyskać nie określoną bliżej osobę K ow alskie­ go w charakterze korespondenta ATE w Rydze. Jako korespondent agen­ cji nieurzędowej m iałby on w iększą swobodę ruchów. O trzym yw any przez niego m ateriał, nadesłany z W arszaw y do Łotwy, m iał on tłuma­ czyć na estoński i przesyłać do Tallina do p rasy estońskiej. W ten spo­ sób nastąpiłoby uzupełnienie biuletynów PAT, któ ra skrępow ana

oficjał-1 0 2 ' EUGENIUSZ RUDZIŃSKI

nym charakterem nie m ogła rozpow szechniać wiadom ości ze źródeł pryw atnych, a m ających duże znaczenie propagandow e w zagranicznej polityce Polski. Kowalski miał rów nież przesyłać do W arszaw y w iado­ mości otrzym yw ane z Helsinek. Inform acje te miał opracow yw ać Kowal­ skiem u referent prasow y polskiej placów ki dyplom atycznej w Finlandii — Gertig. Poprzednio przez szereg la t pracow ał on jako dziennikarz, a kilkum iesięczny pobyt w H elsinkach pozwolił mu już, zdaniem MSZ, poznać m iejscow e stosunki na tyle, że mógł przygotow yw ać codzienny m ateriał inform acyjny. W iadom ości otrzym yw ane przez ATE z Finlandii i Estonii od Kowalskiego m iały być w yzyskiw ane przez m acierzystą agencję korespondenta, częściowo zaś odstępow ane PAT, aby w ten sposób zapewnić kom unikatom szerszy dostęp do p rasy 9.

N a te ren ie W iednia ATE naw iązała stosunki z T elegraphen Compagne w grudniu 1929 roku. Za pośrednictw em tej ostatniej ulokow ała w stycz­ niu 1930 roku 49 publikacji w prasie w iedeńskiej. W zw iązku z zam ie­ rzoną likw idacją w m arcu 1930 roku w iedeńskiego oddziału Telegraphen U nion w zrosnąć jeszcze m iały w pływ y Telegraphen Compagne, ponie­ w aż ta ostatnia agencja spełniałaby rolę głównego inform atora o Polsce :i Związku Radzieckim na tym terenie. D latego też w iększego znaczenia n ab rać m iały k o n tak ty ATE z tą instytucją. Również w styczniu w iado­ mości ATE były przekazyw ane z W iednia do F rankfurtu n. Menem, do centrali agencji niem ieckiej Europa-Press, jednego z pow ażniejszych biur prasow ych obsługujących zachodnie Niemcy, którego kom unikaty b y ły transm itow ane przez radiostację we Frankfurcie10.

Równocześnie zachow ał się dokum ent inform ujący, że w październiku 1930 r. W ydział Prasow y MSZ zam ierzał rozszerzyć działalność ATE na te re n ie Czechosłow acji11. MSZ, podobnie ja k w przypadku Rygi, zw ra­

cało uw agę, że rozszerzenie w pływ ów ATE na Czechosłowację „uzupeł­ niałoby w sensie dla nas bardzo pożądanym oficjalny serw is PAT"12. •9 A rchiw um M inisterstw a Spraw Zagranicznych (AMSZ), p'. VI 53, 1, 2, Drymmer, zastępca n aczeln ik a W ydziału P rasow ego MSZ, do p o selstw a RP w Tallinie.

10 AMSZ, P. VI 55, 1, Spraw ozdanie z d ziałaln ości p laców k i ATE w W iedniu z 1930 r.

11 W tym celu MSZ zap ytyw ało p o selstw o RP w Pradze, czy ATE, która w ostatnim ■czasie w zm ogła sw oją d ziałaln ość na teren ie zagranicznym , m ogłaby naw iązać bezpoś­ redni kontakt z C entropressem w celu w ym ian y serw isów inform acyjnych. W razie doj­ ś c ia takiej um ow y do skutku w iad om ości p rzekazyw ane przez ATE (dotyczące spraw p olsk ich i w schodnich) u k a zy w a ły b y się w „Biuletynie" C entropressu na zasadzie w z a ­ jem n ości. Zdaniem M inisterstw a serw is ATE uzupełniałby w sen sie bardzo pożądanym o ficja ln e kom unikaty PAT (AMSZ, p. VI 51, 1, W . Drymmer w zastęp stw ie naczeln ik a W y d zia łu P rasow ego MSZ do p o selstw a RP w Pradze, 10 X 1930 r.).

A G EN C JA TELEGRAFICZNA EXPRESS I OFINOR ₁₀₃

W 1931 r. A gencja Telegraficzna Express w eszła w k o n ta k t z niem iec­ k ą agencją Telegraphen Union. N aw iązany on został w porozum ieniu z MSZ i za w iedzą M inisterstw a Poczt i Telegrafów. Celem tego k o ntak ­ tu było przeciw działanie przedostaw aniu się do p rasy polskiej inform acji T eleg rap h en Union bądź za pośrednictw em red ak cji poszczególnych czasopism, bądź też przez małe, zakonspirow ane agencje. Zauważono bowiem, że część prasy polskiej z terenu W arszaw y, Łodzi, Krakowa, K atow ic i W ilna korzystała z radiow ego serw isu inform acyjnego Tele­ graphen Union. Tymczasem — zdaniem MSZ — ch arakter polityczny ty ch wiadom ości w yw ołał k ilkakrotne niepożądane skutki ze względu .na polską politykę zagraniczną, tym bardziej że kom unikaty radiow e TU w yprzedzały inform acje agencji polskich o 2—3 godziny. Dlatego też um ow a zaw arta w 1931 r. oddaw ała w yłączne przedstaw icielstw o TU na Polskę w ręce ATE. W w yniku um owy zlikw idow ane zostały różne pu n k ­ ty odbiorcze wiadom ości radiow ych TU, a cała służba radiow a tej agen­ cji została poddana kontroli A gencji Telegraficznej Express. ATE nie przekazyw ała do p rasy wiadom ości TU. C ała akcja m iała w yłącznie na celu zaham ow anie „szkodliwej propagandy prasow ej niem ieckiej, co b y ­ najm niej nie przynosiło jej [ATE — E. R.] żadnych korzyści finansowych, a naw et połączone było z pew nym i stratam i"13.

Jak w ynika z powyższego przykładu, ATE oprócz zadań specjalnych w ynikających z inspiracji Sztabu Głównego spełniała również inne cele, pierw otnie nie przew idziane, w ynikające z konieczności reagow ania na różne przejaw y życia politycznego. W tym przypadku związane z bieżą­ cymi potrzebam i MSZ.

' Na fundusze ATE składały się dochody stałe — subwencje, oraz w pływ y z prenum eraty i sprzedaży biuletynów . W ysokość wpływ ów u leg ała w ahaniom . Budżet m iesięczny na początku 1933 ro k u przew idy­ w ał w pływ y w w ysokości 3100 złotych. Jednakże skutkiem upadłości szeregu dzienników, takich ja k „Rzeczypospolita", „Kurier Poranny", „Za Sw obodu” i in., pow stało zadłużenie sięgające 12 549,60 złotych, poniew aż czasopisma te opłacały prenum eratę wekslami. Na skutek k o ­

nieczności w ykupienia w eksli żyrow anych prziez ATE spłaciła ona 5614,44 zł w roku 1932, w obec czego rok budżetow y 1933 rozpoczęła z zadłużeniem 6934,62 zł, przeznaczając na jego spłatę fundusz am orty­ zacyjny w w ysokości 550 zł miesięcznie.

Do końca 1932 roku na m iesięczne dochody ATE składały się: sub­

13 A rchiw um A kt N ow ych (AAN), M.SZ, p. VI, teczka 70, pod teczk a 16 (R. 324b), naczelnik Przesm ycki do M inisterstw a Poczt i T elegrafów , 16 III 1934 r.; CAM SW , £ . 11/49, podteczka 2.

104 EUGENIUSZ RUDZIŃSKI

w en cje w ypłacane przez MSZ w łącznej w ysokości 8870 zł14 oraz w pływ y z pren u m eraty i sprzedaży biuletynów w w ysokości 3100 zł, co razem czyniło 11 970 zł. W roku 1933 m iesięczny prelim inow any budżet ATE uległ obniżeniu na skutek zm niejszenia dotacji i w pływ ów ze sprzedaży i prenum eraty do 8820 zł15, plus 1600 zł nie w ykazyw ane w księgach kasow ych16'.

