Grób konia z Dziekanowic

(1)

Anna Wrzesińska, Jacek

Wrzesiński

Grób konia z Dziekanowic

Studia Lednickie 5, 103-129

(2)

Poznań — Lednica 1998

A N N A W R Z E S IŃ S K A , JA C E K W R Z E S IŃ SK I M uzeum Pierw szy ch P iastów na Lednicy

G R Ó B K O N IA Z D Z IE K A N O W IC

Jednym z najw ażniejszych centralnych ośrodków Polski w czesnopiastow skiej, w m om encie form ow ania się państw a, byt gród na O strow ie L ednickim (Z. K urnato w ska 1991; Z. K urnatow ska 1993). Z ałożony na najw iększej w yspie Jeziora L ednic kiego w czasach M ieszka I połączony by ł z lądem stałym dw om a m ostam i. W ew nątrz grodu pow stał zespół architektury kam iennej (K. Ż urow ska 1993), a w okół niego, na lądzie stałym rozw inęła się gęsta sieć osadnicza (ryc. 1).

N ajintensyw niejsze badania archeologiczne regionu Lednicy prow adzono dotąd przede w szystkim na w yspie, a szczególnie w ew nątrz grodu. N a przełom ie lat 50-tych i 60-tych podjęto pierw sze badania podw odne w rum ow isku je d n e g o z m ostów — m ostu zachodniego. N atom iast w 1964 roku na w schodnim brzegu jezio ra, podczas prac niw elacyjnych, odkryto kilka obiektów osadniczych (A. N o w ak 1966), a także dw a groby szkieletow e datow ane na okres w czesnego średniow iecza. Jednak, mim o tego odkrycia system atyczne prace w ykopaliskow e na tym terenie podjęto dopiero w 1977 roku. Z inicjatyw y Instytutu (w ów czas Z akładu) A ntropologii U A M w P o znaniu region lednicki objęty został program em badań paleodem ograficznych. W po bliżu odkrytych w cześniej dw óch grobów szkieletow ych założono kilka w ykopów ce lem zlokalizow ania cm entarzyska. B adania, z kilkom a przerw am i, prow adzono do 1986 roku. W ich w yniku w yeksplorow ano 50 grobów należących do w czesnośredniow ie cznego cm en tarzy sk a szkieletow ego datow anego w ów czas na 2 połow ę XI i początki X II w ieku (A. J. W rzesińscy 1992). Ponow ne badania w znow iono w 1991 roku z in i cjatyw y M uzeum Pierw szych Piastów na Lednicy pod kierunkiem niżej podpisanych. W czesnośredniow ieczne cm entarzysko szkieletow e oznaczone jak o D ziekanow ice, stanow isko 22 (gm . Ł ubow o, woj. poznańskie) położone je s t na w schodnim brzegu Jeziora L ednickiego w odległości ok. 90 m na w schód od w czesnośredniow iecznej przepraw y m ostow ej na O strów L ednicki (ryc. IB). G roby w ystępują na łagodnych (południow ym i zachodnim ) zboczach niew ielkiego w yniesienia. N ajw iększa kulm i nacja w yniesienia w ypiętrzona je s t ok. 5 m nad w spółczesny poziom jezio ra. A ktualnie m ożem y pow iedzieć, iż obszar cm entarzyska obejm uje pow ierzchnię ok. 3 600 m2. S ystem atycznie p rzebadano dotąd 8 0 - 85% tej pow ierzchni (ryc. 1C). D otychczas odkryto 404 w czesnośredniow ieczne groby szkieletow e datow ane na okres od potow y X I do końca XII w ieku, a także obiekty osady, zniszczenie której m ożem y łączyć

(3)

104 ANNA WRZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI

Ryc. 1. A — ślady osadnictw a z w czesnego średniow iecza w okół Jeziora Lednickiego: 1- faza D, 2- faza E, 3 — faza D -E (w g E. D zięciołow ski 1991, ryc. 11); В — rejon O strow a Lednickiego (O L) z lokalizacją stan o w isk a D ziekanow ice, stan. 2 2 (D z 22)

na tle osad w czesnośredniow iecznych fazy D (badania A ZP);

С — hipotetyczne granice cm entarzyska D ziekanow ice 22 n a tle przebadanego obszaru (stan — 1996 rok).

(4)

Ryc. 2. O b szar cm en tarzy sk a (stan — lipiec 1997 rok) z usytuow aniem : gro b u konia (A ), grobu „prad ziejo w eg o ” (B), o raz pozo stałych g robów p o d d anych a n alizie C -!4 .

z w ydarzeniam i lat 30-tych XI w ieku. P odczas badań w yeksplorow ano także grób szkieletow y m ężczyzny (oznaczony ja k o grób 18/92), który datow any je s t na okres w pływ ów rzym skich (I w. n.e.) (A. J. W rzesińscy 1996), oraz ja m ę ze szkieletem k o n ia — grób zw ierzęcy (T. W ęgrzynow icz 1982, s. 2 6 - 2 8 ) .

