O dolomityzacji w jurze w zachodniej części przedgórza Karpat środkowych

Eugeniusz GŁOWACKI

o dolomityzacii W iurze

W

zachodniei części przed- górza Karpat środkowych

. WSTĘP

Skały dolomityczne. są na ogół przedmiotem dużego zainteresowania tak pod względem.· gospodarczym; jak również naukowym.

. Jeśli chodzi o znaczenie gospodarcze, to skały te mają w pierw- szym rzędzie zastosowanie jako surowiec w różnych dziedzinach prze-

mysłu, w tym również w przemyśle materiał6w ogniotrwałych. Oprócz tego ze skałami tymi nie~iedy związane· są okruszcowania, jak na przy-

kład w triasie na Górnym Śląsku, co szczególnie zwiększa ich znaczenie.

W przemyśle naftowym dolomity ceni się bardzo ze względu na nie- Jednokrotnie ^dużą ich porowatość i skawerowanie, ^dzięki czemu ^mogą one· ^być w odpowiednich warunkach geologicznych bardzo obfitymi

zbiornikami ropy i gazu ziemnego. .

Baq,ania naukowe,które ^trwają od przeszło pół wieku, prowadzone.

są głównie w dwóch kierunkach. a to: 1. ustalenia typów genetycznych i geologicznych form występQ.wania dolomitów; 2. ustalenia warunków ich tworzenia się. Niezależnie od tego istnieje jeszcze trzeci kierunek

badań, który zmierza do ustalenia stosunku ilościowego wapnia do mag.,.

nezu w.· seriach węglanowych poszczególnych epok geologicznych; Tego rodzaju badania po raz pierwszy w Polsce zostały zapoczątkowane przez E. Czajor i J. Czermińskiego (1960).

P.ublikacji na temat dolomitów, wzglęchiie obJawów dolomityzacji w polskiej literaturze geologicznej jest niewiele. Na temat dolomityzacji w utworach jurajskich pisał we wcześniejszych la!tach A. Gaweł (1948).

W pracy tej autor omawiając dolomity w jurze krakowskiej podaje rów-

nież teoretyczne rozważania na temat . procesu i wieku tworzenia się tych

skał. !Publikacja K. Smulikowskiego (1946), jakkolwiek dotyczy ona dolo- mitów triasowych Górnego Śląska, posiada jednak duże znaczenie ..

Zjawisko doiomityzacji

w

utworach jurajskich, Występujących na obszarze przedgórza Karpat środkowych, nie zostało dotychc~as szerzej w literaturze poruszone. Zdaniem autora jest ono dość ważne i ciekawe, tak że zasługuje na to, aby poczynione już· pewne wstępne QPserwacje

i, I

404 Eugeniusz Gbowacki

'1>

podać do ogólnej wiadomości. Oczywiście dalsze badania i to w sposób bardziej szczegółowy muszą być prowadzone nada1. Badania te 'będą miały zapewne w przyszłości duże znaczenie, gdyż jak się można zorien-

tować z coraz częściej pojawiających się w I>Olskiej literaturze drobnych

"wzmianek, 'zjawisko dolomityzacji występujące w tej lub innej postaci

VI jurze na obszarze Polski jest ^dość powszechne.

~

UTWORY JURAJSKIE W ZACHODNIEJ C'ZĘŚCI ~RZEDGÓRZA

, KARPAT ŚRODKOWYCH

utwory jurajskie w zachodniej części przedgórza Karpat środkowych występują na bardzo dużej przestrzeni ' i zajmują znaczną pozycję '

w gmachu architektonicznym podłoża miocenu. Ich północny za1sięg na

Fig. 1. Szkic geoldgicZ'Ily podłoża miocenu w SW części prrz;edgórza Karpat śrQd-­

kowych

Geołogieal sketch of the Miocene substratum in the southwestern part of the Middle Carpathian Foreland

l - kreda; 2 - jura; 3 - triaa; 4 - karbon; 5 - dewon; 6 - prekambr; 7 - brzeg

:Karpat; 8 - dyslokAcJe'; 9 - otwory Wiertnicze ' '

;

.[

o

dOlOmityza,cji w jU1"ze przedgórza Karpat 'środkOlWych 405

tym obszarze przebiega mniej więcej na linii Słupiec, Otałęż, ZłotJ?iki

(koło Mielca) i Niwiska. Dalej na wschód, za poprzecznym uskokiem Niwisk zasięg ten; nie zmieniając swojego kierunku, cofa się nieco ku

południowi. __

W strefie północnej występują one bezpośrednio pod miocenem, w po-

łudniowej zaś mniej więcej na -południowy zachód od Dąbrowy Tarnow- skiej, przeważnie pod przykt:yciemutworów kredowych" wraz'_ z którymi

zanurzają się pod Karpaty (fig. 1). - _ . - , Jura na omawianym obszarze rozwinięta jest od' keloweju do kime-

rydu włącznie. -Reprezentują ją głównie skały węglanowe, a więc wapie- nie, margle i niekiedy dolomity. Miąższość całej serii wynosi około

1000 m. Jest to, poza miocenem, naj grubszy kompleks skalny. Bliższa

charakterystyka wraz z próbą litostratygraficznego rozdzielenia oma~

wianych osadów jurajskich, występujących - w części zachodniej, jak i wschodniej Przedgórza, została ,uwzględniona ostatnio w opracowaniu ,P. Karnkowskiego i E. Głowackiego (1961). Aby się nie powtarzać, za-

łączam tu jedynie profile litologiczne trzech najbardziej interesujących wierceń, _

w

których stwierdzono grubsze wkładki dolomitów (fig. ,2).

