Powstanie nauki ekonomii na Uniwersytecie Jagiellońskim

Pełen tekst

(1)OZhonin CVj`dlZcg. '%%,. 6`VYZb^^:`dcdb^XocZ_l@gV`dl^Z. "MFLTBOESB-JUZ¥TLB @ViZYgV=^hidg^^BnÑa^:`dcdb^XocZ_. 1PXTUBOJFOBVLJFLPOPNJJ OB6OJXFSTZUFDJF+BHJFMMP¥TLJN &#EdlhiVc^ZcVj`^Z`dcdb^^ Dzieje nauki ekonomii w Akademii Krakowskiej związane są z historią Polski. Momentem decydującym dla jej rozwoju była działalność Komisji Edukacji Narodowej, która przeprowadziła reformę Uniwersytetu w 1780 r. W jej wyniku zaczęto wykładać ekonomię w powiązaniu z prawem natury, a później z umiejętnościami politycznymi. Prawo natury było wykładane już na około 30 lat przed reformą Kołłątajowską przez profesorów innych przedmiotów. Do powstania katedry prawa natury wówczas nie doszło, pomimo prób jej ustanowienia podjętych przez biskupa krakowskiego A.S. Załuskiego. W duchu fizjokratyzmu wykładali B. Garycki – wykładowca Szkoły Głównej i S. Czochron – długoletni wykładowca prawa i procesu kanonicznego na Uniwersytecie Jagiellońskim. Obydwaj krytykowali prawa Rzymian i feudalne prawo polskie, uznając za najważniejsze prawa natury – prawo do posiadania własności prywatnej, wolności gospodarowania i bezpieczeństwa. Opowiadali się za wprowadzeniem ustawodawstwa narodowego związanego z warunkami i sytuacją kraju1. Komisja Edukacji Narodowej, wprowadzając do zreformowanych szkół średnich i wyższych naukę ekonomii politycznej, zaleciła jej prowadzenie w ujęciu zbliżonym do francuskich fizjokratów. Połączono prawo natury z ekonomią polityczną, nazywaną wówczas prawem ekonomicznym. Takie podejście do wykładów prawa ekonomicznego reprezentowali kolejni kierownicy nowo utwo-. 1. S. Czochron, Uwagi moralne gruntujące się na prawie natury i religii dla wiadomości i pożytku młodzieży narodowej, Kraków 1782..

(2) .%. Aleksandra Lityńska. rzonej Katedry prawa natury, ekonomicznego, politycznego i narodów, mianowicie A. Popławski, J. Januszewicz i J. Sołtykowicz2. A. Popławski i J. Sołtykowicz wysunęli reformatorski program przeobrażeń gospodarczych i społecznych, opierając się na koncepcji porządku naturalnego fizjokratów. Podjęli oni walkę o realizację reformy systemu rolniczego i rozwój edukacji. Stali się założycielami pierwszych szkół parafialnych na wsiach. Krytykowali pańszczyznę, wyzysk chłopów przez panów, ekonomów i karczmarzy, Swoją działalnością pisarską przyczynili się do zniesienia poddaństwa chłopów. W odróżnieniu od fizjokratów francuskich postulowali rozwój średnich, a nie wielkich gospodarstw rolnych, stosujących nowe metody uprawy ziemi i powiązanych z rynkiem. Wskazywali konieczność wzmocnienia władzy królewskiej3. '#EgdXZhdYYo^ZaZc^Vh^cVj`^Z`dcdb^^dYcVj` [âdod[^Xocd¼egVlcnX] Na przełomie XVIII i XIX w. kształtowała się samodzielna nauka ekonomii politycznej; samodzielna, gdyż wyodrębniona z innych nauk o charakterze filozoficzno-prawnym. Na szczególną uwagę zasługuje dorobek F. Słotwińskiego, który uważany jest za polskiego twórcę nauki prawa przyrodzonego. Odszedł on od teologicznego ujęcia prawa natury szkoły fizjokratów. Stanął na pozycji kantowskiego kierunku „prawa rozumowego”. Źródeł prawa natury poszukiwał nie w naturze wszechświata czy Boga, lecz w naturze człowieka. Prawo natury wypływa bowiem z czystego rozumu, jest powszechne, niezmienne i potrzebne, stąd też powinno być oddzielone od filozofii praktycznej, moralności, teologii i polityki. Jego postawa poznawcza oparta jest na racjonalizmie – odrzuca empiryzm, hedonizm i istnienie niepodważalnych autorytetów4. F. Słotwiński opowiadał się za podziałem prawa natury na: prywatne, rządowe i narodów. Za podstawowe prawa narodów uznał prawo do niepodległości i prawo do równości. Był zwolennikiem trójpodziału władzy i ścisłego jej przestrzegania, co gwarantowałoby umocnienie demokracji.. 