14 S ubw encje MSZ w p ły w a ły z trzech źródeł: 1. W y d zia ł P rasow y — 5600 zł-, 2. fundusz sp ecjaln y MSZ — 1270 zł; 3. W yd ział P. III — 2000 zł, razem 8870 zł. P ierw sze d w ie p o zy cje dyrekcja ATE u jaw n iała w oficjalnym budżecie m iesięcznym , p o zy cję zaś trzecią odbierał i k w itow ał dyrektor K ow alew ski, który następująco nią dysponow ał: 1. p laców k i inform acyjno-propagandow e: a) w Pradze — 400 zł; b) w Paryżu — 300 zł; c) w B erlinie — 400 zł; d) w e Lw ow ie — 100 zł; 2. pensja dyrektora K ow alew sk iego —· 800 zł (CAMSW, E. 11/49, podteczka 2).

15 Pracow nik Ekspozytury II A. W aligórski, który op in iow ał d ziałalność ATE, pro­ pon ow ał w oparciu o projekt ATE oszczęd n ości w budżecie. W edług n iego m iesięc zn y budżet agen cji w 1933 r.. w in ien u lec obniżeniu o ІЗ’/'о w porów naniu do złożon ych p ropozycji i m iał k ształtow ać się następująco:

W p ły w y W y d atk i

Î) s u b w e n c ja W y d z ia ­ 1) p e n s ja d y r. C h rząszczew sk ieg o 750 łu P raso w eg o MSZ 5200 2) p e n s je trzech re d a k to ró w i re p o rte ra

2) s u b w e n c ja z fu n ­ p o lity c z n eg o

duszu sp e c ja ln e g o a) re d . S o łtan 300 MSZ 520 b) re d . S iąk o w sk i 250 3) p rz e w id y w an e c) re d . M ich ało w sk i 225

w p ły w y za a b o n a ­ d) red . S zro jt 150 925 m en t 31C0 3) p e n s je p e rs o n e lu i a d m in is tra c ji te c h n icz n e j a) k ie r. adm . S k rzy ck i 350 b) ra d io te le g ra fis ta M iś 325 c) ,, O koń 100 d) m a sz y n istk a M o szczy ń sk a 250 e) „ M illi 235 f) b u c h a lte r Łopatko 100 g) w oźny i 2 g o ńców 300 1660 4) u trz y m a n ie b iu ra w W ie d n iu 1000 5) u trz y m a n ie b iu ra w R ydze 1050 6) k o szty h a n d lo w e (kom orne, p o d a tk i, te le fo n y itp.) 1750 7) T e le g ra p h e n U nion B erlin — RM k 500 1060 8) w y d a tk i k o n fid e n c jo n a ln e , pod ró że służbow e 375 9) n a sp łatą długów (fundusz a m o rty z a cy jn y ) 250

8820 j 8820

W ed łu g w y ja śn ień K ow alsk iego na ósmą p o zy cję budżetu składało się w y n a g ro ­ d zenie ukrytego korespondenta w M oskw ie (200 zł) oraz w yd atk i rep rezen tacyjn e

(tamże).

16 Ponadto do budżetu ATE w ejść m iały sum y n ie w liczo n e do subsydium ATE i n ie w y k a zy w a n e w k sięgach k asow ych : 1. z funduszu sp ecja ln eg o MSZ jako pensja K ow a­ lew sk ieg o (chodziło o nieu jaw n ian ie jeg o pensji, p on iew aż b ył on znanym em igracyj­ nym działaczem ukraińskim) — 750 zł; 2. z funduszu P. III (m.in. Schaetzla) do d ysp

o-A G E N C J o-A TELEGRo-AFICZ No-A EXPRESS I O FIN O R ₁₀₅

Podobnie ja k A gencja Telegraficzna Express szczególne zadania speł­ niały agencje działające za granicą, inspirow ane przez Oddział II i w spółpracujące z. ATE: Ofinor i U kraintag, otrzym ujące na rów ni z od­ działami ATE cały m ateriał inform acyjny w arszaw skiej centrali tej agen­ cji, k tó ry w yzyskiw ały w m niejszym lub w iększym stopniu w zależności

od m iejscow ych warunków. „Stan faktyczny je st taki — informował: autor raportu z Oddziału II — że gdyby agencja Ofinor została pozba­ w iona kom unikatów ATE, m iałaby do dyspozycji tylko w iadom ości

publikow ane przez rosy jską prasę em igracyjną"17. Tak w ięc zarów no Ofinor, ja k i U kraintag spełniały rolę przybudów ek ATE, aczkolw iek pozostaw ały one w bezpośrednim zasięgu działania em igrantów u kraiń­ skich spod znaku Petlury, dofinansow yw anych zresztą przez Oddział II. J a k w ynika z analizy m ateriału, chodziło o to, ażeby stw orzyć pozory samodzielnej akcji prom etejskiej prow adzonej przez em igrację u k raiń ­ ską. Ze w zględu n a utrzym yw anie stosunków dyplom atycznych pom iędzy Polską a ZSRR, półoficjalnej agencji MSZ, jak ą form alnie była ATE, niezręcznie było prow adzić antyradziecką propagandę w zachodniej Europie.

Prace przygotow aw cze w okół założenia agencji Ofinor rozpoczęte zostały już w końcu 1927 roku. W ówczas1 na teren ie Rzymu em igrant ukraiński M ichał Jerem ijew naw iązał k o n tak t z posłem RP Romanem Knolłem, jednym z czołowych działaczy prom etejskich, i zaczął otrzy­ mywać subw encje z funduszów poselstw a na akcję prasow ą we W ło­ szech. N a skutek sprzyjającej w ówczas k o niunktury antyradzieckiej w tym k raju Jerem ijew ow i udało się osiągnąć pozytyw ne rezultaty. Zw erbow ał on do w spółpracy młodego W łocha ■—· Belisaria Randone, posiadającego stosunki na terenie Rzymu, i przy jego pom ocy znacznie poszerzył zasięg swych wpływów. M ając już pew ne sukcesy w p ropa­ gandzie antyradzieckiej, przyjechał w październiku 1928 r. do W arsza­ wy, gdzie na konferencji z ITołówką w obecności prof. Smal-Stockiego przedłożył plan dalszej pracy. Zaproponow ał on przeniesienie Ofinor do Genewy, utrzym anie oddziału w Rzymie i założenie now ych filii, n a j­ pierw w Paryżu, następnie w Londynie, skąd m iałby rozszerzyć w pływ y n a całą prasę anglosaską18.

Dla sw ych koncepcji19 uzyskał poparcie, w zw iązku z czym zadania zycji K ow alew sk iego dla: a) zakonspirow anej p laców k i inform acyjnej w Pradze — 350· zł; b) zakonspirow anej placów ki dyplom atycznej w B erlinie — 400 zł; c) zakonspirow a­ nej p laców k i inform acyjnej w e L w ow ie — 100 zł, razem 1600 zł (tamże).

17 CAMSW , E. 11/49, p odteczka 2. 18 CAMSW, E. 11/78, p odteczka 12.

19 W projekcie złożonym praw dopodobnie podczas pobytu Jerem ijew a w W arsza­ w ie, znajdującym się w aktach II Oddziału, została następująco uzasadniona potrzeba

106 EUGENIUSZ RUDZIŃSKI

agencji zostały sprecyzow ane następująco: m iała ona nieoficjalnie uzu­ pełniać działalność ATE za granicą. ATE m iała podaw ać wiadomości prasow e pod sw oją firmą w kraju, natom iast te sam e wiadom ości doty­ czące ZSRR i narodow ych tendencji odśrodkow ych w Związku Radziec­ kim w inny się ukazyw ać w prasie zachodnioeuropejskiej pod firmą Ofinor. Oczywiście pozostaw iono agencji w olną rękę w uzupełnianiu publikow anych przez nią kom unikatów inform acjami z w łasnych źródeł. G łów ny nacisk położono na zdobycie p rasy francuskiej i anglosaskiej20.

Jerem ijew otrzym ał jednorazow o 1000 dolarów na koszty organi­ zacyjn e i następnie po 5000 zł przez 6 miesięcy, obiecując, że po tym okresie agencja stanie się sam ow ystarczalna. N astępnie w yjechał do Genew y, pozostaw iając we W łoszech Belisaria Randone, którem u udało się już naw iązać tak ie ko ntak ty z prasą i sferami politycznym i, że mógł pracow ać sam odzielnie21.

Jerem ijew po przybyciu do Genew y zorganizow ał pracę agencji rów ­ nie spraw nie ja k w Rzymie. Jednakże na skutek tego, że prasa francuska pozostaw ała nadal poza zasięgiem oddziaływ ania agencji, został prze­ niesiony do Paryża. Tutaj jednak nie zdołał zdobyć takich w pływ ów jak w Rzymie i Genewie, a całkowicie zaw iodła próba oddziałania na teren A nglii22.