Trzeba tu zaznaczyć, że oddają one dość dobrze przestrzenny stosunek margli do wapieni, który mniej więcej zachowany jest w tej postaci -w całej zachodniej części przedgórza. Margle występują głównie w środ­

kowej partii profilu.

ZJAWISKO DOLOM'ITYZACJI

Zjawisko dolomityzacji w utworach jurajskich na obszarze zachod- niej części przedgórza Karpat środKowych, zwłaszcza

w

postaci mniej- szych lub większych objawów, spotykane jest dość często.

Z dotychczasowych obserwacji wynika, że słabe objawy dolomity- ' zacji dotyczą _ w pierwszym rzędzie wapieni, a niekiedy i margli astartu i kimerydu, w mniejszym znacznie zaś stopniu niższych poziomów jury.

W większości przypadków można je śledzić tylko pod , mikroskopem,'- -'Obserwując na tle wapiennym lub marglistym licznie rozsiane rombo-

edryczne kryształki dolomitu. Silniejsze objawy tego procesu dadzą się' zauważyć nawet makroskopowo. W tym przypadku skały są bardziej przekrystalizowane, słabo burzą się mi zimno z kwasem solnym oraz

-zawierają częściowo wyługowane szczątki organiczne. _,

- W~, co wyżej przedstawiono, nie byłoby nic szczególnego, gdyby nie z'achodziła pewna prawidłowość. Okazuje się bowiem, że tej częścio­

wej dolomityzacji ulegają skały bardziej porowate, a takie właśnie przeważają zarówno _ wastarcie, jak i kimerydzie. Skały ra'uraku i oks- fordu są natomiast bardziej zbite i przebieg dolomityzacji ma w nich

zupełnie inny charakter, o czym przekonamy' się w dalszej części -niniej- szego artykułu.

Wapienie, -które najłatwiej ulegają częściowej dolomityzacji, są zwy- kledro'bnodetrytyczne i organodetrytyczne, o nieco porowatym i margli- stym spoiwie. ,Dolomityzacji ulegają przede wszystkim partie spoiwa.

i .

l - eretaceoua; 2 --'- Juraas1c; 3 - Tr16SS1c; 4 - Oarbon1ferous; :; ~ Devonlan;, 6 - Pre- 'tambrllUl; 7 - margl.n of the Oar,pa.thl&ns; 8 - d1sloca.tlona: _9 - bo.re~holes

l i i

I

I

.l I

I I

;

i i

"

j

' I

I

I

j

i

I

L __ '.,_c ____ ._, .. __ .. _____ .. ___________________ ----,----------------.. ---.. -.. ---"---"---.. ~--"----------_____________ -____ ^~-.:

406 Eugeniusz Growacki

Bardziej zlbite .partie wapienne i szczątki organiczne są na ogół nie na- ruszone; a jeśli tak, to tylko w nieznacznym stopniu. Najbardziej od- porne pod tym względem okazują się szczątki liliowców (tabl. I, fig. 4:).

, Kryształki dolomitu,które występują w częściowo zdol.omityzowa- nych wapieniach i, marglach, są przeważnie idiomorficzne i o rombo- edrycznych zarysach. ^Wielkość ich wynosi przeciętnie 0,01+0,05 mm.

Na powierzchni poszczególnych osobników widoczne ^są tylko nieliczne wrostki, które w większości zdają się należeć do węglanu wapnia; pozo-

stałości nie, uległej metasomatozie. Kryształków ^Q budowie pasowej raczej nie spotyka ^się. ,

Proces częściowej dolomityzacji w marglach przedstawia się podob- nie, z tym tyl~o, że rozmieszczenie kryształków dolomityczńych j'est bardziej równomierne na calej powierzchni. ^Dodać tu należy, że margle dolomityczne wykazujące wzbogacenie w kryształki są na ^ogół silnie zailone oraz zawierają niekiedy domieszkę detrytycznego kwarcu.

Partie skalne dotknięte dolomityzacją, o której była wyżej mowa,

najczęściej stwierdzano dotychczasowymi bad~:ńiami w utworach kime- rydu i astaxtu w rejonie Dąbrowy Tarnowskjej ,(Nieczajna Dolna 1 i 3, Radwan 1~. Ma to swoje uzsadnienie, gdyż' jeśli chodzi szczególnie o wa~

pienie, to ^{przeważają'} tu odmiany (detrytyczne ora'z o swbiwie porowatym i marglistym), które najłatwiej ulegają procesowi, częściowej dolomity- zacji. Wśród margli natomiast znane są w tym rejonie nawet drobne

przejścia do pias~owców marglistych z glaukonitem, na ogół rz'adko w jurze' spotykane.

Poza omówionym wyżej zj;łwiskiem dolomityzacji częściowej, na obszarze zachodniej ^części przedgórza Karpat środkowych stwierdzono'

róWnież dolomityzację' całkowitą, to jest taką, która doprowadziła do powstania typowych dolomitów. Na podstawie 'obecnych danych dolo- ,mityzacja ta, w przeciwieństwie do poprzedniego typu, dotyczy przede

wszystkim utwor6w oksfordu i częściowo rauraku. "

Grube ławice, typowych dolomitów stwierdzono dotychczas tylko w trze.ch otworach, a to: Podborze 10 i 16 oraz Nieczajna Dolna 3. Poza tym znane ^są cienkie, ^wkładki, nie przekraczające kilku metrów ^miąż­

szości, z wierceń w rejonie Radzanowa, Dębicy i innych. Kompleksy dolomityczne, wydzielone w ^wyżej wspomniainy;Ch trzech otworach na podstawie rdzeni oraz karotażów BSE, występują na następujących głę-, bokościach: 1613+1770 m (Podborze 10); 1198+1300 m, 1390-:-1455 m i 1480+1560 m (podborze 16} oraz 1620+1700 m (NieczajnaDolna 3).

