Mirosław Kowalski
Zdrowie : podstawowy potencjał
rozwoju zawodowego : (zarys
problemu)
Problemy Profesjologii nr 1, 53-61
P ro b le m y P ro fesjo lo g ii 1/2008
M irosław Kowalski
ZDROWIE - PODSTAWOWY POTENCJAŁ
ROZWOJU ZAWODOWEGO
(zarys problem u)
Streszczenie
A rtykuł podejm uje nadzw yczaj istotny problem zdrow ia w kontekście rozwoju zawodowego człow ie ka. Zdrow ie je s t postrzegane ja k o jeden z zasobów, którym dysponujem y w życiu codziennym ; kon cepcja zdrow ia podkreśla zarów no społeczne, ja k i osobnicze zasoby oraz fizyczne m ożliwości. Zatem Z drow ie je st stanem w którym jed n o stk a w ykazuje optym alną um iejętność efektyw nego pełnienia ról społecznych - w tym zaw odow ych - w yznaczonych jej przez proces socjalizacji.
H E A L T H - T H E B A S IC P O T E N T IA L O F H U M A N V O C A T IO N A L D E V E L O P M E N T (P R O B L E M O U T L IN E )
Sum m ary
The article discusses the especially im portant problem o f health in the context o f his vocational devel opm ent. H ealth is the extent to w hich an individual or group is able on the one hand to realize aspira tions and satisfy needs; and on the other hand, change or cope with the environm ent. Health is there fore seen as a resource o f everyday life; it is a positive concept em phasizing social and personal re sources as well as physical capacities.
Wstęp
Złożoność podejm ow anego w tym opracowaniu tematu nakazuje ograniczyć się do kwestii najistotniejszych. Pragnę więc wskazać najważniejsze (w sposób li tylko sygnalny), niejednokrotnie w literaturze oddzielnie analizowane, ale - w rzeczy samej - nadzwyczaj wspólne płaszczyzny problem owe, a dotyczące zdrow ia1 i rozwoju zawodowego człowieka.
Czym je st zdrowie? D laczego podejm owanie działań ukierunkowanych na kształtow a nie u w spółczesnego człow ieka kom petencji do prom owania w łasnego zdrowia oraz dbania o nie, wydaje się zadaniem - z perspektywy aktywności zawodowej - niezwykle istotnym? Czy czasami nie je st tak, że coraz częściej człowiek - z jednej strony - staje w obliczu ko nieczności przystosow yw ania się do zmian społecznych (rynku pracy), generowanych postę pem cyw ilizacyjnym , z drugiej zaś, pragnie dośw iadczania wysokiej jakości życia? W rzeczy
1 Zdrow ie opisyw ane je st na czterech płaszczyznach: zdrowie fizyczne (czyli som atyczne); zdrowie psy chiczne - jego miarą, zgodnie z tradycyjnym ujęciem , je s t stopień integracji osobow ości; zdrowie społeczne - dotyczy relacji m iędzy jed n o stk ą a społecznością (jego m iarą je st stopień syntonii, czyli społecznego w spółbrz mienia; zdolność do utrzym yw ania praw idłow ych relacji z innymi ludźmi i pełnienia ról społecznych); zdrowie duchow e (zob. m.in. E. Syrek, Zdrow ie w aspekcie pedagogiki społecznej, K atowice 2000, s. 39; M. Kowalski, A. Gaweł, Zdrow ie - wartość - edukacja, Kraków 2006. B. Fedyn, W ychowanie do zdrowia, [w:] .Ż y cie Szko ły” 2007, nr 9.
5 4 M irosław Kowalski
samej czy fundam entem um ożliw iającym sprostanie obu tym zadaniom nie staje się jego fi zyczny i psychospołeczny dobrostan, czyli zdrowie?
Zdrow ie je st to „(...) obszar, w którym jednostka je st zdolna z jednej strony spełniać swoje aspiracje i zaspakajać potrzeby, a z drugiej, zm ieniać otoczenie lub radzić sobie z ota czającym środow iskiem . Zdrow ie je st postrzegane jako jeden z zasobów, którym dysponuje my w życiu codziennym ; koncepcja zdrow ia podkreśla zarówno społeczne, ja k i osobnicze zasoby oraz fizyczne m ożliw ości”2. M ożna też zdrowie ująć jako: „(...) stan w którym je d nostka wykazuje optym alną um iejętność efektyw nego pełnienia ról społecznych w yznaczo nych jej przez proces socjalizacji”3.