2 A. Lityńska, Dzieje ekonomii akademickiej w Krakowie do czasów drugiej wojny światowej, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992, s. 6–17. 3 A. Popławski, Zbiór niektórych materii politycznych, Warszawa 1774; J. Sołtykowicz, O przyczynach wewnętrznych i najbliższych, tudzież zewnętrznych i dalszych nędzy naszych włościan z wyłożeniem sposobów zniszczenia tychże przyczyn i skutków, Kraków 1815. 4 F. Słowiński, Rozprawa o początkach prawa natury i postępach w nauce prawa natury tudzież o istotnych różnicach między dawnym a dzisiejszym stanem tej umiejętności, Kraków 1825, s. 47. Indywidualizm i racjonalizm F. Słotwińskiego poddane zostały krytyce przez Wydział Teologiczny Akademii Krakowskiej, co wpłynęło na zmianę stanowiska pisarza. Przyjął on istnienie nie tylko prawa poznawanego przez rozum, ale i prawa danego przez Boga..

(3) Powstanie nauki ekonomii…. .&. W roku akademickim 1801/1802 wprowadzono do wykładów nowy przedmiot umiejętności polityczne i utworzono Katedrę Umiejętności Politycznych. Zakres tematyczny wykładu umiejętności polityczne, który prowadził F. Słotwiński, obejmował politykę, policję, ekonomię polityczną i naukę skarbowości. Zalecenia F. Słotwińskiego w zakresie polityki fiskalnej i celnej mają charakter postępowy, odchodzą od fizjokratycznej zasady „podatku jedynego” i merkantylnej polityki wysokich ceł. W 1816 r. powstało Towarzystwo Naukowe Krakowskie. F. Słotwiński, będąc czynnym członkiem Towarzystwa, publikował prace na łamach wydawanego przez Towarzystwo „Rocznika Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Jagiellońskim połączonego”. Proces wyodrębnienia się nauki ekonomii ze wspólnego pnia nauk filozoficzno-prawnych związany jest również z działalnością naukową W. Szpora, J.E. Jankowskiego i J.K. Rzesińskiego. Ich dorobek pisarski należy zaliczyć do postępowej myśli polskiej pierwszej połowy XIX w. Stan nauk ekonomicznych na Uniwersytecie Jagiellońskim w okresie rozbiorów związany był z historią dwóch katedr: Katedry Umiejętności Politycznych i Katedry Prawa Natury. W okresie germanizacji Uczelni umiejętności polityczne wykładał J. Rangstein i J. Kossowicz. Wykładowcami prawa natury byli J. Niemetz i K. Appeltauer, narzuceni przez władze zaborcze. W 1817 r. utworzono samodzielną Katedrę Umiejętności Politycznych. Jej kierownictwo objął M. Hoszowski, którego zainteresowania naukowe dotyczyły przede wszystkim skarbowości. Z kolei w 1833 r., w ramach reorganizacji Wydziału Prawa Umiejętności Polityczne zostały połączone z Prawem Natury w jedną Katedrę Prawa Natury i Umiejętności Politycznych. Stanowisko kierownika objął F. Kojsiewicz, który w swoich pracach nawiązywał do koncepcji F. Quesnaya i A. Smitha. Jego staraniem została wydana część spuścizny rękopiśmienniczej H. Kołłątaja, którą opracował i przygotował do druku. W 1847 r. utworzono osobną Katedrę Statystyki i Encyklopedii Prawa, którą rok później połączono z Katedrą Umiejętności Politycznych w jedną Katedrę Umiejętności Politycznych i Statystyki. Wykłady objął W. Szpor, którego prace filozoficzne dotyczą nie tylko aspektów poznawczych filozofii, ale również zadań społecznych i moralnych tej dziedziny wiedzy5. Przeprowadzona w 1855 r. reforma studiów prawniczych rozszerzyła umiejętności polityczne. Oprócz ekonomii politycznej wykładano politykę ekonomiczną, encyklopedię umiejętności politycznych, a także naukę policji, politykę finansową, statystykę i inne. 5. W. Szpor, Rys filozofii dla rodu ludzkiego, głównie zaś dla ludów chrześcijańskich, Kraków 1846, s. 4–15..