A genćja Ofinor zgodnie z założeniami jej polskich inspiratorów zaj­ m ow ać się miała, antykom unistyczną, a szczególnie antyradziecką p ropa­ gandą nacjonalistów ukraińskich. Jednakże, jak donosi spraw ozdanie z jej działalności sporządzone przez, Ofinor dla Oddziału II, ze względów

zorganizow ania tej agencji: 1. ze w zględ u na to, że za granicą n ie istn ieje żadna ukra­ ińska agencja prasow a, która by informowała, o życiu U kraińców i prow adziła nacjo­ n a listy czn ą propagandę ukraińską, em igracyjna prasa ukraińska, licząca do 120 pism, zm uszona jest do korzystania z inform acji agen cji w rogich w ob ec em igracji ukraiń­ skiej (chodzi o czy w iście o w rogość w obec koncepcji n acjon alistyczn ych i antyradziec­ kich); 2. w szy stk ie próby zorganizow ania agen cji ukraińskich rozb ijały się na skutek

ich ten d en cy jn eg o i partyjnego charakteru. T w orzone one b y ły ad hoc i d ążyły do pro­ w a d zen ia okreśionej propagandy, n ie licząc się z potrzebą rzetelnej inform acji (należy s ię dom yślać, że p row adziły one niezakam uflow aną propagandę antyradziecką, n ie­ straw ną przynajm niej dla części liberalnej opinii publicznej zachodniej Europy); 3. m i­ mo pow yższych ok oliczn ości założenie takiej agen cji jest całkiem m ożliw e. W krótkim cza sie m oże się ona stać pow ażnym inform atorem prasy ukraińskiej, jeżeli zostanie .zorganizow ana na zasadach am erykańskich agen cji inform acyjnych (CAMSW, E. II/78, p od teczk a 14).

20 CAMSW , E. 11/78, podteczka 12.

21 W ed łu g opinii prof. Sm al-Štockiego z końca I kw artału 1933 r. R andone b y ł do te g o czasu sam ow ystarczaln y pod w zględ em finansow ym , nie otrzym ując p ien ięd zy od Jerem ijew a (tamże).

A G EN C JA TELEGRAFICZNA EXPRESS I OFINOR _1G7

konspiracyjnych, a również — jak się w ydaje — n a skutek koncepcji prom etejskich jej inicjatorów , publikow ała także inne m ateriały. T rak­ tow ały one o państw ach Europy w schodniej, polityce Związku Radziec­ kiego, ze szczególnym antyradzieckim akcentem , a także inform owały 0 nastrojach w U kraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, w śród narodow ości Kaukazu, Turkiestanu, Białorusi i innych23.

Interesujące dane o ilości ty ch inform acji zaw arte są w liście Jęre- m ijew a z 14 II 1933 do em igracyjnego m inistra ukraińskiego O. Szulgi-. na. A utor listu podawał, iż agencja nie ubiegała się o drukow anie infor­ m acji sensacyjnych, nie mogąc konkurow ać z innym i agencjam i te le­ graficznym i i redagow ała wiadom ości w pow ażnym stopniu w oparciu. <0 prasę rosyjską, odpowiednio je preparując. Z 600 wiadom ości prze­ drukow anych w roku 1933 przez Ofinor (list je st z 14 lutego, a zatem chodzi chyba o dane zą styczeń 1933) dotyczyło: spraw rosyjskich — 194, u k raińskich — 152, kaukaskich — 30, turkiestańskich — 14, polskich — 53, D alekiego W schodu — 34, kozackich — 8, białoruskich — 9, b ałty c­ k ich — 20, innych — 86. Tak w ięc spraw y uk raińskie i innych m niej­ szości narodow ych w ZSRR stanow iły 65'%> całego m ateriału, co zdaniem Jerem ijew a było m aksym alnie dopuszczalnym procentem , aby uk ryć propagandow y ch arak ter agencji24.

Ofinor oprócz w iadom ości przekazyw anych do G enew y przez ATE •otrzymywała w 1933 roku kom unikaty od w łasnych korespondentów z Rygi i B ukaresztu (prawdopodobnie w spólnych korespondentów ATE 1 Ofinor), K onstantynopola, Szanghaju i Char bina, a także w yzyskiw ała w iadom ości z prasy radzieckiej i em igracyjnej oraz dostarczane przez ag en cje wschodnie, z którym i pozostaw ała w kontaktach. W początkach działalności oprócz filii w Paryżu, Rzymie i M adrycie posiadała swe p laców ki w Pradze, W ilnie i Brukseli, k tó re jed n ak zlikw idow ała w k o ń ­

cu 1929 roku z braku funduszów25.

Poza tym Ofinor pozostaw ała w k ontaktach z agencjam i: E xtérieure ■et Coloniale (Paryż), A gencją Telegraficzną Szw ajcarską oraz rzymskimi

agencjam i Atmo i Q uotidiano26.

W latach 1928— 1933 częstotliwość ukazyw ania się publikacji agenćji O finor była n astęp u jąca27:

23 CAMSW, E. Π/78, podteczka 14. 24 CAMSW , E. 11/78, podteczka 13.

25 W W iedniu filia Ofinor w y d a w a ła w ciągu kilku m iesięc y b iu letyn w język u ■jiiemieckim i uzyskała przedruki w ponad 20 czasopism ach (CAMSW, E. 11/78, podtecź-Icą 14).

26 Tamże. 27 Tamże.

108 EUGENIUSZ BUDZIŃSKI

1928 1929 1930 1931 1 1932 1933

Szw ajcaria

2 X tygi. 2 X ty g . 3 X tyg. 3 X tyg. 3 X tyg. + 1 art. tygodn. 3 X tyg. + 1 art. tyg. dla prasy franc, i szw ajcar. W ło ch y

2 X tyg. 3 X tyg. codziennie + 1 art. tyg. codziennie + 1 art. tyg. 3 X tyg. + 2 art. tygodn. 3 X tyg. + 2 art. w jęz. w łoskim Francja 2 X tyg. codziennie + 1 art. tyg. cod ziennie + 1 art. tyg. 3 X tyg. + 2 art. tygodn. 3 X tyg. + 1 art. w jęz. francuskim H iszpania codziennie + 1 art. tyg. 3 X tyg. + 2 art. tygodn. , 3 X tyg. + 1 art. tyg. w jęz. w łos. A gencja rozsyłała sw e biuletyny, arty k u ły i inne publikacje do pism r w ybitnych działaczy, członków' parlam entu, uczonych interesu jący ch się spraw am i wschodnimi, niektórych działaczy ukraińskich i polskich, do m inisterstw spraw zagranicznych, bibliotek itd.

Jednorazow y kolportaż biuletynów Ofinor przedstaw iał się n astę­ pująco28: 1929 1930 1931 1932 1933 Szw ajcaria 75 150 200 150 75 W łoch y 150 300 350 200 100 Francja 100 200 300 150 100 H iszpania — 250 150 75

Tak w ięc w roku 1931, w okresie najw iększego rozw oju pod w zglę­ dem ilości publikacji, Ofinor w ydaw ała łącznie około 250 000 egz. b iu ­ letynów i około 35 000 artykułów . W roku następnym (1932), przy zw iększonym zasięgu terytorialnym , aczkolw iek przy zm niejszonej czę­ stotliw ości ukazyw ania się biuletynów , a zw iększonej artykułów , ukazy ­ w ało się łącznie około 100 tys. egz. biuletynów i ponad 50 tys. egz. a r ty ­ kułów 29.

28 Tamże.

29 Dane o łącznej ilo ści ukazujących się egzem plarzy są rezultatem w łasn ych prze­ liczeń (w oparciu o dane zaw arte w tabelach), poniew aż glob aln e liczb y zesta w io n e przez autora dokum entu tylk o częścio w o pok ryw ały się ze stanem kolportażu zestaw io­ nym w tabelach.

A G EN C JA TELEGRAFICZNA EXPRESS I OFINOR ₁₀₉

Ponadto Ofinor podaw ała sw;e wiadom ości niektórym agencjom p ra ­ sow ym i telegraficznym (Agence T elegraphique Suisse — Berne, A gence E xtérieure et Coloniale — Paris, A gence Atrno — Roma itd.), k tó re po­ d aw ały je w swoich biuletynach.