W zaprezentow anych powyżej ujęciach zdrowie je st warunkiem side qua non pom yśl ności społecznej, ja k i zawodowej. Tę pom yślność m ożna definiować przez pryzmat skutecz nej realizacji pow ziętych przez np. grupę pracow niczą celów działania, zoperacjonalizowa- nych i przypisanych do określonych ról poszczególnym jej członkom. W analogiczny sposób (i w oparciu o w yw ołaną kategorię interesów grupy pracowniczej) zbiorowość przydziela rolę dew ianta osobie chorego. A ktyw ność społeczna (w tym przede wszystkim prozawodowa i zaw odow a - profesjonalna) odgrywa w tym procesie rolę niepoślednią - ma bowiem za za danie tak kształtow ać jednostki lub grupy osób, by sprostały stawianym wymaganiom spo łecznym (zaw odow ym ). W tym wypadku niezw ykle w ażną kw estią staje się fakt, iż zdrowie traci status wartości autotelicznej „przekształcając” się w wartość prakseologiczną4. P rio r y te tem g ru p y zaw o d o w ej, p rac o w n icze j nie je s t, bow iem hołdow ać zdrow iu ja k o ta k iem u , ale p o p rze z d o b r ą k o n d y cję z d ro w o tn ą (społeczną, j a k rów nież psychiczną i fizyczną) sw oich członków u rze czy w istn ia ć sfo rm u ło w an e p rze z siebie principia.
Jak z pow yższego w ynika zdrowie je st kategorią szeroko ukonstytuow aną społecznie i jaw i się jako fundam ent popraw nego funkcjonow ania społeczeństwa. Animuje statyczne elementy struktury - wnosi do nich pierw iastek życia, je st warunkiem zaistnienia egzystencji zbiorowości. Zatem, nie bez podstawy je st sądzić, iż w arunkuje homeostazę życia zarówno pojedynczych jednostek, ja k i całych zbiorow ości ludzkich, grup zawodowych i pracow ni czych. W rzeczy samej „każda grupa interesuje się cielesnymi właściwościam i swoich człon ków. Zainteresow anie to m a swoje źródło w tym dom niem anym wpływie, jaki cielesne wła ściwości osobnika w przekonaniu grupy w yw ierają na jego rolę społeczną, tj. na wykonyw a nie jego obow iązków w zględem grupy jako całości i względem innych członków ”5. Dlatego też nie je st zaskoczeniem , iż prawie każda instytucja interesuje się aspektami zdrowotnymi sw ojego pracow nika, a kw estia szeroko rozum ianego zdrowia np. społecznego pozostaje w centrum uwagi wszelkich działań kształtujących świadomość. Jednocześnie o tym, ja k fun dam entalną rolę ogryw ają zasoby zdrowotne, człowiek dowiaduje się najczęściej wtedy, gdy
2 J.B. K arski, E. T om aszew ska, Teoria i p raktyka wzm acniania działań w pronu>cji zdrowia, W arszaw a 1997, s. 13.
3 T. Parsons, Struktura społeczna a osobow ość. W arszaw a 1969, s. 68.
4 Pom im o, iż w artość zdrow ia nie zaw iera się w triadzie aksjologicznej, m ożna j ą wywieść z wartości D o bra. W zaproponow anym ujęciu zdrow ie byłoby składow ą Dobra, podczas gdy choroba - jako jego negacja - złem.
podejm owanie decyzji o charakterze zawodowym uwarunkow ane je st posiadaniem zdrowia (we wszystkich jego w ym iarach).