(4) .'. Aleksandra Lityńska. W 1861 r. nastąpiła połowiczna polonizacja Wydziału Prawa. Kierownictwo Katedry Umiejętności Politycznych, Statystyki i Prawa Administracyjnego objął po J. Koppelu, J. Dunajewski. W roku 1817 Katedra Prawa Natury została połączona z Katedrą Prawa Kościelnego. Jej kierownictwo objął F. Słotwiński, a po nim J.E. Jankowski. Dorobek polityczny J.E. Jankowskiego zawiera prace z zakresu logiki i filozofii. Jego koncepcja prawa przyrodzonego i pozytywnego zbliżona jest do rozważań. F. Słotwińskiego. Nawiązał również do Bacona i Locka. Odrzucał spekulacje metafizyczne, stanął na stanowisku filozofii zdrowego rozsądku opierającej się na doświadczeniu6. W 1847 r. utworzono Katedrę Prawa Natury i Prawa Kryminalnego. Na stanowisko kierownika katedry powołano F. Słotwińskiego. Jego następcą został J.K. Rzesiński. Opublikował on kilka prac z zakresu prawa i filozofii. Podobnie jak W. Szpor i J.E. Jankowski przeprowadził twórczą krytykę dorobku filozofii zachodniej. Podjął próbę wyjścia poza systemy jednostronne, dążył do sformułowania rozwiązań uniwersalnych. Jego prace wykazują wpływ filozofii Hegla, Bergera, Krauzego, Herberta. J.K. Rzesiński ujmuje ekonomię jako dyscyplinę opartą na nauce o Bogu, antropologii i zdobyczach wiedzy empirycznej, obejmujących najważniejsze sfery rzeczywistości7. Po 1869 r., w wyniku polonizacji Uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie, warunki do rozwoju nauki uległy wyraźnej poprawie. Uniwersytet Jagielloński stał się wówczas głównym ośrodkiem ekonomii teoretycznej w kraju. Dorobek naukowy J. Dunajewskiego i pierwszych docentów ekonomii politycznej: M. Bochenka oraz J. Milewskiego, jest porównywalny z osiągnięciami ekonomii zachodniej i ma charakter oryginalny. J. Dunajewski łączy w swych rozważaniach teoretycznych koncepcje klasyków z elementami badań historycznych. W jego ujęciu przedmiotem badań ekonomii są zasady gospodarstwa narodowego. Podkreślał on znaczenie indukcji i dedukcji w analizach naukowych, dostrzegał historyczną zmienność życia gospodarczego, istnienie współzależności zjawisk ekonomicznych i ogólnych prawidłowości8. Na uwagę zasługują także jego prace z zakresu skarbowości. Był zwolennikiem umiarkowanej progresji podatkowej, kontroli podaży pieniądza i ostrożnej polityki kredytowej. Reprezentował interesy ziemiaństwa, jego koncepcja liberalizmu 6 J.E. Jankowski, Rozprawa o znakomitszych nieprzyjaciołach filozofii i powodach, jakie mieć mogli do jej uwłaszczenia, Rocznik Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Krakowskim połączonego, Kraków 1821, t. VI. 7 J.K. Rzesiński, O filozofii w ogólności i o dzisiejszym jej stanowisku, przerobione z niemieckiego, Biblioteka Jagiellońska, Dział Rękopisów, sygn. 5769. 8 J. Dunajewski, Wykład ekonomii politycznej, Wydawnictwa Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1935, t. 84..