Kompleksy te uwidocznione są na profilach litologicznych (fig. 2).

Jak widać z powyższego zestawienia, omawiane dolomity najbardziej

rozwinięte są w otworze Podborze 16. Zaznaczają się tu trzy ławice, najwyższa z nich występuje w partii przejściowej od oksfordu do rau- raku. Dolomity są szare; dobrze przekrystalizowane,bardzo porowate' iskawernowane, a także miejscami silnie spękane. Kawerny są nieregu- larne, ,o średnicy dochodzącej niekiedy do kilku centymetrów (tabl. l, fig. 3). Wew.nątrz ty,ch. kawern wykrystalizowane, są liczne kTyształki

dolomityczne, tworzące wyraźne szczotki. Spękania przebiegają naj-

częściej .pionowo, tworząc cały system płaszczyzn gęsto, przebiegających

obok siebie, względnie' przecinających się pod niewielkim kątem (tabl. l,

l.".

o

dolomityzacji "iN jurze przedg6rza Kaąmtśrodko!wych 407

!

Nieczajna Dolna 3·

Wys. n.p.m. 180m·

m 900

1000

1100

1200

1300

1400

III

1500

1600

1700

1800

Podborze 10

.. Wys. n.p.m. 180m

900 ^:':;.r·

".; .'

1000

1100

1200

1300

1 4 0 0 ·

1500

1600

1700

1800

Fig. 2. Profile litologiczne utworów jurajskich LithOil1lgical profiles ()f the Jurassic sedimenis

~~':

1 _ wa.pień; 2 - wapień margUBty; 3 - margiel; 4 - dol.omlt 1 -Umestone; 2 - ma.rly Umestone; 3 - 1:llI&1"1; 4 - dolom1te

.'.

Podborze 16

Wys. n.p.m. 180m 800

900

1000

1100

1200

1300

1400

•

1500

1600

408 EugeniUlSz GrowaekI

ig. 4). Na płaszczyznach ;spękań, podobnie· jak w kawernach, wytrącone są również grubsze kryształki dolomitu, dzięki czemu niektóre spękania wykazują częściowezablizniaczen:ia i dają o sobie znać dopiero po ude- rzeniu ^młotkiem. Kawerny i szczeliny spękań wypełnione są dość często

drobnokrystalicznym anhydrytem i gipsem Teprezentowany.rn zwykle przez odmianę barwy białej, zwaną alabalStrem (tabl. l, fig. 3;). Minerał

ten wykrystalizowany jest również w licZ'Ilych porach i mikroskopijnych

szczelinkach (tabl. II, fig. 7). ..

Jest rzeczą charakterystyczną, że· stopień mineralizacji siarczanem wapnia zwiększa się w pobliżu lub na samym kontakcie z wapieniami 'IN partiach spągowych, a także

.w

partiach o stosunkowo duzej zawarto-

ści nie przeobrażonych okruchów wapieni. Jest on również duży w obrę­

bie cienkich ^wkładek dolomitycznych (np. w Radzanowie i ^Dębicy).

. Dolomity nie ^są jednorodne ^głównie tam (podborze 10 i 16, Nieczajna Dolna 3!), gdzie stwierdzono grubsze ich pakiety. Wśród dolomitów silnie porowatych i skawernowanych, barwy jasnoszarej i szarej występują do- lomity ciemniejsze i bardzie f zbite oraz zdolomityzowane margle, które makroskopowo przypominają nieco skały piaszczyste. Zróżnicowanie to

leży niewątpliwie u podstaw różnych skał wyjściowych, które uległy

przeobrażeniu. .

Struktura mikroskopowa tych skal jest zmienna, pokrywająca się

w dużym stopniu z cechami makroskopoWYmi, na podstawie których

można było wyróżnić trzy wyżej wspomniane odmiany. Dolpmity zbite i lekko margliste oraz zdolomityzowane margle wykazują przeważnie strukturę drobnokrystaliczną. Struktura dolomitów czystych, silnie po- rowatych i skawernowanych, jest od dro'bno- do grubokrystalicznej. 'Wiel-

kość kryształków dolomitycznych dochodzi w nich do 0,5 i więcej mm

średnicy. Kryształki dolomityczne o zarysach romboedrycznych ograni-

czają się głównie do zdolomityzowanych margli. W pozostałych !:!kałach

dolomitycznych przeważają krysztiłłki nieregularne, wzajemnie się za-

zębiające. .

Pozostałości nie przeobrażonego węglanu wapnia, a także wrostki'

związków żelaza w kryształkach dolomitycznych są na ogół nielicżne.

Wzrost tych produktów obserwujemy przede· wszystkim w partiach

przejściowych do wapieni. Ponadto w tych partiach licznie ^występują

kryształki dolomitu wykazujące budowę pasową. Budowa taka wynika z silnego przyprószenia różnymi produktami partii centralnych kryształ-

ków, a powstawieniaczystych brzegów {tabl. II, fig. 8). .

,Przykładowo wykonana analiza chemiczna próbki dolomitu z otworu

!Podborze 16 dala następujący wynik: .

CaC0₃ 52,89%

MgC0₃ 35,54%

CaS04 5,14%

Fe203 1,34% .

Części nierozpuszczalne 4,08%

Analizowana próbka pochodzi z partii rdzenia w po blizu kontaktu z wapie:qiami, silnie przepojonej anhydrytem . .