Zdrowie a praca
Skom plikow ane pow iązania między człowiekiem a jego środowiskiem obrazuje tzw. „M andała Zdrow ia” (M andala o f Health). Jest to model (zbudowany na planie koła) ekosys temu człow ieka opracowany we w czesnych latach 80. XX wieku przez Departam ent Zdrow ia Publicznego w T oronto6 (Ryc. 1). „M andala” obrazuje, po pierwsze, że zdrowie je st determ i nowane przez fizyczne i społeczne komponenty środowiska. Po drugie zaś, wskazuje na fakt, że człowiek ma m ożliwość ich modyfikowania. Jednocześnie z modelu wynika szeroko ro zum iana interakcyjność, gdyż zakłada możliwość współoddziaływania poszczególnych kom ponentów, którego efektem m oże być wzmacnianie lub osłabianie (znoszenie) wpływu ele mentów stanow iących determ inanty zdrow ia7. W arto podkreślić również to, że w modelu tym zdrowie najpierw ujm uje się z perspektyw y jego istoty (dynam iczna równowaga oraz poten cjał zdrowotny), a dopiero później odnosi się je do zjaw isk będących jej uzewnętrznieniem. D ynam iczna równow aga to praw idłow y stan relacji pomiędzy poszczególnym i sferami funk cjonow ania człowieka. W związku z tym, zakłócenie rów now agi np. w społecznej (zaw o dow ej) sferze fu n k c jo n o w a n ia człow ieka, u ja w n i się w in n ej sferze, odnoszącej się n p . do procesów fizjologicznych je g o o rg an iz m u (pod w a ru n k ie m w ykro czen ia poza d o p u sz czalne g ra n ic e d y n a m ik i d an e g o u k ła d u ). Nie mniej istotnym elem entem jest potencjał zdrowotny, który je st warunkiem utrzym ania równowagi. W ielkość tego potencjału (np. od porność na stres psychiczny w czasie aktywności zawodowej) określa granice możliwych odstępstw od stanu dynam icznej równowagi.
W om awianym m odelu zakłada się wzajem ne pow iązania pom iędzy człowiekiem , kul turą a środowiskiem. N a „M andalę Zdrow ia” składa się szereg kręgów. H olistycznie rozu miany człow iek (jedność obejm ująca wymiar fizyczny, intelektualny i duchowy ulegająca wpływom nad- i podsystem ów ) um ieszczony jest w centralnym punkcie „M andali” . N ajbliż szym kręgiem otaczającym człow ieka je st rodzina, traktowana jako najważniejsza struktura pośrednicząca między jednostkam i i instytucjami społecznymi, łagodząca i osłaniająca przed skutkami oddziaływ ania społeczności i kultury. Pozostałe determ inanty zdrowia, takie jak: styl życia: kom pleks zachowań modyfikowanych przez wpływ środowiska; p ra c a (ew en tu alnie je j b ra k ): sto su n k i społeczne i ja k o ść życia w m iejscu p rac y , fu n k cje pełnione w p rac y ; środow isko psychospołeczne: status, podatność na presję, uzyskane w sparcie spo łeczne; system opieki nad chorym ; biologia człowieka: przekaz genetyczny, właściwości
6 T. H ancock, F. Perkins, The M andala o f Health: A conceptual m odel a n d teaching tool, in: H ealth P ro
motion. A resource book. WHO R egional O ffice f a r Europe, R. Anderson, J. Kickbusch (eds.), Copenhagen
1990, s. 8 -1 0 .
7 B. Bik, Koncepcja prom ocji zdrow ia, [w:] Zdrowie publiczne, A. Czupryna, S. Paździoch, A. Ryś, W.C. W łodarczyk (red.), Cz. II, Kraków 2001, s. 216.
5 6 M irosław Kowalski
systemu im m unologicznego, cechy biochem iczne, fizjologiczne i anatomiczne jednostki; śro dowisko fizyczne: warunki mieszkaniowe, środow isko p ra c y ; zwyczaje osobnicze rozm iesz czone są hierarchicznie na pozostałych kręgach8.
Ryc. 1. , M a n d a tu Zdrow ia". M odel ekosystem u człowieka
Źródło: H ancock & Perkins, C ity o f Toronto, Depts. o f Public Health, za: Z. Słońska, Promocja zdrowia - zarys
problem atyki, [w:] „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i M edycyna” 1994, nr 1-2, s. 40.