(5) Powstanie nauki ekonomii…. .(. poszła w kierunku uzasadnienia celowości istnienia wielkiej własności ziemskiej i renty gruntowej w warunkach rozwoju kapitalistycznych form produkcji. Rozwój dużych gospodarstw rolnych produkujących na rynek traktował jako niezbędny warunek wprowadzania postępu technicznego w rolnictwie, upowszechnienia wiedzy rolniczej, wzrostu podaży produktów spożywczych, zachowania tradycji i kultury narodowej. W 1889 r. J. Dunajewski jako minister skarbu Austrii osiągnął równowagę budżetową drogą ograniczenia wydatków państwa i wzrostu dochodów, głównie przez reformę podatków pośrednich. W 1884 r. rozpoczął rozbudowę kolei żelaznych w Galicji, utworzył kredyt melioracyjny, rozszerzył kredyty na cele gospodarcze i oświatowe. (#9dgdWZ`cVj`dlne^ZglhonX]YdXZcilZ`dcdb^^ edaînXocZ_ W 1885 r. utworzono samodzielną Katedrę Ekonomii Politycznej na Wydziale Prawa UJ. Jej kierownikiem został M. Bochenek – pierwszy na Wydziale Prawa docent ekonomii politycznej. M. Bochenek habilitował się w 1869 r. na podstawie pracy pt. Stanowisko państwa wobec kolei żelaznych z uwzględnieniem szczególnym stosunków zachodzących w Austrii, ogłoszonej w „Czasopiśmie poświęconym Prawu i Umiejętnościom Politycznym” w 1869 r. W 1874 r. awansował na profesora nadzwyczajnego, a dziewięć lat później – na profesora zwyczajnego. M. Bochenka interesowały przede wszystkim teorie kredytu oraz skarbowość. Podkreślał znaczenie polityki fiskalnej w procesie rozwoju gospodarczego, przestrzegał przed nadmiernym fiskalizmem, który ogranicza potencjał wytwórczy gospodarki. Reforma fiskalna państwa powinna iść w kierunku obniżania podatków od intrat, wprowadzenia podatku dochodowego, który miał mieć charakter wyłączny, obok podatku gruntowego o wymiarze realnym. Dużą uwagę przywiązywał do zagadnień polityki kredytowej. Traktował kredyt jako czynnik wzrostu produkcji, rozszerzenia rynku pieniężnego i ożywienia obrotu towarowego. Podnosił znaczenie kredytu w procesie wdrażania postępu technicznego, a tym samym obniżenia kosztów produkcji i cen wyrobów gotowych9. W rozważaniach metodologicznych M. Bochenek zbliżył się do koncepcji szkoły historycznej w ekonomii. Ekonomię definiował jako naukę o prawach, które rządzą gospodarstwem społecznym. Ujmował problemy ekonomiczne nie tylko poprzez pryzmat potrzeb i preferencji jednostek, ale również zgodnie z interesami całego społeczeństwa. Wskazywał na odmienną drogę rozwoju społeczno-gospodarczego 9. M. Bochenek, Kredyt jako czynnik ekonomicznego, etycznego, społecznego i politycznego rozwoju społeczeństwa, Kraków 1873, s. 7..