._.--. __ ^{._---- .. ----_.} - .,

.. 1

o

dolomityzacji IW jurze przedgórza Karpat oŚrodkQWyeh 409

TYP I GENEZA DOLOMITYZACJI

Genetyczne typy dolomitów 'mogą być różne. Obecnie powszechnie przyjmowane są trzy zasadnicze typy: sedymentacyjny (1), diagene- tyczny (2), epigenetyczny (3).

Dolomity typu sedymentacyjnego powstają wprost z roztworu wod- nego jaiko typowe osady chemkzne. Następne dwa typy są wyni~iem

procesu metasomatozy, a więc zastąpienia węglanu wapnia przez dolo_o mit. Różnica między nimi polega na tym, że tworzenie się pierwszego z nich przypada na okres wczesnej diagenezy, drugiego ^zaś -po skon- soli:do\.Vaniu OISadu. Pogląd talki między innYmi w dalszym ciągu podtrzy- muje N. M.Strach'ow (1956) w swoim artykule o typach i genezie ^skał . dolomitycznych; Kryteria podziału, chociażby na wspomniane trzy typy,

nie są zupełnie ścisłe. Wynika to stąd, że wiele cech jest wSpólnych, szczególnie' dla dolomitów sedymentacyjnych i diagenetycznych, a na-

stępnie diagenetycznych i epigenetycznych. Stosując się do' kryteriów

zestawiony~h ostatnio przez S. G. 'Wiszniakowa (1956) wydaje się, że

w przypadku omawianej dolomityzacji jurajskiej na przedgórzu Karpat mamy do czynienia tylko, ze zjawiskiem dolomityżacji dia- i epjgene-

tycznej." .

WspomnieĆ tu należY, że dolomity sedymentacyjne najbardziej roz- powszechnione ^są w, prekambrze i stal'szympaleozoiku. W ^młodszym paleozoiku :natomiast rozwijały się, mniej więcej na równi, dolomity sedymentacyjne i diagenetyczne. W mezozoiku i kenozoiku rola dolomi- tów wśród osadów węglanowych znacznie spadła i ogólnie przeważa

typ dolomitów diagenetycznych nad epigenetycznymi {L. Cayeux, 1916, 1935; N. M. Str-achow, 1949, 1956). We współczesnych osadach objawy dolomityzacji ^są bardzo znikome i spotyka ^się je w nielicznych miej-

scach. ' ,

, Według współczesnych pogląd6w wielu autorów dolomity sedymen- tacyjne są najbardziej typowe dla silnie zasolonych zbiorników zamknię­

tych i lagun. Morze jurajskie, jak ogólnie wiadomo, było morzem otwar- tym i przypuszczalnie niezbyt zasolonym, tak ^że tworzenie ^Się dolomi- tów tego typu mogło mieć miejsce jedynie w strefie przybrzeżnej.

Do dolomityzacji diagenetycznej w naszym przypadku byłbym skłon­

ny zaliczyć przede wszystkim mniejsze lub większe objawy tego procesu, stwierdzane przeważnie wśród utworów ąstartu i kirnerydu.

Wskazuje nato w dużym stopniu wykształcenie i rozmieszczenie

kryształków' dolomitu, jak również sam sposób (bardzo nieregularny;)

występowania partii w ten minerał wzbogacony; Wspomniane objawy

dotyczą skał porowatych i marglistych. Proces dolomityzacji mógł więc nastąpić z jednej strony - na skutek ułatwionej wędrówki soli magne- zowych, z drugiej ^zaś - w wyniku absorpcyjnych ^własności substancji , ilastej. Istotne' jest jeszcze to, że dolomityzacja diagenetyczna najpr-aw-

dopodobniej przebiegała w zbiornikach qardzo płytkich (około 15 :m:), a takie warunki przypuszczalnie panowały w okresie kimeryliu i astartu.

, Gen~za typowych skał dolomitycznych, stwierdzonych wśród utwo- rów oksfordu i częściowo rauraku, jest. niewątpliwie epigenetyczna.

Wskazuje na to dobitnie charakter dolomitów, jak również spotykane

L_.· .~_~_--..: ______ . __ ._. __ .. _._. __ ._. ______ . ___ . -_ .. _-.. -

. . i

'[

I

:

",

,

i

I

I I

I I

l ':

i

I

_, I !

i

_i

i !

l ,

! !-

410 Eugeniusz Growacki

w nich nie uległe przeobrażeniu okruchy wapieni (tab!. II, fig. 9). Warto:

tu jednak zwrócić uwagę na niektóre szczegóły~ Otóż, jak wykazały

badania mikroskopowe, w strefie przejściowej od wapieni do dolomitów

dolomity7Jacjapostępuje od płaszczyzn spękań, a drobne żyłki dolomi-' tyczne wnikają niejednokrotnie dość daleko w obręb litych wapieni. ' Jeszcze dalej przenikają pojedyncze kryształki, tego minerału (tab!. II, fig. 71). Stosunkowo najdalej od kontaktu z właściwymi dolomitami wy-

stępują ślady metasomatozy w wapieniach marglistych, co naj prawdo- podobniej jest związane z większą' ich 'przepuszczalnością. - Zjawisko anhydrytyzacji jest niewątpliwie procesem późniejszym, co wyraźnie

wynika ze stosunku anhydrytu do dolomitu w szczelinach wapieni. Na

płaszczyznach spękań najpierw tworzy się warstewka dolomityczna,

a następnie anhydrytowa. '

Odnośnie do grubych ' partii dolomitycznych nie wystarczy tylko

stwierdzić, że są one epigenetyczne, lecz należałoby wyjaśnić, w jakim czasie i warunkach mogły one powstać. '