Kilka refleksji w okół triady zdrowie ja k o w artość - odpow iedzialność - zawodowy rozwój człow ieka9.
W artość - ja k ą je st zdrowie - posiada egzystencjalny charakter, decyduje o kształcie egzystencji człow ieka, o stylu życia stanow iącym w skaźnik jakości człowieczeństwa, a zatem rów nież jakości aktyw ności zawodowej. Proces urzeczywistniania zdrowia jako wartości po zw ala człow iekowi „(...) na dośw iadczenie sensu i znaczenia własnej podmiotowo - osobowej
8 Z. Słońska, P rom ocja zdrow ia - zarys problem atyki, [w:] „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i M edy
cyna" 1994, n r 1 - 2, s. 39 - 40; T. H ancock, The M andala o f Health: a m odel o f the human ecosystem , in: H ealth Promotion. A resource book, R. A nderson, J. Kickbusch (eds.), W HO Regional O ffice for Europę Co-
penhagen 1990, s. 1 2 0 - 138.
9 Z aw odow y rozw ój człow ieka m ożna definiow ać jako proces zmian prozawodowych, zawodowych i post- zaw odow ych zachodzących w św iadom ości dzieci, młodzieży, dorosłych, w określonych ram ach czasowych, środow isku społecznym , sytuacjach i okolicznościach, z udziałem określonego poziom u aktywności jednostki. K.M. C zarnecki, A ktyw ność człow ieka ja k o podstaw ow y potencjał je g o rozwoju zawodowego, [w:] Problemy
P rofesjologii 2006, nr 2, s. 73. C elem pogłębienia inform acji na tem at zdrow ia w m iejscu pracy odsyłam rów
nież do publikacji książkow ych E. Kowal (red.), Opieka zdrow otna nad pracującym i: w ielodyscyplinam ość w
zarządzaniu zdrow iem w m iejscu pracy. Zielona G óra 2006; E. Kowal (red.), Prom ocja zdrowia w środowisku pracy. Zielona G óra 2005.
egzystencji” 10 w każdej sytuacji. Przy czym należy w tym miejscu zaznaczyć, że zdrowie (przede wszystkim z perspektyw y społecznej) jako wartość jest: bardzo istotnym czynnikiem kształtującym relacje: pracow nik - pracownik, pracownik - grupa pracownicza, zawodowa, pracownik - środow isko pracow nicze; źródłem dynam izm u grupy (np. zawodowej, środowi ska) i stanowi istotny czynniki zm ian. Owe zmiany dotyczą inspirow ania określonych inicja tyw w instytucji (zakładach pracy), ukierunkowyw ania i legitym izow ania zachowania odno szącego się do zdrow ia oraz są czynnikiem podtrzym ania norm i zasad zdrowotnych funkcjo nujących w określonej społeczności pracowniczej. Poniew aż wartość zdrowia wiąże ludzką egzystencję z życiem (a zatem i z pracą), niejako aktywizuje przebieg relacji międzyludzkich i je st przedm iotem odniesienia dla człowieka, umożliw ia mu (w rzeczywistych warunkach) aktywność w ram ach procesu autotransform acji, transform acji, ukierunkowania i podejm o w ania decyzji.
M ożna zatem stwierdzić, że zdrowie jako wartość staje się czynnikiem integralnego rozwoju zaw odowego człow ieka, kreuje tożsam ość indyw idualną pracownika (rozum ianą jako kom petencja do działania w obszarze zdrowia, do rozwiązywania problemów zw iąza nych ze zdrowiem), ja k rów nież tożsam ość społeczną stanowiąc m ateriał do budow ania inte gracji społecznej oraz rozw iązyw ania konfliktów. Jednocześnie zdrowie jako wartość jest czynnikiem motyw acyjnym , który warunkuje stosunek do pracy zawodowej, wpływając na ocenę przeszłości, a także wybór celów i kierunków działań odnoszących do przyszłości. Przy czym należy w tym m iejscu zaznaczyć, że współcześnie istotna staje się postawa pracownika czy to zasadnicza, czy też celow ościow a wobec wartości zdrowia. Postaw a zasadnicza prze jaw ia się bowiem w akceptacji rzeczywistych lub wyobrażonych stanów rzeczy (rzadziej po stawa wobec zdrow ia ma charakter doktrynalny). N atom iast postaw a celowościowa związana je st oceną różnych m ożliwych wariantów, okoliczności i skutków zachowań (postawa prag
matyczna, racjonalna).