(6) .). Aleksandra Lityńska. poszczególnych państw i historyczny charakter praw ekonomicznych. Przestrzeganie praw ekonomicznych postrzegał jako rękojmię trwałości systemu gospodarczego i realizacji celów społeczno-gospodarczych. Egoizm, ale również poczucie interesu społecznego uznawał za motyw działalności gospodarczej jednostek. W teorii pieniądza papierowego M. Bochenek stanął na stanowisku ilościowej teorii pieniądza. Analizował ujemne następstwa nadmiernej emisji pieniądza w stosunku do wartości wyprodukowanych dóbr i usług. Drugim, po M. Bochenku, docentem ekonomii politycznej na Wydziale Prawa UJ był J. Milewski. Habilitował się w 1886 r. na podstawie pracy Prawo spadkowe a własność ziemska. W 1888 r. został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a zwyczajnym – w 1892 r. W 1896 r. został wybrany członkiem korespondentem Akademii Umiejętności. J. Milewski, podobnie jak M. Bochenek, był zwolennikiem szkoły historycznej w ekonomii, czemu dał wyraz w swoich pracach z zakresu teorii ekonomii i polityki gospodarczej. Idea narodowa i program „pracy organicznej” stanowią zasadnicze wątki jego dorobku publicystycznego. Krytykował indywidualizm metodologiczny klasyków. Gospodarstwo społeczne jest – w jego ujęciu – organiczną całością złożoną z gospodarstw indywidualnych, które łączy wspólna przeszłość, tradycje, język i wiara. Przedmiotem badań ekonomii politycznej jest gospodarstwo społeczne i prawa, którym ono podlega. Nazwą ekonomia polityczna objął on teorię ekonomii, politykę ekonomiczną i naukę skarbowości. W badaniach naukowych odszedł od jednostronności badań historycznych. Posługiwał się zarówno metodą indukcji, jak i dedukcji. Za ważny element analizy uznał badania weryfikujące10. Stabilna waluta stanowi w ujęciu J. Milewskiego istotny element polityki pieniężnej i fiskalnej państwa. Emisja „pustego” pieniądza wywołuje wzrost stopy procentowej, podważa kredyt, prowadzi do wzrostu cen, jest najgorszym sposobem finansowania deficytu budżetowego. Koszty inflacji obciążają najsilniej grupy ludności o stałych dochodach. J. Milewski krytykował nadmierny fiskalizm. Wysokie podatki naruszają kapitał społeczny, hamują rozwój inwestycji i wzrost zatrudnienia, podważają bazę produkcyjną i materialną społeczeństwa. Opowiadał się za stosowaniem zasady ruchomości, elastyczności podatków oraz zasady powszechności i równomierności, rozumianej jako stosowanie różnej skali opodatkowania w zależności od uzyskanych dochodów. W ujęciu problemów podziału zajął nowatorskie stanowisko. Wyodrębnił pierwotny podział dochodu narodowego, w którym biorą udział bezpośredni wytwórcy dochodu oraz wtórny podział, związany z utrzymaniem sfery nieprodukcyjnej. 10. J. Milewski, Ekonomia polityczna, rękopis wykładów z 1898 r., Biblioteka Jagiellońska, s. 7–8..

(7) Powstanie nauki ekonomii…. .*. Idąc śladem M. Bochenka, wyróżnił cztery zasadnicze źródła dochodów: procent, płacę, rentę i zysk przedsiębiorcy. W zakresie polityki ekonomicznej państwa J. Milewski opowiadał się za umiarkowanym liberalizmem. Funkcje państwa sprowadził do utrzymania porządku publicznego, w ramach przyjętych rozwiązań legislacyjnych oraz ochrony niezależności politycznej. Przedsiębiorstwa państwowe powinny rozwijać się jedynie w tych gałęziach produkcji, które są niezbędne z uwagi na interes ogólnospołeczny. Etatyzm prowadzi bowiem do nadmiernego wzrostu kosztów administracji publicznej. Program „pracy organicznej” wysunięty przez J. Milewskiego, uznaje legalność i jawność za podstawę działania. Przemiany polityczne w Galicji, oparte na autonomii i samorządzie, wiązał ze zmianą postawy politycznej społeczeństwa ukierunkowanej nie na działalność konspiracyjną, ale pokojowe rozwiązanie problemu odzyskania niepodległości. J. Milewski podjął próbę zbudowania systemu polityki narodowej. Nawiązując do dorobku F. Skarbka i J. Supińskiego, określił istotę narodu, na którą składa się świadomość narodowa, ludność i kraj. Celem polityki narodowej jest budowanie podstaw niezależności gospodarczej, rozwój kultury i oświaty oraz praworządności. Polityka narodowa oparta na solidarności zawodowej, likwidująca sprzeczności klasowe, popierająca rozwój klasy średniej jest dźwignią postępu gospodarczego. J. Milewski popierał rozwój organizacji społecznych, stowarzyszeń naukowych i zawodowych, łączących zadania podnoszenia wiedzy społeczeństwa z praktyczną działalnością na rzecz rozwiązywania problemów społecznych11. Uchwalona w 1859 r. w Berlinie zasada solidarności Koła Polskiego, podnosząca skuteczność pracy politycznej w parlamencie, znalazła u J. Milewskiego pełne poparcie. Czynnikiem porozumienia partii powinna być wspólna idea, a nie korzyści materialne. )#OV`d²XoZc^Z Rozwój nauki ekonomii na Uniwersytecie Jagiellońskim, związany z działalnością naukową krakowskich fizjokratów, zwolenników ekonomii klasycznej oraz przedstawicieli szkoły narodowej i szkoły historycznej, zaowocował w 1885 r. powstaniem pierwszej samodzielnej Katedry Ekonomii Politycznej. Twórczy stosunek krakowskich uczonych do ówczesnego dorobku filozofii i ekonomii zachodniej znalazł wyraz w nowatorskim ujęciu wielu zagadnień ekonomicznych, głównie o charakterze metodologicznym. Pierwsi docenci ekonomii politycznej, M. Bochenek i J. Milewski, są twórcami koncepcji gospodarstwa społecznego. Uwzględniają aspekty społeczne 11. J. Milewski, Zagadnienie narodowej polityki, Lwów 1909, s. 160–225..