W poprzednim rozdziale wspomniano, że dolomity te nie są jedno- rodne i obok dolomitów silnie skawernowanych występują wkładki bar- dziej zbitych lub roolomityzowanych margli. Zróżnicowanie to jest nie-'

wątpliwie wynikiem przeobrażenia różnych skał wyjściowych. Wyklu- cza się zatem możliwość, że dolorriityzacji uległy jakieś partie wapieni grubodetrytycznych, utworzonych w czasie sedymentacji, jakkolwiek wapienie tego typu są gdzieniegdzie w jurze spotykane. Wniosek zatem jest taki" że dolomityzacji uległy normalne osady wapienne, przęławi-

, cane miejscami marglami. '

Na podstawie, obecnych obserwacji nie można dopatrzyć się jakiejś ważniej'szej przyczyny jak tylko pewnych naruszeń tektonicznych, które mogły ułatwić krążenie, zmineralizowanej wody morskiej, będącej bezpośrednim czynnikiem zaszłych .zmian w pierwotnym osadzie. Wy-

kluczyć należałoby tu jakikolwiek' wpływ wód juwenilnych, jak to przyjmuje S'. Klimek (19561) W przypadku dolomityzacji utworów kar-

bońskich w rejonie Dębnika, ponieważ działalność wulkaniczna na tym obszarze nie przejawiała się od jury do trzeciorzędu włącznie.

Osady oksfordu i rauraku są niewątpliwie osadami morza głębszego.

Zatem nie jest wykluczone, że pod koniec rauraku zaznaczyły się pewne ruchy wypiętrzające, _ powodujące w niektórych strefach pęknięcia i zluź­

nienia tektoniczne. Ruchy takie mogły zachodzić też w ciągu tych dwóch okresów, ponieważ na przejściu od raurakudo astartu nie obserwuje się

w

^zasadzie wyraźniejszych nagłych zmian facjalnych. Jestem jednak

skłonny twierdzić, żę dolomityzacji ,'uległy nie wapienie grubodetrytY'Cz- ne, lecz normalne. Przyczyniły się do tego jakieś naruszenia tektoniczne

za,szłe wciągu jury.

A. Gaweł (1948:) przyjmuje wprawdz.ie górną kredę za ,Qlkr!es dolomi- tyzacji w' utworach jurajskich rejonu krakowskiego, lecz tam soczewy dolomityczne pochodzą z partii kontaktowej z osadami -kredowymi.

W naszym przypadku trudno jest jednak przypuszczać, ażeby wody morza' kredowego miały możność krążenia niemal do spągu utworów, jurajskich, skoro iCh-miąższość wynosi około 1000 m i występują wśród

nich warstwy słabo przepuszczalne.

o

dolomitymcji IW jurze przedgórza KaTpat środkowych 411

FORMY GEOLOGICZNE-

Jest rzeczą ogólnie wiadomą,

ie

tylko dolomity sedymentacyjne wy-

stępują w postaci ^dość regularnych warstw, ciągnących się niekiedy na'

dużej przestrzeni. Dolomity diagenetyczne i epigenetyczne takich warstw"

nie tworzą. Często ich soczewkowate formy przebiegają niezgodnie do

uławicenia skał otaczających. To właśnie najbardziej różni je od dolo- mitów typu sedymentacyjnego.

Jakie formy geologiczne tworzą zdolomityzowane ' partie skalne w utworach jurajskich na przedgórzu Karpat, trudno jest na podstaWie obecnych danych bliżej ustalić. Z dość odległych od siebie ^Wierceń

można by przede wszystkim wnioskować o częstości i intensywności

dolomityzacji w poszczególnych wierceniach.

Wydaje się, że dociekanie, jakie formy tworzą partie z drobnymi tylko objawami dolomityzacji~ nie ma większego znaczehia. Zapewne

będą to jakieś gniazda lub niezbyt dużych rozmiaTów soczewy. Ciekawą

tylko rzeczą byłoby stwierdzenie, czy nie wiążą się one głównie z pew- nymi horyzontami, tak jak stwierdzono w astarcie i kirilerydzie.

Ustalenie form geologicznych dla partii o pełnej dolomityzacji było­

by rzeczą nie tylko ciekawą, lecz również wskazaną ze w.zględu na wy- bitne ich własności ' kolektorskie i możliwości występowania w nich obfitych złóż ropy i gazu ziemnego.

Z profilów litologicznych (fig. 2) wynika, że partie' dolomityczne w poszczególnych otworach ^występują w ^różnych horyzontach i na ^róż­

nych głębokościach. Odległość pomiędzy otworami ;(podborze 10 i 16) wynosi tylko 1700 m, pomimo to różnice w profilach są bardzo duże.

W otworze Podborze 10 występuje tylko jeden horyzont dolomityczny- .w naj niższym oksfordzie,' a w otworze Podborze 16 - co najmniej trzy,

na przestrzeni od oksfordu do r~uraku. W takich głębokich otworach,' jak Trzciana, Mielec, Niwiska, WO'jlSław i inne nie stwierdzono vi ogóle

. horyzontów dolomitycznych. A zatem wynikałoby, że mają one dość ·

lokalne i ograniczone rozprzestrzenienie.. ' .

W zWiązku z wypoWiedzianym w poprzednim rozdziale przypuszcze- ruem, że dolomity te naj prawdopodobniej związane są z naruszeniami tektonicznymi, nasuwają się dwa dalsze wnioski. Po pierwsze - ^mogą one występować wzdłuż pewnych stref (linii tektonicznych), a po dru- gie' --.:.. ich formy geologiczne mogą mieć charakter żył lub bardzo nie- regularnych ąoczew. Na pewien ich związek z uskokami i pęknięciami mogą wskazywać dość często obserwowane intensywne ^spękania i zdruz-

gotania. . .