M ając powyższe na w zględzie krótko odniosę się do kwestii odpowiedzialności. Czym je st odpow iedzialność za zdrowie, skąd się bierze błędne rozum ienie odpowiedzialności, jak kształtow ać właściwe poczucie odpowiedzialności za własne zdrowie w trakcie rozwoju za wodowego?
M ożna stw ierdzić, że odpow iedzialność za zdrowie to, po pierwsze, zjawisko społecz ne, zobiektyw izowane: ktoś ponosi odpowiedzialność za zdrowie (swoje, kogoś) lub/i za wartość zdrowie (czyli coś); po drugie zaś, odpowiedzialność je st kategorią psychologiczną, o charakterze subiektyw nym , odnoszącą się do stwierdzeń: czuć się odpowiedzialnym za zdrowie, mieć poczucie odpowiedzialności za zdrowie. Powyższe wymiary odpow iedzialno ści za zdrowie odnoszą się, w przypadku pierwszego aspektu - społecznego (w tym zawodo wego), do norm zdrow otnych, zasad zdrowotnych, kodeksów postępowania w obszarze zdrowia, itd., a w przypadku drugiego aspektu - psychologicznego, związany jest z postaw ą odnoszącą się do zdrow ia (i też zdrowia jako wartości) i ma charakter osobowy. Chociaż oba
10 K. Popielski, W artości i ich znaczenie w życiu ludzi, [w:] W artości - człowiek - sens, K. Popielski (red.), L ublin 1996, s. 65. Zob. rów nież P. M azur, „Now y człow iek" - wychowanie ku p ełn i człowieczeństwa, [w:]
5 8 M irosław Kowalski
wymiary m ają jednoznaczne przełożenie na rozwój zawodowy człowieka zasadne wydaje się rozdzielenie odpow iedzialności za zdrowie z perspektywy funkcjonow ania (w świadomości potocznej) aspektu form alnego tj. ponoszenie odpowiedzialności za kogoś lub/i coś zgodnie z przyjętą, określoną w iedzą i/lub dośw iadczeniem z obszaru zdrowia oraz ponoszeniu odpo w iedzialności za zdrow ie kogoś zgodnie z relacjami wyznaczonymi przez tę wiedzę i/lub do świadczenie.
Isto tą o d p ow iedzialności człow ieka za zdro w ie w ró żn y c h re la c ja c h i sy tu a cjach zaw odow ych je s t uśw iad o m io n e p ostępow anie, zgodne z w olną w olą realizo w an ia o k re ślonych p o trz e b . W zm iankow ana odpow iedzialność je st bardzo ściśle związana z działaniem człowieka, które konstytuow ane je st przez świadom ość i przyczynowość. Istnienie świado mości je st koniecznym warunkiem, ale niewystarczającym zaistnienia odpowiedzialności. W rzeczy samej m ożna mówić o odpowiedzialności wtedy, kiedy człow iek jest źródłem decy zji opartych na zrozum ieniu sytuacji, określonym wartościowaniu i wyborze (wybór im pli kuje odpow iedzialność). N a przestrzeni rozw oju zawodowego m ają miejsce różne sytuacje określające swoiste kręgi odpow iedzialności za zdrowie. Zaliczyć do nich można: ponoszenie odpow iedzialności za swe postępowanie (za decyzje podejm ow ane lub nie); odpow iedzial ność człow ieka za człow ieka (pracownika za pracownika) - za jego postępow anie w obrębie np. m ikrospołeczności; odpow iedzialność sytuacyjna (z koniecznością wyboru działania) związana z sytuacją konfliktu np. dwu wartości (kariery i zdrowia); odpowiedzialne postępo wanie w związku z pełnionym i funkcjam i zawodowym i (i/lub rolami społecznymi). Człow iek w pełni odpow iedzialny powinien być zawsze świadomy tego, co czyni, przewidując indywi dualne, zaw odowe i społeczne skutki własnych działań w obszarze zdrowia. P ełn io n a fu n k c ja zaw odow a, ro la społeczna, zin te g ro w a n a z określo n y m i z a sa d am i, n o rm a m i za ch o w ań, m e to d am i czy te ż śro d k a m i d ziała n ia , w pełni im p lik u je odpow iedzialność za zdrow ie, a id e n ty fik a c ja odpow iedzialności za zdro w ie z pełnioną fu n k c ją , ro lą „uw ew - n ę trz n ia ” a nie „ u z e w n ę trz n ia ” obow iązek.