A oto dane o przedrukach30 za m iesiące X—XII w roku 1929 i 193231:

Państw a Przedruki Ilość pism

1929 1932 1929 1932 Szw ajcaria 221 315 48 50 Francja 100 — 19 43 W łoch y 450 1100 63 75 C zechosłow acja 273· — 18 — H iszpania 48 — ■ 2 74 Belgia 57 — 3 --Razem 1149 1415 153 242

W pierw szych trzech m iesiącach 1933 roku wiadom ości Ofinor po­ w tórzyło 50 czasopism w Szwajcarii, 50 we Francji, 75 we W łoszech i 80 w H iszpanii32. Ogółem 255 czasopism. Przeciętnie w ypadało 5 w ycinków m iesięcznie na jedno pismo, czyli razem w 1933 r. w yżej w ym ieniona p rasa pow tarzała m iesięcznie 1275 w iadom ości i artykułów O finor33.

Zestaw ione pow yżej dane, oparte na m ateriałach Sztabu Głównego, zdają się nie odbiegać w sposób zasadniczy od praw dy. Efekty p racy agencji Ofinor śledzone były dość dokładnie przez O ddział II i przez placów ki zagraniczne RP. Dotyczy to· zarów no przedruków w czasopis­ mach, ja k i ilości publikacji w ydaw anych przez agencję. A utor tajn eg o

opracow ania34, sporządzonego 13 IV 1933 r. dla czołowych działaczy 30 Brak danych w p oszczególn ych rubrykach tłum aczą autorzy tab eli n ien ad esła- n iem inform acji przez w y cin k o w e a gen cje prasow e z niektórych krajów.

31 CAMSW , E. 11/78, podteczka 14.

32 Liczbę czasopism hiszpańskich n ależy traktow ać łączn ie jako pism a w język u hiszpańskim , ukazujące się rów nież na teren ie A m eryki Południow ej (CAMSW, E. 11/78, podteczk a 18).

33 Tamże.

34 Jak p odaw ał w e w stęp ie autor mem oriału: „C elem n in iejszeg o op racow ania je s t •zapoznanie zain teresow an ych czyn n ik ów p ań stw ow ych z zadaniam i i działaln ością ■agencji Ofinor i ze źródłam i subw encji p ań stw ow ych w yp łacan ych na ten cel". I da­ le j: „A czkolw iek su bw encje na rzecz agen cji Ofinor w y p ła ca n e b y ły dotych czas w y ­ łą czn ie przez M. S. Zagr., Ekspozytura II podjęła się niniejszej pracy z u w agi na to, że d zia ła ln o ść agen cji Ofinor śc iśle się w iąże z całokształtem akcji p rom eteuszow skiej (narodów u ciskanych w ZSRR), która le ż y w zakresie kom petencji Ekspozytury. Z u w a­ g i na ściśle tajny charakter n in iejszego opracow ania zostało ono sporządzone w jed ­ nym egzem plarzu na k o n cep cie i po parafow aniu przez w szy stk ie zain teresow an e czyn ­ nik i p ań stw ow e p rzech ow yw an e będzie w Ekspozyturze II Oddz. II S. G." T reść m e­ m oriału otrzym ały do w iad om ości następ u jące osoby: 1. pan m inister S chaetzel, 2. szef

1Í0 EÛGENIUSZ RUDZIŃSKI

akcji prom etejskiej prow adzonej przez czynniki polskie, oceniał p racę agencji n a terenie W łoch, H iszpanii i Szw ajcarii jako zupełnie zadow ala­ jącą. N ależałoby ją natom iast — jego z d a n ie m — rozszerzyć w e Francji, a zwłaszcza w Paryżu. W odniesieniu do A nglii i całej p rasy anglosas­ kiej agencja nie spełniła swego zadania, chociaż była o ty le w dobrej sytuacji, że n ie działała na teren ie W ielkiej B rytanii żadna agencja ukraińska, podczas gdy w ostatnim czasie pow stało w Londynie oficjal­ ne Biuro P rasy U kraińskiej oraz rozpoczęli p racę propagandow ą M akhon i K orostowcew (z ram ienia Skoropadskiego)35, em igranci ukraińscy po­ w iązani z naczelnym dowództwem W ehrm achtu.

A oto jak przedstaw iała się finansow a strona działalności O finor. Jednorazow e dofinansow anie Jerem ijew a z inicjatyw y H ołów ki w mo­ m encie utw orzenia agencji nie doprow adziło do jej sam ow ystarczalności. T ak w ięc O finor nadal otrzym yw ała dotacje za pośrednictw em W ydzia­ łu Prasow ego MSZ36. Rozchody agencji prow adzone były oszczędnie. gabinetu p an a m inistra spraw zagr. p. K. D ębicki, 3. nacz. w ýdz. pras. MSZ Przesm ycki, 4.'n acz. w ydz. osob. MSZ Drymmer, 5. szef biura pras. P. R. M. T. Św ięcick i, 6. nacz; w ydz. naród. MSW — Sucheńek, 7. gen; Stachiewiçz-, 8. szef Oddz. II'S zt. G łów n ego płk dypl. Furgalski,. 9. z-cá Szefa Oddz. II S zt.'G łów n ego ppłk dypl. Englicht, 10. szef W ydz. W yw iad. O. II Szt. Gł. ppłk dypl. M ayer, 11. szef W ydz. Ilb Szt. Gł. mjr Szaliń­ ski, 12. w icedyr. gab. MSZ S. Sokołow ski" (CAMSW, E. II/78, podteczka 12).

35 Tamże.

?f> W ed łu g danych Oddziału II k szta łto w a ły się one następująco: do dnia 1 II 1.929 — 5000 zł, od 1 III 1929 do. 1. VI 1932 — 3000 zł, od 1 VII 1932 do 1 XII 1932 — 2500 zł, od 1 I 1933 do 1 IV 1933 — 2000 zł. D om yślać się n ależy, że chodzi o w y so k o ść dotacji m iesięczn ych w p o sz c z e g ó ln y c h . okresach. .Zm niejszanie się ich poziom u zw ią ­ zane b yło z oszczęd n ościam i w budżecie in stytu cji p ań stw ow ych na skutek k ryzysu gospodarczego. Poza tym na d ochody agen cji sk ład ały się op łaty za prenum eratę biu­ lety n ó w przez 225 czasopism p rzynoszące kw otę 650 fr., tj. 227,50 zł (m iesięcznie). A utorow i zestaw iającem u budżet Ofinor p ozycja d ochodów z prenum eraty w y d a je się zbyt mała. Stw ierdza on przy tym , że O ddział w Rzymie, p o siad ający 75 abonentów , jest sam ow ystarczalny. M iesięczn y budżet agen cji przedstaw iał się następująco:

R ozchody z ł D ochody zł 1) u p o saż e n ie p e rs o n e lu 1) su b w e n c ja W y d ziału P raso w e- 2000

a) re d a k to r Je re m ije w 500 w eg o MSZ b) k o re sp o n d e n t w G enew ie 400 2) p rz e w id y w an e w p ły w y za p r e ­ c) ,, w R zym ie 300 nu m e ra tą 650 fr. w p rz e lic ze n iu d) ,, w M a d r y c ie . 200 1400 n a z ło te p o ls k ie p o k u rs ie 0,35 227,50 2) a d m in is tra c ja 3) d e fic y t 327,50= a) p rz y b o ry k a n c e la ry jn e itd. 100 b) p rz e sy łk a po czto w a 150 c) p o rto i p re n u m e ra ta czaso p ism · 175 425 3) k o s z ty w y d a w n ictw ■ 435 4) u trz y m a n ie lo k a li b iu ro w y ch w R zym ie i G enew ie 300 R azem ' | 2555 Razem 2655

A G EN C JA TELEGRAFICZNA EXPRESS I OFINOR ₁₁₁

Lekkom yślne zobow iązanie Jerem ijew a w obec Hołówki nie mogło być spełnione w dobie kryzysu, podczas którego żadna agencja nie mogła; być sam ow ystarczalna. W konkluzji oceny działalności O finoru O d­ dział II stw ierdzał, że Jerem ijew nie może być uw ażany za odpow iednie­ go kierow nika finansowego. Dlatego należy Ofinor podporządkow ać ATE od strony kontroli rzeczowej i finansow ej, pozostaw iając Jerem ijew ow i niezależność w dziedzinie organizacyjnej. M iesięczną subw encję należy przekazyw ać za pośrednictw em m ajora Dąbrowskiego, przedstaw iciela O ddziału II w Paryżu, k tó ry jednocześnie będzie ułatw iał agencji p racę na terenie Europy zachodniej. D otację należy zwiększyć do w ysokości 2500 zł, zm uszając jednocześnie Jerem ijew a do rozpoczęcia p racy agen­ cji w W ielkiej Brytanii przez redagow anie biuletynu w języku angiel­

skim w Paryżu87. :