Związek między forniami występowania dolomitów a uskokami wy-'

obrazić sobie możha w ten sposób, że procesy dolomityzacji zachodzą

w miejscach leżących dalej od' szczelin i prowadzą do powstania nie- regularnych form soczewkowatych. Trudno jest jednak chociażby

w przybliżeniu· określić wielkość tych soczew. .

Zarówno formy soczewkowate, jak 'i żyłowe mogą w pewnych sprzy-

jających warunkach geologicznych tworzyć "pułapki" ropo-gazowe. Po- szukiwania takich form nie ^są jednak łatwe. Trudności polegają głównie'

412 ^{Eugeniusz Głowacki}

na tym, że nie wiemy, 'czy Wiążą się one z dyslokacjami rejestrowanymi ! przez sejsmikę w anhydrytach i powierzchni podmioceńskiej, czy też

. innymi. Dotychczas natrafiono na dolomity silnie zawodnione z;lapa- chem H₂S.

l>rzed.s1ęblol"lltwo Poszukiwań Naftowych w ^Jaśle

·Nadesłano dnia 22 grudnia 1962 r.

PISMlENNICTWO

.CAYEUX L. 01100.6) Introduction a l'etude petrographique des roches. ,sedimen-

taires. Paris.

CAYEUX L. (was) - Les roches sedimeIitaires de France: Rochescarbonates (cal- caires et dOlomies). Masson et 'Cie. Paris.

CZAJOR E" CZERMIN'SKl J. (11000) - Zmienność zawartości wapnia i magnezu w skałach węglanowych na obszarze Polski bez Karpat. Kwart. geol., f, .. p. 4159-466, nr 2. Warszawa.

DŻUŁYN'SK'I S. (10012) - Powstawanie wapieni skalistych jury krakowskiej. Rocz.

Pol~ Tow. GeOl., 21, p. i1l25-180, nr 2. Kraków .

. GA WEŁ A.· (1946) - DOlomityzacja. w wapieniach jurajskich okolic Krakowa.

Rocz. Pol. Tow. Geol., 18, p. 292--308. Kraków. .

KARNKOWSKI P., GŁOWACKI E. (1961) - O budowie geologic7lllej utworóW pod-

mioceńskich przedgórza Karpat środkowych. Kwart. geol., 5, p. 372--41l6, nr J2.. Warszawa.

KLIMEK S •. (1956) - WystępOwanie dolomitów w wapieniu węglowym na pół­

nócno-wschodnim skrzydle antykliny Dębnika. Rocz. Pol. Tow. GE!91., 25, p. !121~l.C1l9, nr 2. Kraków. . POHOB A. B. ~1956) - XHMH'lecKHił COCTaB H yc.1JOBHa: <PopMHPOBaHHH na.rreooo-

H'lecKHX Kap60HaTHbIX TOJI~ pyccKoA nJIaT<pOpoMhI(no ;t\aHHblM JIHTQJIOro- -reoxeMH'iecKHX KapT). Tpy;t\bI nf AK. HaYK CCCP,BbIII. 4. MOCKBa.

SMULIKOWSKI K.(I94!6) - O dolomicie z Imielin~ .na Górnym Śląsku. Rocz. Pol.

. . Tow. Geol., 16, p. 159---\l!67. Kraków.

CTPAXOB H. M. (1949) - O nepHO;t\H'iHOCTH. M Heo6p8.THMOA ~BOJIyqHM B HCTOpHH 3eMJIH. Ji3B. AK. HaYK CCCP, cep. reOJI. Ni. 6. MOCKBa.

CTP AXÓB H. M. (1956) - O THriax H reHe3HCe ;t\OJIOMHTOBbIX nopo;t\. TpY~I rJiH AK. HaYK CCCP, BbIn. 4, MOICKBa.

TEO.n;OPOB~ r. :H. (1947) - Kap60HaTHbIe <paqHH caKcMapcKo- pTMHCKHX H. BepX- HeKaMeHHoyrOJIbHbIXOTJI01KeHHA TaTapHH, 3ana;t\HoA BaWKHpHM M npH- JIeralOIIJ;HX peAOHOB B CB.H3H 3 nOHCItaMH MecTopo1K;t\eHHA He<PTM. JirH.

AK. HaYK 'CCCP. MOCKBa'.

. .

TEO.n;OPOBH~ H. H. (1950) - JIHTOJtorH.H Kap60HaTHbIX nopo;t\ naJIeo30.H 'YpaJIo- -BOJIbIcKof:t 06JIaCTH. H3. AK. HaYK CCCP. MOCKBa.

BHWHSIKOB C. r. (1956) - THnbr ;t\OJIOMJJTOBbIX nopo;t\ ceBepo-sana;t\HoA OKPaHHbI pycCKoA nJIaT<p0pMbI. Tpy.zibI rJif.·· Ji3;t\. AK. HaYK CCCP, BbIn. 4.

MocKBa.

Streszczenie

3yreHwyW rJIOB~

o ,lI;OJIOMHTI:I3AQIłH IOPCKHX OTJI(j~ , 3AlIA,lJ;Ho:ił: ąACm I1PE,lI;I'OPLJI QEHTPAJILHLIX KAPlIAT

Pe3IOMe

413

, B HacTosmWH CTaThe aBTOpOM 3aTpal'HBaeTCf.! f.!BJleHKe AOJlOMWnt3~, Ha6JIIO- AaIO~eecJł B IOpCKl1;X: OTJIO:lKeHHf.!X 3anaNIoH 'iaCTHIIpeAl'Opbf.! D;eHTPaJIb~ lKaprraT

<<pHr. l). ' .