Czy odpow iedzialność za zdrowie - na przestrzeni rozwoju zawodowego - m ożna m ie rzyć? W ydaje się, że bardziej odpow iedzialny je st ten, kto obiektywnie więcej wie od tego, kto wie i może m niej. M iarą odpowiedzialności może być stopień posiadanej wiedzy. Tak rozum ując należy stw ierdzić, że jesteśm y odpowiedzialni rów nież za wszelkie zaniechania w zdobyw aniu potrzebnej, koniecznej i możliwej wiedzy z obszaru zdrowia.
Podsumowanie
Poniew aż zdrow ie człow ieka oraz jego rozwój zawodowy (zgodnie z definicją K.M. Czarneckiego) s ą zakorzenione w przeszłości i w skazują na dynam izujące znaczenie wartości człow ieka, ja k rów nież liczenie się z realiami egzystencji dziejącej się „tu i teraz” należy w skazać następujące tezy:
- zdrowie oraz rozw ój zawodowy - ponieważ obejm ują całość życia, niejako je „współtwo rzą” - są czym ś w ięcej aniżeli korzyścią, czy też celem samym w sobie;
- rozum ienie w ym iarów zdrow ia objaw ia się w procesie rozwoju prozawodowego, zawodo wego i postzaw odow ego człow ieka przez całe życie. Każda osoba, która pragnie urzeczy wistniać sens swojego życia - z perspektyw y określonej aktywności zawodowej - musi w sposób odpow iedzialny określić się wobec zdrow ia11;
- rozwój zaw odowy każdego człow ieka z perspektywy zdrowia społecznego powinien odno sić się do wartości ponadindywidualnych takich jak: prawda, wolność, dobro. T o one dają człow iekow i podłoże interpretacyjne i jednocześnie hierarchizują wszelkie potrzeby w ży ciu zawodowym ;
- tylko w w ierności zasadom - na przestrzeni całego rozwoju zawodowego - m ożna urze czyw istniać odpow iedzialność za zdrowie. K om ercjalizacja i technologizacja życia, pogoń za technologiczno - cielesnym i przyjem nościam i12 niejednokrotnie niszczy bycie podm io tem, przyczyniając się do zapom inania o odpowiedzialności za w artości13.
Jednocześnie - w ram ach refleksji końcowych - pragnę zauważyć, że:
- m yślenie związane li tylko z rozwojem zawodowym (lub tylko ze zdrowiem) zatraca wątki m yślenia refleksyjnego na rzecz myślenia ekonom iczno - technicznego (czy też behaw io ralnego). Coraz częściej sw oistą „stagnację” kultury człow ieka można zauważyć z per spektywy tw orzenia konstrukcji wiedzy naukowej nakierowanej na technologie służące „panow aniu” nad człow iekiem (dla jego dobra!). W rzeczy samej użyteczność nauki w ob szarze rozwoju zaw odowego i m edycyny generuje przede wszystkim pragmatyczne teorie prawdy. Z perspektyw y działań instytucjonalnych zauważyć można preferowanie przeka zyw ania wiedzy o charakterze inform acyjno - technicznej, a m inimalizowanie wiedzy re fleksyjnej, sprzyjającej kształtow aniu postawy roztropnej odnoszącej się do „odczytania” własnej drogi ku pełnej aktywności zawodowej. Rów nież reklamowe przekazy medialne poprzez psychologiczne techniki behawioralne, nakierowane na sterowania psychiką (po przez w zm acnianie reakcji na bodziec) stanow ią podstawę myślenia ekonom iczno - tech nicznego14;
- wśród wyznaczników przem ian we współczesnym rozum ieniu rozwoju zawodowego, a świadczących o osłabieniu społecznego wymiaru zdrowia, daje się zauważyć tendencje do interpretacji rozwoju w yłącznie w kategoriach ilościowych i materialnych oraz podpo rządkow ania kultury zdrow otnej interesom grup zaw odowych, swoista jej kom ercjalizacja polegająca na sprow adzaniu zdrow ia do pozycji towaru (centralne miejsce zajmuje „zdro wie - tow ar” , a nie np. zdrowie człow ieka przez pryzmat jego relacji z drugim człow ie kiem w zakładzie pracy). K onsekw encją powyższego je st uznanie - na przestrzeni rozwoju
11 W arto rów nie odnieść się do bezpieczeństw a jak o wartości. Pisze o tym M. Rybakowski, Bezpieczeństwo
ja k o w artość i przedm iot p o sta w y w sytuacji p ra c y , [w:] Praca człowieka w X X I wieku. K onteksty - wyzwania - zagrożenia, R. G erlach, Bydgoszcz 2008, s. 448 - 458.