O bszar ja k i obejm uje cm entarzysko przyjm uje kształt nieregularnego ow alu (ryc. 1C). W strefie północnej je g o centralnej partii groby w ystępują znacznie częściej (ryc. 2). W w yniku tego niekiedy dochodzi do ich w zajem nego uszkadzania. Tutaj

(5)

106 ANNA WRZESIŃSKA, JA CEK WRZESIŃSKI

60 CM

też zlokalizow ana je s t w iększość grobów dzieci, a także w tej partii cm entarzyska w grobach w ystępuje w iększa różnorod ność przedm iotów tow arzyszących zm ar łym (dotychczasow e w yniki badań na cm entarzysku patrz w: W SA t. 1 - 4 , oraz SL t. 4 - 5). W części środkow ej cm en tarzyska, lecz bliżej partii zachodniej o d kryto grób m ężczyzny zm arłego w wieku 3 0 - 3 5 lat oznaczony ja k o 21/92 (ryc. 3). M ężczyzna, pozbaw iony jakiegokolw iek w yposażenia, ułożony był na grzbiecie w zdłuż osi o kierunku w schód — za chód, głow ą skierow any na w schód. Ręce zm arłego były w yprostow ane, ułożone blisko w zdłuż ciała. Zarys jam y grobow ej uchw ycony fragm entarycznie, był bardzo słabo czytelny. Przy lew ym boku (na w y sokości klatki piersiow ej) w ystąpił zw arty układ kam ieni o średnicy od ok. 21 do 5 - 6 cm . Pod ręką lew ą rów nież kilka k a m ieni. N ad szkieletem (na m iednicy, ko ściach udow ych) w ystąpiły w iększe k a m ienie zw iązane je d n a k ze w spółczesnym w kopem (pod betonow e słupy ogrodzenia terenu M uzeum ). Sam w kop now ożytny spow odow ał jed y n ie nieznaczne p rzesu nięcie czaszki m ężczyzny w raz z żuchw ą, oraz naruszył fragm ent praw ej strony szkieletu. N a w ysokości lew ego podudzia m ężczyzny w ystąpiła praw a gałąź żuchw y i pierw szy krąg szyjny (szczytow y) konia. W toku dalszej eksploracji grobu m ężczy zny i po pow iększeniu w ykopu odsłonięty został szkielet konia (ryc. 4). Ja m a grobow a grobu 21/92, naruszona w spółczesnym w kopem , spow odow ała uszkodzenie jam y, a także szkieletu konia. G rób m ężczyzny naruszył północno-w schodnią partię jam y grobow ej konia, uszkodził je g o czaszkę (w zasypisku jam y grobow ej m ężczyzny w y stąpiło jed y n ie kilka bardzo m ałych kości łusek czaszki konia), oraz spow odow ał p rze m ieszczenie pierw szego kręgu szyjnego konia.

Na głębokości 9 0 - 100 cm poniżej w spółczesnej pow ierzchni użytkow ej (żuchw a na głębokości 112,66, m iednica — 112,73 m. n.p.m ., czaszka i stopy m ężczyzny — 112, 81, spąg jam y grobow ej m ężczyzny — 112,70/112,71) w ystąpił szkielet konia ułożony w porządku anatom icznym (ryc. 4 i 5). Spoczyw ał na lew ym boku o osi kręgosłupa w zdłuż linii w schód-zachód, czaszką skierow any na w schód. Koń został złożony do regularnej, w przybliżeniu kw adratow ej jam y o w ym iarach 240 X 240 cm,

Ryc. 3. D ziekanow ice, stan. 22. Rzut poziom y grobu 21/92, К — kości konia.

(6)

o lekko zaokrąglonych bokach i narożnikach (ryc. 4). Jam a o w ypełnisku w postaci popielato-szarego piasku w kopana została w giiniasto-piaszczysty calec. W w ypeinisku oprócz drobnych pojedynczych kam ieni, o raz kilku drobnych m ało charakterystycznych fragm entów ceram iki (ogólnie m ożna j e zaklasyfikow ać na okres w czesnego średnio w iecza — faza D?) brak innych kości, w ęgli drzew nych itp. m ateriału kulturow ego. S zkielet konia o bardzo dobrze zachow anym k o ść c u 1 spoczyw ał na spągu ja m y (głę b okość 112,52/ 112,47 m. n.p.rn.) o lekko przegłębionej partii środkow ej. Z arów no k ończyny przednie ja k i tylne w yciągnięte były prosto i ułożone rów nolegle. Pod dolnym i partiam i kończyn przednich (pozbaw ionych kopyt!2) w ystąpiły luźno ułożone niew ielkie otoczaki (średnica od 6 do 12 cm ). Pojedyncze kam ienie w ystąpiły także na spągu jam y w pobliżu kończyn tylnych, oraz pod m iednicą. N ad szkieletem , na w ysokości klatki piersiow ej leżały dw a duże głazy granitow e o średnicy 60 - 70 cm (ryc. 4 i 5). Szkielet należał do ogiera zm ariego w w ieku 1 5 - 1 8 lat, o w ysokości w kłębie ok. 142 cm . Na skutek silnego tarcia deform acji m echanicznej uległy p o w ierzchnie lew ego i praw ego zęba przedtrzonow ego żuchw y3. D otychczasow e badania O strow a Lednickiego dostarczyły licznego zw ierzęcego m ateriału kostnego. N a pod staw ie analiz szczątków kości konia w yróżniono dw ie kategorie w ysokościow e. P rze w ażały konie niskie zaliczane do kategorii m ałych ( 1 2 0 - 128 cm w kłębie) i mniej niż średnie ( 1 2 8 - 1 3 6 cm ) (Sz. G odynicki i in. 1993, 2 3 - 4 , tab. 11, a także D. M akow iecki 1997). O m aw iany przykład konia o w ysokości ok. 142 cm zaliczyć m ożna do kategorii o znacznej w ysokości. O gólnie w e w czesnym średniow ieczu obserw uje się stopniow e zw iększanie się p rocentow ego udziału koni o w iększej w ysokości (H. Ko- bryń 1984).