(8) .+. Aleksandra Lityńska. w przedmiocie badań ekonomii. Szukając nowych podstaw metodologicznych, dążyli do kompromisu pomiędzy metodą badań ekonomii klasycznej i szkoły historycznej. Podnosili znaczenie źródłowych badań historycznego rozwoju życia gospodarczego, nie negowali jednak możliwości wykrycia praw ekonomicznych. Ich prace, pisane w okresie niewoli, miały na celu podtrzymanie tradycji narodowych i stworzenie gospodarczych podstaw do odbudowy niepodległości. Zwracali oni uwagę na aspekty społeczne, kulturowe i oświatowe w kształtowaniu świadomości narodowej. AîZgVijgV Bochenek M., Kredyt jako czynnik ekonomicznego, etycznego, społecznego i politycznego rozwoju społeczeństwa, Kraków 1873. Czochron S., Uwagi moralne gruntujące się na prawie natury i religii dla wiadomości i pożytku młodzieży narodowej, Kraków 1782. Dunajewski J., Wykład ekonomii politycznej, Wydawnictwa Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 1935, t. 84. Jankowski J.E., Rozprawa o znakomitszych nieprzyjaciołach filozofii i powodach, jakie mieć mogli do jej uwłaszczenia, Rocznik Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Krakowskim połączonego, Kraków 1821, t. VI. Lityńska A., Dzieje ekonomii akademickiej w Krakowie do czasów drugiej wojny światowej, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992. Milewski J., Ekonomia polityczna, rękopis wykładów z 1898 r., Biblioteka Jagiellońska. Milewski J., Zagadnienie narodowej polityki, Lwów 1909. Popławski A., Zbiór niektórych materii politycznych, Warszawa 1774. Rzesiński J.K., O filozofii w ogólności i o dzisiejszym jej stanowisku, przerobione z niemieckiego, Biblioteka Jagiellońska, Dział Rękopisów, sygn. 5769. Sołtykowicz J., O przyczynach wewnętrznych i najbliższych, tudzież zewnętrznych i dalszych nędzy naszych włościan z wyłożeniem sposobów zniszczenia tychże przyczyn i skutków, Kraków 1815. Słowiński F., Rozprawa o początkach prawa natury i postępach w nauce prawa natury tudzież o istotnych różnicach między dawnym a dzisiejszym stanem tej umiejętności, Kraków 1825. Szpor W., Rys filozofii dla rodu ludzkiego, głównie zaś dla ludów chrześcijańskich, Kraków 1846. I]ZDg^\^cd[:Xdcdb^XhVii]Z?V\^Zaadc^VcJc^kZghîn The scientific and publishing activities of Kraków academics contributed to the creation in 1885 of an independent Department of Political Economy. Mieczysław Bochenek and Józef Milewski – the first associate professors of political economy – contributed greatly to the development of economics. In their work, they emphasise the social character of economic discussion, link theoretical analyses with historical research, and base their socio-economic programme of national development on the idea of the nation and the national interest..

(9)