12 M. G w ozda, P rzeżyć życie czy przetrw ać? H om o transgreditus w czasie wolnym, [w:] Homo kreator czy
H om o ludens? Twórcy - internauci - podróżnicy, W. M uszyński, M. Sokołowski (red.), Toruń 2008, s. 240-254.
13 Pragnę zw rócić uwagę na ciekaw e opracow anie B. W olny, W ychowanie do wartości p racy w zreform o
w anej szkole - analiza założeń, [w:] Praca człow ieka ja k o kategoria współczesnej pedagogiki, W. Furm anek
(red ), Rzeszów - W arszaw a 2007, s. 193-204.
14 M. Kow alski, M. D rożdż, Przem oc i zdrowie w obrazach telewizyjnych. Edukacja przez „codzienność"
6 0 M irosław Kowalski
zawodowego - za w yższe wartości pragm atyczno-użytecznych (ekonom iczno- technicz nych) niż tych, które zw iązane są bezpośrednio ze zdrow iem 15.
Zatem - ja k w ynika z kilku powyższych powiązań zdrowia i rozwoju zaw odowego - kultura pracy16 człow ieka jaw i się jako system, w którym wszelkie normy postępowania w obu om awianych obszarach są nie tylko wielopłaszczyznowe, ale rów nież współzależne i funkcjonują w społeczeństw ie w sposób niejednokrotnie nieskoordynowany. N a tym tle ry suje się obraz „zdrowotności człow ieka pracy” podporządkowanego kulturze technicznej, która to: jest zjaw iskiem społecznym , ponad jednostkow ym (co prawda kształtuje indyw idu alne biografie zdrow otne, „standard zdrowotny” a człowiek ma istotny wkład w tworzenie jej zaw odowo-zdrow otnego aspektu, ale istnieje tylko dzięki zbiorowemu, technicznem u przeka zywaniu jej w przestrzeni i w czasie); ma charakter regularny (jest regularna, powtarzalność polega na trw ałości je j znaczenia w świadomości indywidualnej i społecznej) niejednokrotnie celowy i św iadom y; ma charakter dynam iczny (wszystko wpływa na zdrowie), normatywny (jak myśleć, ja k się zachowyw ać).
L ite r a tu r a
1. Bik B., K oncepcja p rom ocji zdrow ia, [w:] Zdrow ie publiczne, A. Czupryna, S. Paździoch, A. Ryś, W .C. W łodarczyk (red.), Cz. II, Kraków 2001.
2. C zarnecki K.M ., A ktyw ność człow ieka ja k o podstaw ow y p o tencjał je g o rozwoju zawodowego, [w:] P ro
blem y P rofesjologii 2006, n r 2.
3. Fedyn B., W ychowanie do zdrow ia, [w:] ,Ż y c ie Szkoły” 2007, nr 9.
4. G w ozda M., P rzeżyć życie czy przetrw ać? H om o transgreditus w czasie wolnym , [w:] H om o kreator czy
H om o ludens? Twórcy - internauci - podróżnicy, W . M uszyński, M. Sokołowski (red.), Toruń 2008.