U kład stratygraficzny obszaru, gdzie odsłonięte zostały om aw iane groby, nie ry sow ał się jasno. L iczne w kopy w spółczesne, oraz gęste zadrzew ienie zakłóciły c z y telność stratygrafii. W zajem na relacja grobu m ężczyzny i grobu konia była je d y n ą w skazów ką przy określaniu chronologii. G rób m ężczyzny (pozbaw ionego ja k ie g o k o l w iek przedm iotu) należy do w czesnośredniow iecznego cm en tarzy sk a datow anego na okres od połow y XI do końca X II w ieku. N a starszą m etrykę grobu konia w skazuje zaobserw ow ana sytuacja, gdzie grób 21/92 naruszył p ółnocno-w schodnią partię jam y uszkadzając jed n o cześn ie czaszkę konia.

Słabo czytelna stratygrafia, m ała ilość źle zachow anego m ateriału kulturow ego um ożliw iły jed y n ie określenie chronologii w zględnej. C elem przy b liżen ia datow ania pobrano próbkę kości konia i p rzekazano do oznaczenia m etodą radiow ęglow ą4. Na om aw ianym stanow isku podczas badań w sezonie 1992 roku odkryto grób szkieletow y (grób 18/92), stratygrafia którego rów nież w sk azy w ała na okres poprzedzający

fun-1 P o o d sło n ięciu szk ieletu p om iarów m situ dokona! arc h e o z o o lo g d r inż. D an iel M a k o w iec k i, któ ry także w ykonał szczeg ó łow ą an alizę o steo o lo g iczn ą (p atrz D. M ak o w ieck i, M . M ak o w ieck a w tym tom ie) “ Z aró w n o spo só b u su n ięcia k o p y t ja k i p rzy czy n a dla jak ie j to u czy niono tru d n o w y tłu m aczy ć. B yć m oże p rzy c z y n ą u su n ię c ia b y ła c h ę ć od z y sk an ia p o dk ó w o k u w ający ch przed n ie ko p y ta. Jed n ak czy m o żliw e by ło b y usu n ięcie k opyt bez p o z o staw ien ia śladów m ech an iczn eg o ich u suw ania?

3 O b serw acja d r inż. D . M ak o w ieck ieg o (patrz ryc. w: D . M ak o w iecki, M . M ak o w ieck a w tym tom ie). 4 A n alizy w yko n ano w L a b o rato rium C -14 P o litech n ik i Ś ląsk iej w G liw ica c h p rze z p o zo stająceg o w naszej w dzięcznej p am ięci P an a Pro feso ra d ra hab. M ieczy sław a F. P azd u ra i Pan ią P ro fe so r d r hab. A nnę P azd u r której se rd e c z n ie d ziękujem y.

(7)

108 ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI

Ryc. 4. D ziekanow ice, stan. 22. R zut poziom y grobu konia: A — przed zdjęciem kam ieni, В — po zdjęciu kam ieni przykryw ających.

(8)

kcjonow anie zarów no cm entarzyska ja k i osady (A. J. W rzesińscy 1996). M ając św ia dom ość, iż analizie С 14 poddaw ane są kości będące trudnym m ateriałem d iagnostycz nym , oraz że b adane stanow isko pochodzi z w czesnego średniow iecza, okresu sto su n kow o m łodego, do b adań p rzekazano łącznie pięć prób, gdzie m ateriałem diagnostycznym były fragm enty szkieletów (tabela 1).

T ab ela 1. K o n w en cjo n aln e d aty radio w ęg lo w e p ró b ze stan o w isk a D ziekanow ice,

stan. 22

Lp. N a zw a próbki N r lab. W iek B P

1. D z. 22 g ró b 18/92 G d-6926 1 8 9 0 + 100

2. D z. 22 Koń G d -10067 1 1 0 0 + 130

3. D z. 22 grób 9/92 G d - 10208 1030 ± 7 0 4. D z. 22 g ró b 21/92 G d - 10209 1 2 1 0 + 170 5. D z. 22 grób 59/94 G d - 10206 800 ± 8 0