W działalności om awianych pow yżej agencji zaczęły się pojaw iać elem enty now ej sytuacji na przełom ie lat 1932— 1933. Była ona konsek­ w encją w ydarzeń m iędzynarodow ych rzutujących na politykę moco­ daw ców agencji. 25 VII 1932 r. zaw arty został p ak t polsko-radziecki. Rów nocześnie pow ażnie skom plikow ała się sy tu acja w ew nętrzna w Niemczech, czego rezultatem było objęcie w ładzy przez H itlera w ro ­ ku 1933. W ydarzenia za zachodnią granicą Polski, dojście do głosu sił otw arcie forsujących hasła odw etow e i aneksyjne, w łącznie z rew izją w schodnich granic Niemiec, spow odow ały reakcję w Polsce3^. H itler po objęciu urzędu kanclerskiego 30 I 1933 r. ze w zględu n a liczne problem y w ew nętrzne, k tó re m iał do rozwiązania, nie był zdolny od razu do reali­ zacji w ysuniętych przez siebie haseł zaborczych. Jednakże jego rew i­ zjonistyczna propaganda spotkała się z żyw ym przeciw działaniem w spo­ łeczeństw ie polskim.

A czkolw iek ostre w ystąpienia prze'ciw zaborczości niem ieckiej nie trw ały długo, niem niej, mimo m anipulacji dyplom atycznych osłabiają­ cych napięcie w stosunkach sąsiedzkich z Polską, isto ta zam ierzeń H itle­ ra znana była szerokiem u ogółowi i w rzeczy samej nie zm niejszała obaw przed agresyw nością zachodniego sąsiada39. W yd arzen ia pow yż­ sze w yw arły także p ew ien w pływ n a postaw ę prom eteistów w Polsce. Stąd O ddział II Sztabu Głównego oceniając 8 IV 1933 r. działalność ATE

W podsum ow aniu autora zesta w ien ia tkw i błąd w rozchodach w w y so k o śc i 5 zł. W y n o siły one bow iem 2560 zł. Błąd p rzen iesion y został autom atycznie na kolum nę do­ chodów , w której pozycja d eficyt w y n o sić w inna 332,50 zł (CAMSW, E. 11/78, pod­ teczka 12).

37 Tamże.

38 T. K u ź m i ń s k i , Polska, Francja, N i e m c y 1933— 1935. Z d z i e j ó w soju szu p o l s k o - irancuskie go, W arszaw a 1963, s. 76.

112 EUGENIUSZ RUDZIŃSKI

w ciągu ostatnich czterech lat, to je st faktycznie od m om entu jej po­ w stania, zaw arł w sw ym m em oriale traktującym o agencji pew ne nowe elem enty. P racę agencji zakw alifikow ano jako zadow alającą. Zdaniem A. W aligórskiego, au to ra oceny działalności ATE, zdołała ona sobie w y ­ robić pew ien au to ry tet „[...] i naw iązać dość szerokie stosunki, dzięki czem u zam ieszczała w prasie polskiej bez mała tyle wiadomości, co PAT, posiadając ponadto tę zaletę, że może lokować w prasie wiadomości, k tó ry ch PAT jako placów ka oficjalna z m otyw ów politycznych publiko­ w ać nie m oże"40. Zam ieszczanie w prasie zagranicznej Europy przecięt­ nie 400 wiadom ości miesięcznie, zdaniem A. W aligórskiego— „mówi sa­ mo za siebie“41. W dodatku ATE odgryw ała bardzo pow ażną rolę w od­ niesieniu do agencji zaprzyjaźnionych: Ofinor i U kraintag, zaopatrując je w całkow ity m ateriał inform acyjny z terenów ZSRR. Rola ATE w za­ łatw ieniu spraw y T elegraphen Union św iadczyła rów nież o um iejętności dostosow ania się agencji do aktualnych potrzeb, niezależnie od jej p od­ staw ow ych celów politycznych. W sumie a.utor oceny postulow ał utrzy- manre politycznej działalności agencji w jej dotychczasow ych ram ach42 oraz niedopuszczenie do jakichkolw iek zmian ,,w stosunku do zasadni­ czych założeń istnienia agencji"43. Równocześnie zw racał uwagę, że ze w zględu na now ą sy tu ację polityczną w Niemczech, k tó rą ch ara k tery ­ zu je duże zainteresow anie W schodem, a przede w szystkim Ukrainą, n a ­ leży rozszerzyć działalność polityczną ATE na terenie Rzeszy, W ielkiej B rytanii i W łoch44.

Można postaw ić hipotezę, że aczkolwiek tw órcy agencji prow adzą­ cych p racę prom etejską nie zmienili swych podstaw ow ych koncepcji ideow ych i politycznych, zmuszeni zostali na skutek rozw oju w ydarzeń

40 CAMSW , E. 11/49, podteczka 2. 41 Tamże.

42 23 VII 1933 r. K ow alew sk i pow iadom ił por. G uttrego z O ddziału II, że dyrektor A gencji Prasow ej Iskra — płk Ścieżyń sk i, rozpoczął in ten syw n e starania m ające na c elu /.likw idow anie ATE na rzecz Iskry. Inform acja p ow yższa oparta b yła na rozm ow ie przeprow adzonej na b an k iecie dziennikarskim urządzonym dla Radka podczas jeg o pobytu w P olsce. W ów czas płk Ś cieżyń sk i zw ierzył się z p ow yższych zam ierzeń dyrek­ to ro w i PAT M. Obarskiem u (który od niedaw na p iastow ał to stan ow isk o po od ejściu z dyrekcji ATE) oraz n aczeln ik ow i W yd ziału P rasow ego MSZ Przesm yckiem u. K ow a­ le w sk i tłum aczył p ostęp ow an ie Ś cieży ń sk ieg o ch ęcią u su n ięcia n iew ygod n ej dla n iego agencji, która dzięki in ten sy w n o ści i jak ości pracy czyn iła Iskrze stałą konkurencję. M iarodajne czynniki m iały w y ty k a ć S cieżyńskiem u słabą d ziałalność Iskry w stosu n ­ ku do pobieranych su b sydiów i daw ać za przykład ATE, która przy m inim alnych dota­ cjach potrafiła dostarczać w ięcej m ateriałów inform acyjnych od tej pierw szej (CAMSW, Ћ. 11/21).

43 CAMSW, E. 11/49, podteczka 2. 44 Tamże.

A G EN C JA TELEGRAFICZNA EXPRESS I OFINOR ₁₁₃

do pew nej zm iany taktyki. A ktyw na polityka antyradziecka po pakcie Polska — ZSRR z roku 1932, przy w yraźnie antypolskich tendencjach zachodniego sąsiada, została pow ażnie utrudniona.

Brak je st dokumentów, k tó re by pozwoliły stwierdzić, jak ie spośród sił dotychczas popierających prom etejską akcję agencji były za ogra­ niczeniem ich działalności, a k tó re za jej utrzym aniem bądź przeczeka­ niem niekorzystnej sytuacji. Na podstaw ie m niejszych ograniczeń fun­ duszów ze strony O ddziału II (aczkolwiek bezpośrednio w ypłacane subsydia Ekspozytury II stanow iły niew ielką część ogólnych dotacji ATE43), można w nioskować, że Sztab Główny był przeciw ko likw idacji prom etejskiej działalności ATE i Ofinor, w tym przecież celu utw orzo­ nych. N atom iast Przesmycki, naczelnik W ydziału Prasowego MSZ, mo­ tywował 25 VI 1934 r. ograniczenie dotacji brakiem pieniędzy oraz nie- aktualnością agencji, ,,która w obecnym czasie nie może spełniać roli dyw ersyjnej w stosunku do ZSRR"46. Dlatego też zapow iedział w strzy­ manie subsydium miesięcznego w kw ocie 5600 zł z dniem 1 I 1935 roku i zabraniał ATE w ydaw ania serw isu dla p rasy polskiej z dniem 1 X 1935 r. N adal w ydaw any miał być jedynie serw is zagraniczny, na co MSZ przeznaczało dotację w w ysokości 50% dotychczasow ej, tj. 2600 zł.