5. H ancock T., Perkins F., The M andala o f H ealth: A conceptual m odel a n d teaching tool, in: H ealth Promo-
tion. A resource book. W H O Regional O ffice for Europę, R. A nderson, J. Kickbusch (e d s), Copenhagen
1990.
6. Karski J.B ., Tom aszew ska E „ Teoria i praktyka wzm acniania działań w prom ocji zdrowia, W arszaw a 1997.
7. Korcz I., Pietrulew icz B., Człowiek późnonow oczesny wyzwaniem dla edukacji globalnej, [w:] Edukacja
i nauka w społeczeństw ie inform acyjnym , D. Fic (red.). Zielona G óra 2004.
8. Kowal E. (red.). P rom ocja zdrowia w środow isku pracy. Z ielona G óra 2005.
9. Kowal E. (red ). O pieka zdrow otna nad pracującym i: w ielodyscyplinam ość w zarządzaniu zdrowiem
w m iejscu pracy. Z ielona G óra 2006.
10. Kowalski M ., G aw eł A ., Zdrow ie - wartość - edukacja, Kraków 2006.
11. Kow alski M ., D rożdż M ., P rzem oc i zdrowie w obrazach telewizyjnych. E dukacja przez, „codzienność"
telewizyjną, K raków 2008.
12. M azur P., „N ow y c zto w iek" - wychowanie ku p ełn i człowieczeństwa, [w:] W ychowanie ku wartościom,
i . Zim ny (red.), Stalow a W ola 2006.
13. Parsons T., Struktura społeczna a osobow ość. W arszaw a 1969.
14. Popielski K., W artości i ich znaczenie w życiu ludzi, [w:] W artości - człow iek - sens, K. Popielski (red.), Lublin 1996.
15 Zob. ciekaw e ujęcie nt. w spółczesnego człow ieka i edukacji: I. Korcz, B. Pietrulew icz, Człowiek póżno-
now oczesny w yzw aniem dla edukacji globalnej, [w:] Edukacja i nauka w społeczeństwie inform acyjnym D. Fic
(red.), Zielona G óra 2004, s. 77-85.
16 Z. W ołk, K ultura pracy, Sulechów 2000. Z. W ołk, O kulturze pracy i odpowiedzialności nauczyciela
akadem ickiego - m istrza, [w:] W artości w pedagogice pracy, B. Baraniak (red.). W arszawa - Radom 2008,
s. 253-264. M. R ybakow ski, K ultura p ra c y a poziom bezpieczeństwa pracowników, [w:] Przedsiębiorstwo
15. Rybakow ski M ., Kultura p ra c y a p oziom bezpieczeństwa pracow ników , [w:] P rzedsiębiorstwo w rozwoju
zaw odowym pracow ników , S.M . Kwiatkow ski (red.), W arszaw a 2007.
16. Rybakow ski M ., B ezpieczeństw o ja k o wartość i przedm iot postaw y w sytuacji pracy, [w:] P raca człowieka
w X X I wieku. Konteksty - w yzw ania - zagrożenia, R. G erlach, Bydgoszcz 2008.
17. Słońska Z., Prom ocja zdrow ia - zarys p roblenw tyki, [w:] p r o m o c ja Zdrowia. N auki Społeczne i M edycy
na" 1994, n r 1-2.
18. Syrek E., Zdrow ie w aspekcie pedagogiki społecznej, Katowice 2000.
19. W olny B., W ychowanie do wartości p ra c y w zreform ow anej szkole - analiza założeń, [w:] P raca człowieka
ja k o kategoria w spółczesnej pedagogiki, W . Furm anek (red.), Rzeszów - W arszaw a 2007.
20. W ołk Z., K ultura pracy, Sulechów 2000.
21. W ołk Z., O kulturze p ra c y i odpow iedzialności nauczyciela akadem ickiego - m istrza, [w:] Wartości w p e
dagogice pracy, B. B araniak (red.), W arszaw a - Radom 2008.
22. Znaniecki F., Socjologia wychowania. Urabianie osoby wychowanka. W arszaw a 1973.