N iew ielka ilość kolagenu uzyskana z pobranych prób zm usiła do zastosow ania dodatkow ych zabiegów laboratoryjnych5. P rocedury te, a także sam m ateriał poddany analizom pochodzący z obszaru upraw rolnych, p o rośniętego bujnie roślinnością z no w ożytnym i w kopam i pow odują, iż w yniki o barczone są pew nym i błędam i. W w yniku przeprow adzonych analiz otrzym aliśm y szereg dat z k tórych w iększość m ożna odnieść do okresu w czesnego średniow iecza. Z aprezentow ane w tabeli 1 datow anie należy traktow ać ja k o w skaźniki odnośnie w zajem nych relacji chronologicznych po szczeg ó l nych prób poddanych analizie. N a stanow isku D ziekanow ice 22 otrzym ane w yniki pozw alają w yróżnić trzy horyzonty chronologiczne. D o najstarszego m ożna zaliczyć grób 18/92 określany ja k o „pradziejow y” (A. J. W rzesińscy 1996), którego chronologia odpow iada okresow i w pływ ów rzym skich. N atom iast po zo stałe (w tym grób konia) m ieszczą się w p rzedziale chronologicznym w czesnego średniow iecza. W śród nich, m im o stosunkow o dużych przedziałów niepew ności, m ożna w yróżnić dw a horyzonty: starszy — grób konia, grób 9/92, grób 21/92, oraz m łodszy — grób 59/92. G rób 21/92 o znacznej rozpiętości otrzym anych dat uległ naruszeniu przez w kop now ożytny, co m ogło m ieć w pływ na otrzym any w ynik. N atom iast grób 9/92, leżący niedaleko obu grobów (konia i 21/92) zlokalizow any je s t w północnej partii części środkow ej (ryc. 2). Jest to partia gdzie groby w ystępują w trzech poziom ach, co św iadczy o d łu ż szym okresie u ży tk o w an ia tej partii nekropolii. G rób 9/92 należy do najniższego p o ziom u i m ożna go łączyć z n ajstarszą fazą cm entarzyska. N atom iast grób 59/92 p o łożony je s t w partii północno-w schodniej cm entarzyska, w odległości ok. 25 m od om aw ianych grobów konia i m ężczyzny. W ystępujące w tym rejonie groby rozm ie szczone są gęsto, w dw óch — trzech poziom ach, niekiedy uszkadzając się w zajem nie. G rób 59/94 m ożna łączyć z m łodszą fazą cm entarzyska (por. ryc. 2).

O m aw iany grób konia chronologicznie m ożna łączyć z okresem funkcjonow ania

5 P o m iary ko n cen tracji rad iow ęg la z zasto so w an iem p ro ced u ry ro zcień czan ia izo to po w eg o (z kom en tarza w yn ik ó w p ro feso ra M . F, P azdura).

(9)

1 1 0 ANNA W RZESIŃSKA. JACEK W RZESIŃSKI

Ryc. 5. Dziekanowice, stan, 22. Szkielet konia po zdjęciu kamieni.

osady przypadającym na 2 połow ę X i 1 połow ę XI wieku. Z lokalizow ana na w schod nim brzegu jezio ra Lednickiego należała do zespołu osadniczego ja k i funkcjonow ał w okresie najw iększego rozkw itu lednickiego grodu — rezydencji. Z niszczenie rezy dencji, w raz z jej zapleczem osadniczym , łączy się na ogół z okresem kryzysu państw a piastow skiego w latach 30-tych XI w ieku. W m om encie odradzania się osadnictw a na w yspie i wokół niej w m iejscu zniszczonej osady, na w schodnim brzegu jezio ra, pow staje cm entarzysko. G rób konia, praw dopodobnie dzięki w idocznym na p o w ierz chni kam ieniom , om ijany był podczas zakładania kolejnych grobów zm artych m iesz kańców rejonu Lednicy. Być m oże, w m iarę upływu czasu, w ielkość sam ej jam y uległa zapom nieniu. D latego też jed en z grobów (21/92) naruszył ja m ę i uszkodził czaszkę złożonego w niej konia. W zajem na relacja zarów no przestrzenna ja k i funkcjonalna obiektów osady i grobu konia nie są w pełni jasne. U trudnia je słabo rozpoznany

(10)

GRÓB KONIA Z DZIEKANOWIC l i i

zasięg osady w czesnośredniow iecznej, a przede w szystkim w spółczesna niw elacja te renu i je g o obecne zadrzew ienie. A ktualnie m ożna pow iedzieć, iż grób konia znajdow ał się w południow o-w schodniej partii osady. O ile w ogóle był z nią zw iązany.