Takie potraktow anie spraw y przez MSZ postaw iło dyrekcję ATE przed koniecznością redukcji pracow ników z 8 do 4, a w strzym anie se r­ w isu dla prasy polskiej prow adziło do strat w w ysokości 3000 zł m ie­ sięcznie oraz zmuszało agencję do zerw ania umów z agencjam i zagranicz­ nymi. W sumie w ydatne zm niejszenie dotacji spychało ATE do roli agencji trzeciorzędnej, o bardzo ograniczonych w pływ ach i możliwoś­ ciach działania47. A by temu stanow i rzeczy przeciwdziałać, ATE rozpo­ częła 1 VI 1935 r. w ydaw anie, prócz serw isu telegraficznego, tzw. serwisu sensacyjnego (na kartkach zielonych) oraz specjalnej inform acji pod naz­ w ą „W iadomości stołeczne" (na kartkach żółtych), które zdaniem jej tw órców zdobędą sobie większość dzienników, przyczyniając się w ten sposób do ustabilizow ania w arunków finansow ych agencji48.

45 1 I 1934 r. O ddział II zm niejszył subsydium ATE z 850 na 700 zł (CAMSW, E. 11/49, podteczka 2).

40 CAMSW, E. 11/21. 47 Tamże.

48 A oto przykładow o w ybrany zestaw tytułów obu serw isów : 17 VIII 1935 r. „Ser­ w is specjalny ATE [zielony — 3 strony]. N iezn an y obraz R afaela odkryto w Budapesz­ cie, Zamarzł przy 35° ciepła. »Ogród W łoch« zniszczony. W alka z n ieszczęśliw ym i w y ­ padkam i na jezdni. N o w y port so w ieck i na morzu lodow atym . Żarty sow ieck iej poczty. List dostarczony po 16 latach. L icytacja »sow chozów «". 16 VIII 1935 r. godz. 1700. „W ia­ dom ości stołeczne [żółty — 5 stron]. W zrost k osztów utrzym ania. K oncerty publiczne. Ruch tu rystyczn y w sto licy w zrasta. Rzeźnia m iejska zw ięk szyła ubój. Łobuzy napastują na ulicach i okradają. W ypadek przy pracy. Zatrucie alkoholem . Kradzież m

114 EUGENIUSZ RUDZIŃSKI

K łopoty finansow e ATE zbiegły się z trudnościam i organizacyjnym i i personalnym i. Po przejściu M. O barskiego do PAT w pierw szej poło­ w ie 1933 r. obowiązki dy rektora ATE pełnił do· sierpnia 1935 r. A ntoni Chrząszczewski. Jeg o w spółpraca z Kowalewskim (faktycznie k ie ru ją­ cym m erytoryczną działalnością agencji) układała się pomyślnie, mimo że te n blisko dw uletni okres „był okresem przym usow ej bierności spo­ w odow anej względami zew nętrznym i (pakt polsko-sowiecki i płynąca zeń konieczność daleko idącej oględności i rezerw y w uw ypuklaniu m o­ m entów polityki prom eteuszow skiej)"49. Jesienią 1935 r. n ą polecenie W. Skiwskiego, naczelnika W ydziału Prasow ego MSZ, kierow nictw o ATE w m iejsce Chrząszczewskiego objął Tadeusz Domański. W lipcu 1936 r. W ydział Prasow y MSZ w ystąpił z inicjatyw ą ostatecznego u re ­ gulow ania sytuacji praw nej i stosunków w ew nętrznych w ATE. Chodziło o ustalenie ty tu łu w łasności agencji oraz unorm ow anie i zaktyw izow a­ nie jej p racy inform acyjno-politycznej. Dotychczas ATE była faktycz­ nie w łasnością O ddziału II, reprezentow anego przez „podstaw ione" oso­ by. MSZ, k tóre udzielało agencji pomocy finansowej ii organizacyjnej, w ystąpiło z propozycją przekazania ATE specjalnej spółce pod nazwą Argus, założonej przez M inisterstwo. Oddział II zgadzał się na takie rozwiązanie, z tym że miał zatrzym ać w swym ręku część udziałów. Swe stanow isko m otyw ow ał w ydatkow aniem na ATE od mom entu jej pow sta­ nia pow ażnej kw oty 335 736 zł. Zaw arte w tej spraw ie porozum ienie 27 X 1936 r. pom iędzy Oddziałem II i MSZ było jed n ak niekorzystne dla Sztabu Głównego50. Krępowało ono w olną rękę O ddziału II wobec agen­ cji. Zmuszało do przeprow adzania w łasnych koncepcji w ATE za pośred­ nictw em MSZ, w reszcie nie precyzow ało stanow iska M. Kowalewskiego, faktycznie funkcjonariusza Sztabu Głównego, i ingerencji O ddziału II w spraw y personalne.

W krótce, bo 1 XI 1936 r., W ydział Prasow y MSZ m ianow ał red ak ­ torem naczelnym ATE Klem ensa Dunin-Kęplicza, którego w m iesiącach poprzedzających nom inację przydzielił na specjalnego korespondenta podczas sesji Ligi N arodów w Genewie. Równocześnie 1 XI 1936 r. w y ­ znaczył na d y rekto ra naczelnego agencji jej dotyczasow ego adm ini­ strato ra Czesława Skrzyckiego. Dotychczas d y rektor ATE Tadeusz Domański nie otrzym ał w ym ów ienia ze swego stanow iska, a jedynie wa. Okradziono służącą. Bójka sąsiedzka. Plaga cygań sk a — 66 cygan ów w areszcie. N apad ban;dycki pod Fałenicą. U jaw nienie spraw cy w ypadku sam ochodow ego. Z agi­ niona. Podrzucenie dziecka. Terror w fryzjerni. D la w iad om ości redakcji. P łonący w óz na m oście Kierbedzia. U siłow an ie gw ałtu pod groźbą rew olw eru" (CAMSW, E. 11/49, podteczka 2).

« CAMSW, E. 11/21. 60 Tamże.

A G EN C JA TELEGRAFICZNA EXPRESS I OFINOR ₁₁₅

w drodze pryw atnej zakom unikow ano mu, że ma pełnić funkcję jednego z redaktorów agencji. Nie w yjaśniona została także rola K ow alew skie­ go — męża zaufania koncepcji prom etejskiej, k tó ry do czasu reorganiza­ cji również spełniał funkcje kierow nicze w ATE51.

W agencji w ytw orzyła się nienorm alna sytuacja rzutująca na me- . rytoryczną stronę działalności ATE. W związku z istniejącym stanem rzeczy Ekspozytura II na początku 1937 r. przeprow adziła analizę w e­ w nętrznych stosunków w agencji. W tym celu zebrane zostały opinie od starych pracow ników ATE o jej działalności. N ależy traktow ać je ostroż­ nie, ponieważ przypływ now ych ludzi na kierow nicze stanow iska, a co za tym idzie, zm iany w dotychczasow ym układzie stosunków, rzutow ać mogły na ich opinie, tym bardziej że relacje spisyw ane były przez Ekspo­ zyturę II — ja k się w ydaje — niezadow oloną z ograniczonych możli­ wości w pływów w ATE. Niemniej stanow ią one ciekaw e źródło infor­ macji o sytuacji w agencji. Szereg danych zaw artych w relacjach p ra ­ cowników potw ierdzają enuncjacje prasowe.

R elacjonujący stwierdzali, iż w biuletynach drukow any je st m ate­ riał tendencyjny (należy się domyślać, że zbyt jaw nie kłamliwy), co podryw a wziętość agencji w prasie, a także u czynników rządow ych. A gencja goni za „sensacją, umieszczając bezkrytycznie m ateriały poli­ tyczne"52. Doprowadzono do sytuacji, w k tó rej „dział inform acji sow ie­ ckiej w yelim inow ano całkowicie spod kompetencji- pełnom ocnika kon­ cepcji prom eteuszow skiej [Kowalewskiego —■ E. R.], a naw et w ydane zo­ stało zarządzenie niekom unikow ania mu wiadomości sowieckich um iesz­ czanych w serw isie ATE. W ten sposób serw is wschodni ATE zmienił całkowicie swój ch arak ter"53. W inform acjach o ZSRR podano niepraw ­ dziwe wiadom ości o chorobie Stalina, aresztow aniu w dow y po Leninie, w ynalezieniu ropy śm ierci w ZSRR, zbrojnej akcji K om internu w Polsce. K orespondenta berlińskiej agencji prasow ej — DNB, poinformowano, że w Polsce działa 36 000 zbrojnych bojów ek kom unistycznych zaopatrzo­ nych obficie w broń. W pierw szych dniach listopada 1936 r. opubliko^ wano inform ację o zajęciu M adrytu przez w ojska powstańcze, co było oczyw istym bluffem.