Ha aCHOBaHHH npoH3Be~eHHhIX Ha6JIIOAeHRH 6hlJIO YCTaHOBJIeHO, 'iTO STO f.!BJl,eHHe paCIJpOCTpaHeao B BHAe 60JIee HJIJ1 MeHee 3Ha'iH'reJIbHhlX XHMH'iecKHX H3MeHeHl-M ' K B BH,l(e nOJIHOH ,l(OJlOMHTH3an;HH.

HBJIeHHf.! ,l(OJIOMKTH3an;HHB IOpcKHX OTnOOKeHKf.!X BhImeYKa3aHHoro paHoaa Ha- 6JIIO,l(aIOTCf.!, B OCHOBHO'M ,B KHMepH,l(1KClOfX, H aCTaproBhIX nopo,l(ax. ~TH npoqeCChl npOf.!BJlf.!IOTCSI B MeJ1'KoAeTpHTOBhIX K opraHOAeTpwroBhIX,CJIerKa MepreJIHCTbIX, H3BeCTHf.!Kax H CKJIhHO rnHHHCThIX iIIepreJIHX K 6hIJIH BhIf.!BJIeHhI B pe3yJIhTaTe MM- KpoCx:Orm:'iecKHX ,HCCJIe,l(OBaHHH. 'tJaCTH'iHO AOJIOMKTH3Jq>OBaHHhIe H3BeCTHf.!KH M Mep- reJIH CO,l(epJKaT B ,l(OBOJIbHO 60JIhWOM KOJIH'ieCTBe paCCef.!HHhle KJIH B BHAe MeJIKJiX

CKOIIJIeHldł 'poM60s,l(P~ecKHe KpHCTaJIJIHKK AOJIOMHTa.

"IIOJIHM AOJIOMHTJ13aIJ;Kf.!, KOTOpaf.! 'npHBt:ma K 06pa3OBaHHIo THnH'iHhIX ,l(OJIOMU- TH3HpOBaHHhIX nopo,l(, yCTaHOBJIeHa BhIIIOJIHeHHhIMH ,l(0 CHX nop pa60TaMH ,B npeAe- JIax CBHThI, Ma~HB~IX H3BecT'Hf.!KOB H MepreJIeH paypaKCKoro H OKc<PopACKoro B03- 'paCTOB. HaH60JIee MO~Ie KOMnJl'eKchI STHX nopo,l( 6hIJIH Bcrpe'iem,I B ~ '6y-

pOBhIX CKBa:m:HHax (<pHr. 2).

PacCM;l.TpmlaeMhIe ,l(OJIOMHThI npeHM~ecTBeHHO cHJIhHO nopHCThIe H' KaBepH03- HbIe, TPe~HHOBaThre H MeCTaMH npOm1TaHHhIe aHrHAPHTOM. HapgAY" c CHJIhHO

no-

pHCThIMH H KaBepH03HhIMH ,l(OJIOMHTaMK BCTPe'iaIOTCH TaKxe 60JIeenJIOTHbIe AOJlO- MH'I'hI H AOJIOMHTH3I!pOBaHHhIe MepreJlH. lIocJleAHHe BHewHHM BH,l(OM HapoMHHalOT HeMHOro necąaHKCThIe noPO,l(hI.

Ha OCHOBaHHH, nPOH3BeAeHHhIX HCCJleAOBaHHH AOJIOMHTH3ąn;HIO rrposIBJlf.!!O~Cf.!

'

B IOpCKHX OTJI,OJKeHHf.!X 3ana,l(HOH 'iaCTK npeArOphf.! D;eHTpaJlbHbIX KapnaT l\'IOJKHO OTHeCTH K AHare~eTH'ieCKOMY K SIIHreHeTH'iecx:oMY THfiaM.

lIo ,MHeHKIO aBTOpa. AHareHeTH'iecKHMH f.!BJlf.!IOTCf.! MeJlKKe nposmJleHHf.! STOro npon;ecca, KOTOpbIe HaliJIIOAaIOTCf.! npeH~eCTBeHHO B KHMepHAJKCKHX H aCTaPTObIl 06pa30BaHH.ll:x. ,n;OJIOMKThI lKe, pacnpOCTpaHeHHhIe B payp'aKCKOM K OKC<pOp,l(CKOM 8Pycax CJleAyeT OTHecTH K, SnHreaeTK'iecK9MY THnY, 'iTO nO,l(TBepJK,l(aeTCH pf.!,l(OM 'neTpOrpa<pH'ieCKHX H ' reoJIOm'iecKHX IIpe,l(IToCbIJlOK.

reOJIOl'H'iecKH,e <POPMbI' 'iaCTHą:HO ,l(OJtOMKTH3I1:pOBaHHbIX, T. e. c npoSrBJleHKf.!MH ,l(OJlOMKTHSan;HH, KO'MIIJIeKCOB' nopo,l( nPeACTaBJleHhI" no BceH Bepo.fi:THOCTH, B BH,l(e JlHH3 H HeperyJlf.!pHbIX me3,l(; THIIH'iHbIe AOJlOMHTht 06pa3y1OT CKopee Bcett'O KaKHe-TO lKHJIhI H' HeperyJIf.!PHbIe JIHH3bI HCBf.!3aHbI, no BceH Bepof.!THOCTH, c HeKOTOpbIMH HapyweHHf.!MH pacnpOCTpaHeHHhIMH B,l(OJIb c6pOCOB.

lIo MHeHipoaBTOpanpon;eCCbI .KaK ,l(HareHeTH'iecKoH TaK H SIIm"eHeTH'iecKof.!:

IIOJIOMHTH3an;HH Ha'i8J!HCb B IOpCKoe Bpewr.