Interpretacja o m aw ianego grobu konia nie je s t łatw ą i w chw ili obecnej nie m oże być jed n o zn aczn ą. Spośród zw ierząt koń należy do najstarszych bliskich tow arzyszy człow ieka. W długotrw ałej historii w zajem nych kontaktów ch arakter je g o obecności obok czło w iek a jest w ieloraki. B ogata sym bolika konia w w ielu kulturach pow odow ała, iż zajm ow ał on w ażne m iejsce w w ierzeniach i m itologii wielu kultur (W . K opaliński 1990, s. 1 5 7 - 161; A. M. K em piński 1993, s. 2 3 0 - 2 3 1 ) . Sam koń nie był obiektem kultu6. Pełnił je d n a k w ażne funkcje w obrzędach, m agii, a także podczas w różenia (Z. R ajew ski 1973; 1974; S. Piekarczyk 1979, s. 1 7 4 - 176; A. G ieysztor 1982, s. 97 - 8 ; W. Szafrański 1983, s. 1 3 9 - 1 4 3 ; H. Ł ow m iański 1986, s. 172, 176, 177; S. U rbańczyk 1991, s. 8 8 - 8 9 , 118, 154; A. L. M iś 1997, s. 121 - 122; L. P. Słupecki 1998, s. 1 2 9 - 154). K oń byl często rum akiem bóstw i siłą pociągow ą ich pojazdów . D zięki tem u uw ażany byi za p om ost m iędzy bóstw am i a ludźm i. N a terenie Słow iań szczyzny aspekt pośrednictw a, czy m oże w staw iennictw a w idoczny je s t w szeroko rozpow szechnionych tzw. ofiarach zakładzinow ych (Z. H ilczer-K um atow ska 1982, s. 52 - 4; A. Caune 1995; B. G ediga 1996). Fragm enty konia (zw łaszcza je g o czaszkę) um ieszczano pod now o w znoszonym i w ałam i obronnym i, pod obiektam i m ieszkalnym i, a także w obiektach o charakterze kultow ym (?). Zw yczaj ofiary zakładzinow ej, zw ią zany z zakładaniem now ej siedziby, tączy się z początkiem now ego życia, naw iązując do mitu początku (M. E liade 1993, s. 7 9 - 8 3 ) . Zw yczaj ten funkcjonow ał dość po w szechnie przez dłuższy okres czasu, a jed n y m z przykładów m ogą być X II-w ieczne chaty z O strow a L ednickiego (J. L eśny 1974; J. G órecki i in. 1994, s. 3 5 - 6 ) .

W izerunki konia znane są z najstarszych m alow ideł naskalnych. W sztuce w czes nego średniow iecza są obecne m. in. w postaci różnego rodzaju w yobrażeń plastycznych przedstaw ianych w drew nie, m etalu, glinie, bursztynie. Z terenu Polski do najstarszych znalezisk „konia” należy żuchw a p o chodząca z D ziadow ej Skaty, którą łączy się z w ierzeniam i ludności środkow ego paleolitu (W. H ensel 1973, s. 1 9 - 2 0 ) . P ochów ki koni zarów no ciałopalne ja k i szkieletow e (w tym cząstkow e) znane są od neolitu aż po średniow iecze (K. Sw ieżyński, P. W yrost 1973; T . W ęgrzynow icz 1982, s. 1 6 5 7). Z najdow ane na osadach i cm entarzyskach m ogą się łączy ć z w ierzeniam i, ale m ogą też być w ynikiem pobudek czysto em ocjonalnych. M ożem y przypuszczać, iż niektóre z koni będąc ulubionym i zw ierzętam i doczekały się specjalnego traktow ania po sw ojej śm ierci. Pochów ki zw ierzęce (w tym koni) m ogą spełniać funkcję grobów zastępczych — zw ierzę zam iast człow ieka.

W niektórych rejonacli Europy w okresie w pływ ów rzym skich na cm entarzyskach zauw ażyć m ożna nasilenie się zwyczaju w postaci pochów ków koni. O bserw uje się w spólne groby człow ieka i konia, a także groby koni zakładane w pobliżu grobów ludz kich (M. M üller-W ille 1 9 7 0 - 1971; J. Jaskanis 1974; W. Szym ański, E. Dąbrowska

6 O sile kultu k o n ia, z w łaszcza o biaiej m aści, tk w iący m w naszej pod św iad o m o ści m oże św iad czy ć je d n a i. op o w ieści A n d rzeja W ajd y . Podo b n o sam o tn a szarża b iałego ko n ia w film ie „ L o tn a" b y ła n ie k o n tro lo w an y m przy p ad k iem na plan ie film ow ym . Jed n ak j a k o zn ak o m icie pasu jąca d o naszy ch w yob rażeń zn alazła się na taśm ie film ow ej. A leg en d a do d ała tem u „p rzy p ad k o w i” d o d atk o w y ch znaczeń.

(11)

1 1 2 ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI

1979; T. W ęgrzynow icz 1982; H.-H. M üller 1985; T. Baranow ski 1996). W spólne groby człow ieka i konia, oraz celow e groby koni są dow odem bliskiej więzi łączącej człow ieka i konia. Specjalne traktow anie konia podkreśla dodatkow o oporządzenie w raz z którym zwykle go chow ano. To w szystko w ynika z roli jak ą człow iek pow ierzył koniom. Koń służył przede w szystkim w arstw om militarnie aktyw nym , związany był z grupą w ojow ników, rycerzy. B yła to zw ykle grupa zajm ująca uprzyw ilejow aną pozycję.