Inform acje zaw arte w serw isie gospodarczym związane były z p o ­ dejrzanym i interesami. Na przykład zrzeszenie drożdżowni opłacało dość w ysoki abonam ent 300—500 złotych miesięcznie za praw o ośw ietlania za­ gadnień gospodarczych odpowiednio do jego interesu. Podobnie działo

się przy omawianiu innych spraw gospodarczych.

Inform acje pracow ników ATE o zasięgu oddziaływ ania agencji nie 51 Tamże.

52 Tamże. 5ä Tamże.

116 EUGENIUSZ RUDZIŃSKI

były jednolite. N iektórzy spośród nich w skazyw ali naw et na zw iększe­ nie zasięgu oddziaływ ania ATE. Na ogół zgodne były głosy, że opinia agencji na skutek jaw nego preparow ania wiadomości upadła. Na dowód przytoczono w ycofanie prenum eraty biuletynów ATE przez „Robotnika", „Dziennik N arodow y", „O statnie W iadomości". Również berlińska agen­ cja prasow a DNB, k tó ra 1 III 1937 r. zaprenum erow ała biuletyny ATE, zrezygnow ała z abonam entu stw ierdzając, że szereg w iadom ości radzie­ ckich podanych przez agencję to „kaczki".

Kowalewski, odsunięty od serw isu politycznego, zakom unikow ał w końcu listopada 1936 r., że wiadomości uzyskiw ane przez system atycz­ ne słuchanie radia radzieckiego sam udziela korespondentom : Gurduso- wi — „Daily Express" (Londyn), Kreczkow skiem u — „Daily M ail" (Lon­ dyn), Lenzowi — prasa hitlerow ska, Szusterowi — A gencja Stephani, W alentiniem u — C oriera dela Sera (Mediolan), Blummerowi — „Neue Züricher Zeitung".

Inform aćje o bałam utności kom unikatów podawanych, przez ATE oraz 0 rozgardiaszu organizacyjnym panującym w agencji potw ierdzała prasa stołeczna. „Goniec W arszaw ski" z 6 II 1937 r. pisał, że ,,[...] ATE, żarto ­ bliwie w kołach dziennikarskich zwana agencją 5-ciu dyrektorów , zaczy­ na bić rekordy ignorancji"54. „Robotnik" na podaną 3 XI 1936 r. fałszywą wieść o zajęciu M adrytu przez w ojska Franco zareagow ał o w iele ostrzej, nazyw ając ATE „faszystow ską agencją", i podkreślał, „że cała ta w iado­ mość jest w yssana z palća i została w bezczelny sposób sfabrykow ana w redakcji ATE1'35.

W résumé oceny ATE dokonanej przez Ekspozyturę II na początku 1937 r., w związku ze zmianami personalnym i i ogólną sytu acją agencji, jej autor sugerow ał zmianę kierow nictw a ATE, przyw rócenie kom peten­ cji pełnom ocnika koncepcji prom etejskiej i tym samym w znow ienie za­ łożeń ideowych ATE oraz przeprow adzenie rew izji spraw finansow ych 1 adm inistracyjnych56.

Brak jest dokum entów o stanow isku Oddziału II wobec agencji w ostatnich latach przed w ybuchem wojny. Jednakże, jak się w ydaje, za­ m ierzenia przyw rócenia ATE pierw otnych prom etejskich założeń nie zostały zrealizow ane. Świadczy o tym pozostaw ienie Czesława Skrzy- ckiego na stanowisku, d y rektora ATE, a Dunin-Kęplicza jako naczelnego redaktora ATE57 oraz dalsza działalność agencji. Można przypuszać, że

54 Ignorancja ATE, „Goniec W arszaw ski", nr 37.

M Jak ATE „zdobył" M a d r y t, „Robotnik", nr 341, z 5 XI 1936. 50 CAMSW, E. 11/21.

57 Z estaw nazw isk pracow ników ATE u pow ażnionych do korzystania z bezpłatnych b iletów k o lejo w y ch inform uje o składzie personalnym agencji: „1. Skrzycki Cze­ sław — dyr. ATE, 2. D unin-K ęplicz Klem ens — nacz. redaktor ATE, 3.

Chrząszczew-A G EN C JChrząszczew-A TELEGRChrząszczew-AFICZNChrząszczew-A EXPRESS I OFINOR ₁₁₇

zaostrzenie się stosunków polsko-niem ieckiech doprowadziło także do zw iększenia roli MSZ i jeg o w pływ ów na układ personalnych stosunków 1 m erytoryczną działalność agencji.

Zachow ane dokum enty nie pozw alają na w szechstronne ośw ietlenie jej działalności w okresie od połow y lat trzydziestych do w ybuchu w oj­ ny. W ydaje się, że mimo perturbacji profilow ych i kadrow ych om aw ia­ nych pow yżej zakres działalności ATE jako półoficjalnej agencji MSZ nie uległ istotnym zmianom.

W porów naniu z najw iększą w kraju urzędow ą Polską A gencją T ele­ graficzną, która w 1938/1939 r. w ydaw ała 14 biuletynów 58, 8 biuletynów publikow anych przez ATE świadczy o dużej w adze agencji. ATE w tym- że roku publikow ała n astęp ujące biuletyny: 1. „Serwis Ogólny K rajow y", zaw ierający wiadom ości krajow e dotyczące spraw politycznych, k u ltu ­ ralnych, społecznych — ukazujący się 6 razy dziennie; 2. „Serwis Ogól­ ny Zagraniczny", zaw ierający inform acje z całego św iata — w ydaw any 7 razy dziennie; 3. „W iadomości Stołeczne i Prow incjonalne" — 3 razy dziennie; 4. „Biuletyn Gospodarczy" — 3 razy dziennie; 5. „Serwis Specjalny ATE" — zaw ierający 2 artykuły, wiadomości z ZSRR, w ia­ domości ze św iata oraz kronikę rzeczy ciekaw ych — 5 razy w tygodniu; 6. „Biuletyn Inform acyjny dla Prasy Zagranicznej", w którym znajdow ały się inform acje z Polski i krajów sąsiednich bądź serw is św iatow y dla odbiorców za granicą w języku francuskim, niemieckim i angielskim — 2 razy dziennie (w w ażniejszych przypadkach dodatkow a obsługa odbior­ ski A ntoni — redaktor ATE, 4. D om ański Tadeusz* — redaktor ATE, 5. Suliński A l­ bert — redaktor ATE, 6. K ow alew sk i Mikołaj* — redaktor ATE, 7. Zbrożek Jan’ — redaktor ATE, 8. L utosław ski Tadeusz* — redaktor ATE, 9. B irkenm ayerow a K onstan­ cja — w spółprac. ATE, 10. K olan k iew icz Irena — w spółprac. ATE, 11. M oszczyńska Leokadia — w spółprac. ATE, 12. Łopatko Stanisław — w spółprac. ATE, 13. .Rem bieiiń- ski Stanisław — w spółprac. ATE, 14. K ocow a Teodor — w spółprac. ATE, 15. K orytek Stefan* — w spółprac. ATE, 16. W erner Stefan — koresp. zagr. ATE, 17. P opław ski W ło ­ dzim ierz — koresp. zagr. ATE, 18. K lingsland Zygm unt — koresp; zagr. ATE, 19. Bauer- -Czarnomorski Franciszek — koresp. zagr. ATE, 20. Tronda Z dzisław — k o r e sp .. kra­ jo w y ATE, 21. Lediger W ład ysław — koresp. kraj. ATE, 22. Sapocinski S tan isław — koresp. kraj. ATE, 23. K iszkis Witold* — koresp. kraj. ATE, 24. M iklica Bogusław* — koresp. k iaj. ATE, 25. K ow alkow ski Zygfryd — koresp. kraj. ATE." Skreślenie (sk reśle­ nia oznaczono gw iazdką) nazw isk a D om ańskiego na kopii pism a w y sła n e g o do M ini­ sterstw a K om unikacji dokonane zostało czarnym atram entem , p ozostałe sk reślen ia zielonym ołów kiem . Mimo skreśleń jed y n ie osoba K ow alew sk iego nie znalazła się w oficjalnym Inlorm atorzę p r a s o w y m 1938/1939 (W arszawa 1938), podającym n azw isk a redaktorów ATE. Jak się w yd aje, sk reślen ie nastąpiło z racji jeg o szczególn ego statusu w agencji. P ublikow any pow yżej zestaw zaw iera n azw isk a w sp ółp racow n ik ów i k o ­ respondentów zagranicznych nie w y k a zy w a n e w cytow an ym w yżej In lorm atorzę (AAN, ATE, 31)...