414 EugeniuoBz Glowaeki

Eugeniusz GLOIWACKI

ON DOLOMITlZATION IN THE JURASSlC OF THE WESTERN PART OF THE MIDDLE CARPATHIALN FORELAND

Summary

In 'his paper the author discusses the phenomena of dolomitization occurring in the Jurassic O'f the western part of the Middle Carpathian Foreland (Fig. 1).

As far as hitherto observed, the process occurs in the shape of minor, and major symptoms, and in the form of, total dolomitization. '

The -symptoms of dolomitization in the Jurassic of the ar~a discussed halVe mainly been recorded in the Kimmeridgian and Astartian .sediments. The pheno- mena occur as fine-detrital and organo-detrital, slightly marly limest~mes 'and strongly clayey marls. These symptoms were discovered by microscopic ex:amlna- tions. The partly dolomitized limestones and marls contain small rhombohedric dolomite crystals, either amply scattered or grouped in small concentrations.

The total dolomitization, which, caused for~ation of typical dolomite rocks ,was 'ascertained by investigations within a series of rocky limestones and marls of the Rauracian and Oxfordian. The thickest banks of these rocks were encountered

in three bore-holes (Fig. 2). ' '

For the most part, the dolomites under discussion are highly porous, cavernous and cracked, locally filled with anhytirite. Alongside, of .strongly porous and caver- nous dolomites, also more compact dolomitesand dolomitized marls occur. IIi their appearance, the latter resemble, in some degree, the arenaceous rocks.

The investigations made show that the dolomitization occurring in the Jurassic of the western part of the Middle Carpathian Foreland may be referred to that of diagenetic and epigenetic type.

The author consiciersdiagenetic to be these. minor symptoms of that process, which mostly were recorded amidst the Kimmeridgian and Astartian sediments.

On the other hand, the d,olomites occurring in the Rauracian and Oxfordian should be assigned to the epigenetic type, as indicated by various petrographical and geological features.

Geological forms of the rock parts being dolomitized in some degree, Le. these which show symptoms' of dolomitization, most probably appear mainly in the form of lenticlesand irregular nests. The typical dolomites ~orm rather veins and' irregular lenticles, and are, presumably, connected with certain displacements occurring along the faults.

In the author's opinion, the oolomitization 'processes,both diagenetic and epi- genetic, must have taken place during, the Jurassic time.

TABLICA I

Fig. 3. Dolomit silnie porowaty i skawernowany GPodborze 10, gl~b. 1639 + 1643 m).

Zdj~cie rdzenia zboku, pow. ·1,28 X . .

Dolomite strongly por:ous and cavernous (Podborze 10, depth 1639 + 1643 m).

Side view of core, X 1,28 . .

Fig. 4. Pionowe sp~kania w dolomicie (podborze 10, gl~b. 1639 + 1643 m). Zdj~cie

rdzenia z· g6ry, pow. 1,1'2 X

Vertical joints in dolomite (Podborze .10, depth 1639 + 1643 m), Top view of core, X 1,12

Fig. 5. Dolomit zdruzgotany i scementowany anhydrytem (podborze 16, gl~b. 1547 + 1555 m). Zdj~cie rdzenia z boku, pow. 1,3 X

Brecciated dolomite, cemented by anhydrlte (podborze 16, depth .1547 + 1555 m).· Side view of core, X 1,3

Fig. 6. Wapien organodetrytyczny z licznynii krysztalkami dolomitycznymi - ob- jawy dolomityzacji (Nieczajna Dolna 1, gl~b. 766 + 772 m.). Pow. 25 X Organo-detrital limestone with numerous tinydolomitic crysta~s; symptoms of dolomitization (Nieczajna Dolna 1, depth 766 + 772 m); X 25

TABLICA II

Fig. 7. Anhydrytowe wypemienia par i szczelin w dolomicie, (podborze 10, gl~b.

1621,3 + 1629,4· m). Pow. 40X, nikole :skrzyzowane .

Anhydrite fillings in pores and fissures of dolomite (podborze 10,depth i621,3 + 1629,4 m). Crossed nicols, X 40 '

Fig. 8. Dolomit wapnisty z krysztalkami dolomitycznymi 0 paSowej budowie (pod- .. bQr:ze 1,6, gl~b. 1390,3 + 1390,9 m). Pow. 40 X

Calcareous dolomite with tiny dolomitic crysta~s of banded structure (Pod- borze 16, depth 1390,3 + 1390,9 m). X .40

Fig. 9. Dolomit z fragmentami nie przeobrazoriegowapienia - zjawisko metasoma- tozy (Podborze 10, gl~b. 1612,4 + 1621;3 m). Pow. 40 X, nikole skrzyzowane Dolomite with fragments of uIl,altered' limestone. ,p~enomenon of metasoma- tosis (,podborze'10, depth 1613,4 + 1'621;3 m). Non-crossed nicols, X 40

~ . . . . . .

fig. 10. Zylka orazpojedyncze krysztalki dolomityczne. w wapieniti ie strefykon- : taktowej wapieni z dolomitami (podborze10,· gl~b. ,1665,1 + 1671;1 m). Pow.

40 X .

Veinlet and scattered tiny dolomitic crystals in limestone from contact zone of limestones and dolomites (Podborze 100, depth 1665,1 +1671,1 m), X40

Kwart. geOl., nr 3, 1963 r. TABLICA I

Fig. 3

Fig. 4

Fig. 5 Fig. 6

Eugenluez GLOW ACKI - 0 <lolomltyza,cji w jurze w zachodn!ej cz~scl przedgorza Karpat Srodkowych

Kwart. geol., nr 3, 1963 r. TABLICA II

Fig. 7 Fig. 8

Fig. 9 Fig. 10

Eugenlusz GLOWACKI - 0 dolomltyzacjl w jurze w zach<XlnleJ c~cl prze:lg6rza KS4"pat srodkowych