W e w czesnym średniow ieczu na niektórych terenach Europy w obrębie cm entarzysk (ale nie tylko) w grobach pojaw iają się fragm enty koni. Są to części określane ja k o niekonsum pcyjne i łączy się je z rytualnym uśm iercaniem i rytualną ucztą po śm ierci jeźd źca (E. A. C halikow a 1976; C. A m bros, H.-H. M üller 1980; C. A m bros 1991; M.

H anuliak 1994, s. 2 9 - 3 0 ) .

Z terenu Polski wczesnopiastow skiej ja k dotąd brak grobów z końm i (choćby czą stkowymi), a do w yjątków należą groby z elem entam i rzędu końskiego (np, w C iepłem wystąpiły części w ędzidła, siodła i uzdy — J. Żak 1957, s. 165, natom iast w L utom ier sku czapraka i siodła — A. N adolski i in. 1959, s. 5 8 - 5 9 ) . A rcheologicznym i św ia dectw am i istnienia konnych oddziałów zbrojnych w okresie form ow ania się państw a polskiego m ogą być groby z ostrogam i, a także z innym i elem entam i uzbrojenia (Z. Kur natow ska 1991a, s. 8 3 - 5 , ryc. 1). Sporadyczne groby z oporządzeniem jeździeckim łączy się z obcym żyw iołem — koczow nikam i węgierskim i, lub bliżej z Kabaram i (A. Koperski, M . Parczewski 1978; A. Koperski 1982; T. Lew icki 1988, s, 80, 8 2 - 3 ) .

M im o bez w ątpienia szczególnego stosunku człow ieka do konia nie ograniczano się jed y n ie do je g o rytualnej konsum pcji (J. P yrgała 1973, s. 486; M . D em bińska 1975, s. 217 - 2 2 0 ) . Jednak stosunkow o niew ielki odsetek pokonsum pcyjnych szcząt ków konia ja k i spotykam y na osadach (grodach) w skazuje, że nie b y ł to zw yczaj pow szechnie praktykow any. M ożna przypuszczać, iż konsum pcji podlegały zw ierzęta padłe, a być m oże do ich konsum pcji dochodziło jed y n ie w chw ilach kryzysu żyw ie niow ego. D la przykładu m ożna pow iedzieć, iż na O strow ie Lednickim w okresie fu n k cjonow ania rezydencji pokonsum pcyjne szczątki konia stanow ią znikom y odsetek (przy nieco w iększym na podgrodziu), natom iast po połow ie X I w ieku w okresie tzw. kasztelańskim dochodzi do je g o nieco w iększej konsum pcji (D. M akow iecki 1997).

B ez w ątpienia koń złożony w ja m ie ze stanow iska D ziekanow ice 22 należy do rzadszych znalezisk grobow ych. Jego w yjątkow ość polega m. in. na; anatom icznym układzie w sp ecjalnie przygotow anej jam ie, pieczołow itości ułożenia przy je d n o c z e s nym braku kopyt przednich, znacznej w ysokości7, w ytarciu kłów (m ożliw ość noszenia w ędzidła), braku śladów „kulinarnych” lub choćby skórow ania, braku w yposażenia (oporządzenia, ogtow ia itp.), zaznaczeniu głazam i m iejsca pochów ku. M ożna dom nie m yw ać że pochow ane w specjalnej ja m ie zw ierzę — koń spełniało przez długi okres czasu (w iek konia określono na 1 5 - 1 8 lat) w ażną funkcję. D la w łaściciela — użyt kow nika koń ten był na tyle w ażnym , że nie tylko pochow ał go bardzo starannie, ale dodatkow o oznaczył dw om a głazam i.

7 Przy an alizie w zrostu bydła neolity czn eg o w Z łotej zaobserw ow ano, iż kastro w ane b ydło cech o w ał w iększy w zrost (A. L asota-M o sk alew sk a 1977, s. 1 1 9 - 1 2 0 ; 1997, s. 20). T en nadm iern y w z ro st m ógł być ham ow any p raca fizyczną. B yć m oże w p rzypadku Z łotej m am y do czy n ien ia z g ru pą bydła sp ecjaln ie w y selekcjonow aną d la celów k u ltow ych? U w agi o kastracji koni p atrz H. K o bryń 1984, s. 50.

(12)

L IT E R A T U R A

A m bros С. 1991, K o stro v e zvySky kofia zo staro m ad arsk éh o p o h rebiska v N esvodach, A R 43, s. 281 - 184. A m bros C., M üller H .-H. 1980, Frühgeschichtliche Pferdeskelett aus d em G ebit d er Tschechoslow akei, Bratislava. B aranow ski T. 1996, Pochów ki koni z T um ian, w woj. o lszty ń sk im , A P 4 1 , s. 6 5 - 130.

C au n e A. 1995, A rch äo lo g isch e Z e u g n isse von den h eidnischen V olk sg lau b en in R ig a w ährend d es 1 2 - 1 3 Jah rhunderts, Ś w 40, s. 2 6 - 4 2 .

C h aü k o w a E.A .1976, R an n iev en g ersk ije p am iatniki n iżn eg o P rikam ia i P riuralia, So v ietsk aja A rcheologija, t. 3, M oskva.