118 EUGENIUSZ RUDZIŃSKI

ców zagranicznych); 7. „ATE News Bulletin" zaw ierający inform acje o Polsce, artykuły i notatki w języku angielskim — 2 razy tygodniowo; 8. „Internationale ATE N ahrichtendienst" (o treści identycznej jak po­ przedni) — również 2 razy tygodniow o59.

Oddziały krajow e00 ATE m ieściły się we Lwowie, w W ilnie, w Ło­ dzi, Katowicach, Poznaniu i Gdyni-Gdańsku. Za granicą61 — w Bukaresz­ cie, Genewie, Londynie, Paryżu, Rydze, Tallinie, W iedniu62.

Szczególna rola ATE jako półoficjalnej agencji MSZ przejaw iła się m. in. w połowie roku 1936 na terenie Francji. Pomiędzy A m basadą Pol­ ską w Paryżu a Q aui d'O rsay przeprow adzone były wówczas p e rtra k ta ­ cje, których celem było zaw arcie um owy pomiędzy ATE a agencją Fournier, cieszącą się poparciem francuskiego MSZ. W myśl porozum ie­ nia ATE miała spełnić ważpą rolę w przekazyw aniu do Francji inform acji z środkowej i w schodniej Europy, zgodnie z politycznym i założeniami polskiego MSZ63.

O działalności ATE w 1938 r. inform uje korespondencja prow adzona pomiędzy zagranicznym korespondentem agencji W łodzimierzem Po­

59 Op. cit., s. 209. 60 Op. cit., s. 208. 61 Loc. cit.

82 Ilość oddziałów ATE za granicą (oparta na danych Inlormatora p r a s o w e g o 1938/1939, s. 209) nie w y d a je się praw dziw a, p on iew aż praktykow ane b yło w zajem ne p rzekazyw anie w iad om ości przez PAT — ATE i odw rotnie. Po retuszach redakcyjnych publikow ane b y ły przez ag en cje jako w iad om ości od w łasn ych korespondentów . Dane w ydają się tym bardziej niepraw dziw e, że w aktach ATE zachow ała się inform acja o 4 korespondentach zagranicznych ATE w 1938 r. (A AN , ATE, 31, por. także przypis 57).

63 Strona polska przew idyw ała, iż tego rodzaju porozum ienie ograniczy w yd atk i ATE do k osztów zw iązanych z transm isją w iad om ości z W arszaw y do Paryża, zw ięk ­ szonych o pobory korespondenta agen cji w sto licy Francji. Odpadną natom iast k oszty płatnego abonam entu ze w zględu na w iadom ą rolę agencji Fournier i przychylne sta­ now isko Q uai d'O rsay co do jej porozum ienia z ATE. P olskie MSZ w yraziło zgodę na propozycję am basady, aby korespondentem ATE w Paryżu uczynić Zygmunta K lings- landa i upow ażniło go do przeprow adzenia pertraktacji z agencją Fournier. Tem atem specjalnych rozm ów m ożna ђу zdaniem MSZ uczynić spraw ę nadaw ania przez ATE do agencji Fournier serw isu n ie tylko z Polski, lecz rów nież z Łotwy, Estonii, Finlandii, Pragi, Belgradu, Bukaresztu, Sofii i M oskw y. O czyw iście w przypadku, gd yb y agencja Fournier nie posiad ała w tych państw ach i stolicach w łasn ych k orespondentów i gdyby odpow iadało jej sp ełn ian ie przez ATE roli informatora z tych państw , agen cja fran­ cuska pon iosłab y k oszty p rzew yższające cen ę transm isji w iad om ości z W arszaw y do Paryża. „W arunki fin an sow e teg o serw isu m usiałyby być sp ecjaln ie om ów ione, tym bardziej że, jak M inisterstw o pragnie podać do w yłączn ej i poufnej w iad om ości A m ba­ sady, szłoby tu o odsprzedaw anie przez ATE, z drugiej ręki, odpow iednio przerobionych m ateriałów , nad syłan ych do W arszaw y przez korespondentów PAT w w ym ien ion ych stolicach" (AAN, MSZ, P. VI. w 117, t. 4, podteczka 37).

A G EN C JA TELEGRAFICZNA EXPRESS I OFINOR ₁₁₉

pławskim a jej dyrektorem Czesławem Skrzyckim64. W yjazd Popław skie­ go w końcu m aja 1938 r. i· jego pobyt w Pradze w m iesiącach bezpośred­ nio poprzedzających układ m onachijski rzuca interesujące światło na działalność ATE i polskiej służby prasow ej w Czechosłowacji w tym okresie. Jego inform acje przesyłane do centrali ze względu na brak k on­ taktu po przybyciu na nieznany te ren opierały się początkow o głównie na m iejscow ej prasie, W liście w ysłanym do W arszaw y w 10 dni po przybyciu na now ą placów kę informował, że w dostępnych mu dzienni­ kach polskich („Gazeta Polska", „Kurier Poranny", „K urier WTarszaw- ski") rzadko spostrzegał w łasne depesze z Czechosłowacji. W ynikało to, jego zdaniem, z braku szerszych kontaktów na skutek nie sprecyzow anej bliżej przyszłości placów ki ATE w Pradze. Sugerował, iż jej stabilizacja (w ym agająca oczywiście inw estycji finansowych) w stosunkow o k ró t­ kim czasie w yraziłaby się efektami w postaci in teresujących inform acji

dla centrali. Równocześnie zdaw ał sobie spraw ę z tego, że nie byłb w prasie polskiej k o niunktury sprzyjającej (chodziło mu o p rasę p ra ­ wicową: ,,IKC", „K urier W arszaw ski") publikow aniu inform acji o Cze­ chosłowacji. Słusznie przewidywał,, „że najw iększe nasilenie tej ak tu al­ ności przyjdzie w końcu lipca lub w sierpniu, a już dzisiaj dzieją się tu rzeczy, które dla nas są specjalne w ażne"85. O w ydarzeniach w Czecho­ słow acji przysyłał inform acje na ręce Jan a W einsteina, radcy MSZ. M ia­ ły. one ch arakter konfidencjonalny. 22 czerw ca 1938 r. dyrek to r ATE 64 W aktach ATE, zdeponow anych w A A N , znajduje się 15 listów . P ierw szy dato­ w an y 4 II 1938 r., ostatni 7 X 1938 r. Trzy listy od Skrzyckiego adresow ane do R ygi do P opław skiego i jeden S krzyckiego do radcy MSZ Jana W ein stein a, sp ow od ow an y przez P opław skiego. A utorem pozostałych jed en astu listó w jest Popław ski. Sześć listó w w y sła ł z Rygi, p ięć z Pragi. Listy traktują o jeg o d ziałaln ości na początku 1938 r. w Rydze, a od końca m aja teg o ż roku — w Pradze. Jego k orespondencja z centralą uryw a się 7 X 1938 r. Popław ski podczas pobytu w R ydze p rzesyłał do centrali infor­ m acje rów nież z terenu Litwy, Estonii i Finlandii. Poza tym za sila ł sw oim i artykułam i „Kurier Poranny" oraz a g en cję T ranscenti. W szy stk ie w ażn iejsze k w estie d o tyczące d ziałaln ości korespondenta ATE w Rydze, a n astępnie w Pradze, b y ły k on su ltow ane z MSZ. Popław ski inform ow ał także centralę w W arszaw ie o różnych spraw ach zw ią­ zanych z polską p olityk ą prasow ą na teren ie jeg o d ziałalności. M. in. w liśc ie do S krzyckiego z 23 III 1938 r. inform ow ał, że prorządow a prasa w arszaw ska (dom yślać się n ależy, że chodzi mu o Koncern Prasy C zerwonej) k orzystała z inform acji o Litwie od d ziałającego na terenie Łotwy dziennikarza M ichaiła M ilruda (praw dopodobnie redaktora dziennika „Siegodnia"). Ten ostatni za sięg a ł z k o lei inform acji od sw eg o k o w ień sk ieg o korespondenta O rieczkina, który zdaniem P op ław sk iego zajm ow ał w rogie stanow isko w ob ec Polski, a w ob ec „spraw y p ogod zen ia p o lsk o -litew sk ieg o w szcze­ g ó ln o ści”. Milrud i jeg o gazeta w ytw arzała w sto licy Łotw y opinię w rogą w o b ec Pol­ ski, m askując ją tylk o na skutek tego, iż ЗО^/о nakładu pism a b yło rozprow adzane w P olsce. Popław ski zw racał uw agę, iż teg o rodzaju w spółpraca prorządow ego kon­ cernu w y d a je się co najm niej dziwna· (A AN , ATE, 31).