D em b iń sk a M . 1975, Z m ian y w stru k tu rze hodow li na z iem iach p o lskich w e w czesn y m ś red nio w ieczu , K H KM 23, s. 2 1 5 - 2 2 4 .

D zięciołow ski E. 1991, R ozm ieszczen ie stan o w isk archeo lo g iczn y ch w L ed n ick im Parku K rajobrazow ym , s. 4 3 - 5 6 , [w:] W stęp do paleoekologii L edn ick ieg o Parku K rajobrazow ego, red. K. T o bolski, Poznań. E liad e M . 1993, Sacrum , m it, h istoria, W arszaw a.

G ed ig a B. 1996, C h ry stian izacja i utrzy m an ie się przed ch rześcijań sk ich p rak ty k k u lto w y ch na Ś ląsku, [w:] Sło w iańszczyzna w E u ropie śred n io w ieczn ej, t. 1, red K urnatow ska, W rocław , s. 1 5 9 - 167. G iey szto r A. 1982, M ito lo g ia Słow ian, W arszaw a.

G odynicki S z., K ru szo n a W ., S chram m W ., M akow iecki D. 1993, Szczątki k o stne ko n ia (E quus Przew alski F. C aballus L.) z w y k o p alisk na O stro w ie L ednickim , R oczniki A k adem ii R olniczej w Poznaniu, t. 252, A rcheozoologia, s. 1 5 - 2 6 .

G órecki J., Ł astow iecki M ., W rzesiń sk i J. 1994, W czesno śred n io w ieczn e bu d o w n ictw o m ieszk aln e O strow a Lednickiego, S L 3, s. 21 - 4 5 .

H an u liak M . 1994, M alé K osihy. Poh rebisk o z 1 0 - 1 1 . Starocia, Nitra. H ensel W . 1973, Po lsk a starożytna, W rocław , W arszaw a, K raków , G dańsk. H ilczer-K u m ato w sk a Z. 1982, Z ak ładzina, SSS , t. 7, s. 5 2 - 5 4 .

Jask an is J. 1974, O brządek p ogrzebow y Z ach o d n ich B ałtów u schyłku starożytności ( I - V w .n.e.), W rocław , W arszaw a, K raków , G dańsk.

K em piński A .M . 1993, S ło w n ik m itologii ludów in d o eu ro p ejsk ich , Poznań.

K obryń H. 1984, Z m ian y n iektórych ce ch m orfo log iczn y ch k o n ia w św ietle b adań k o stnych m ateriałów w yko palisk o w y ch z obszaru P o lski, W arszaw a.

K opaliński W . 1990, S ło w n ik sy m boli, W arszaw a.

K operski A. 1982, C m en tarzy sk o „staro m ad ziarsk ie” w P rzem yślu, P iM M A E Ł SA , t. 29, s. 261 - 167. K operski A ., P arczew ski M . 1978, W czesno śred n io w ieczn y grób W ę g ra-k o czo w n ik a z Przem y śla, A A C 18,

s. 151 - 199.

K urn atow sk a Z. 1991, Z b adań nad p rzem ianam i organ izacji terytorialnej w p ań stw ie pierw szy ch Piastów , SL 2, s. 11 - 22.

— 1991a, T w o rzen ie się p ań stw a p ierw szych P iastów w asp ek cie arch eo lo g iczn y m , [w:] O d plem ien ia d o państw a. Ś ląsk na tle w czesn o śred n io w ieczn ej Sło w iań szczy zn y Z ach o d n iej, red. L. L eciejew icz, W roc law , W arszaw a, s. 77 - 98.

— 1993, Przem iany lokalnych ośrodków w ładzy w XI-XH wieku w W ielkopolsce, [w:] Lokalne ośrodki władzy państw ow ej w X I-X II w ieku w E u ropie Ś ro d k ow o-W schodniej, red. S. M o źd zio ch , W rocław , s. 21 - 29. L aso ta-M o sk alew sk a A. 1977, O cena m orfologii kości byd lęcy ch z „G ajo w izn y ", [w:] C m en tarzy sk o kultury am fo r k u listych w Z łotej S andom ierskiej, W roclaw , s. 97 - 132. 1997, P odstaw y archeozoologii. Szczątki ssaków . W arszaw a.

L eśny J. 1973, W spraw ie k ultu po g ańsk ieg o na O stro w ie L ed n ick im w e w czesn y m śred n io w ieczu, SlA n 21, s. 1 1 9 - 1 3 5 .

Lew icki T. 1988, K abarow ie (K aw aro w ie) na R usi, na W ęg rzech i w P o lsce w e w czesnym śred n io w ieczu , [w:] Studia nad etno g enezą S łow ian i k ulturą E urop y śred n io w ieczn ej, t. 2, W arszaw a, s. 77 - 88. L o w m iański H. 1986, R eligia S łow ian i je j u padek, W arszaw a.

M akow iecki D. 1997, H o d o w la o raz u ży tkow anie zw ierząt n a O stro w ie L ednickim w śred niow ieczu, Poznań (m aszy n o pis n iepublikow anej pracy d oktorskiej).

M iś A. L. 1997, Przed ch rześcijań sk a religia R ugian, S1A 38, s. 105 - 149.

M ü ller H .-H . 1985, Frü h g esch ich tlich e Pferd esk elettfu n d e im G eb it d er D eu tschen D em o k ratisch en n R epublik, B eiträge zu r A rch äo zoo log ie, t. 4, W eim ar.

(13)

114 ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI

M üller-W ille M . 1 9 7 0 - 1971, P ferdegrab und Pferdekopfer im frühen M ittelalter, B erichten van de R ijksdienst v orr h et O udheidkunig B odem onderzoek, t. 2 0 - 2 1 , s .1 1 9 - 2 4 8 .

N adolski A ., A b ram ow icz A., Poklew ski T . 1959, C m entarzysko z XI w ieku w Lutom iersku pod Ł odzią, Łódź.

N o w ak A. 1966, B ad an ia arch e o lo g ic z n e n a O stro w ie L ed n ick im , pow . G n iezn o w 1963 roku, S1A 18, s. 179 - 189.

Piekarczyk S. 1979, M itologia germ ańska. W arszaw a.

Pyrgała J. 1973, G o sp odarcze i k o nsum pcyjne aspekty chow u zw ierząt u dom ow ionych na ziem iach polskich m iędzy I w. p.n.e. a IV w. n.e., K H K M 21, s. 483 - 4 9 3 .

Rajew ski Z. 1973, D as P ferd im G lauben bei den Slaw en im frühen M ittelalter, [w:] S lavjanite i sredizem no- m orsijat svjat VI — XI vek, Sofia, s. 231 - 2 3 7 .

— 1974, Koń w w ierzeniach S łow ian w czesnośredniow iecznych, W A 39, s. 5 1 6 - 5 2 1 . Słupecki L. P. 1998, W yro czn ie i w różby pogańskich Skandynaw ów , W arszaw a.

Szafrański W . 1983, Płock we w czesnym średniow ieczu, W rocław , W arszaw a, K raków , G dańsk, Ł ódź. Szym ański W ., D ąb row ska E. 1979, A w arzy. W ęgrzy, W rocław , W arszaw a, K raków , G dańsk.

Św ieżyński K., W yrost P. 1973, Szczątki z grobów zw ierzęcych jak o przedm iot badań archeozoologicznych, KH KM 21, s. 4 5 5 - 4 6 0 .

U rbańczyk S. 1991, D aw ni Słow ianie. W iara i kult, W rocław , W arszaw a, Kraków.

W ęg rzynow icz T. 1982, Szczątki zw ierzęce ja k o w yraz w ierzeń w czasach ciało p alen ia zw łok. W arszaw a. W rzesińscy A., J. 1992, S praw ozdanie z badań na w czesnośredniow iecznym cm en tarzysku szk ieletow y m

w D ziekanow icach, stan. 22, gm. Łubow o, w oj. poznańskie, W SA 1, s. 1 0 3 - 1 1 2 .

— 1996, G rób „pradziejow y” z D ziekanow ic, gm. Łubow o, woj. poznańskie, stan. 22, S L 4, s. 3 2 5 - 3 3 8 . Ż ak J. 1957, C zy grób uzbrojonego je ź d ź c a z C iepłego, pow . Tczew ski, je s t grobem sk an d y n aw sk im ?, A P

1, s. 1 6 4 - 180.

Ż urow ska K. 1993, (red.) U progu ch rześcijaństw a w Polsce. O strów Lednicki, K raków.

DAS G R A B EIN E S PFE RD E S A U S D Z IEK A N O W IC E

Z u s a m m e n f a s s u n g

D as frühm ittelalterliche Skelettgräberfeld in D ziekanow ice, Fst. 2 2 (G em einde Ł ubow o, W oj. Poznań) liegt am östlichen U fer des Lednica-Sees, ca. 90 m w eit von dem B rückenübergang a u f O stró w L ednicki (A bb. 1). 404 bisher freigelegten Sk elettg räb er (A bb. 2) w erden au f den Zeitraum von d er M itte des 11. bis E nde des 12. Jh. datiert.

In d er A usgrabungskam pagne 1993 w urde ein G rab eines Pferdes freigelegt (Abb. 4 und 5). In d er Tiefe von ca. 9 0 - 100 cm u nter d er gegenw ärtigen N utzfläche befand sich das Skelett eines Pferdes, der in an ato m isch er A n o rdnung geleg t war. D as P ferd Jag a u f d er linken S eite in e in e r 2 4 0 x 2 4 0 cm gro ß en G rube. U n ter den v orderen G liedern (ohne H ufe!) befanden sich kleine Steine. Ü b er dem Skelett, in d er H öhe des B rustkastens, lagen zw ei große ( 6 0 - 7 0 cm D urchm esser) G ranitgesteine. D as Skelett gehörte einem H engst, d er im A lter 1 5 - 1 8 Jahre gestorben ist, im H interteil ca. 142 cm hoch, m it stark ausgeriebenen O berflächen d er linken und rechten B ackenzähnen des U nterkiefers.

D as Pferdegrab w urde vom G rab 21/92 beschädigt (A bb. 2 - 5 ) . Infolge d er B eschädigung w urde dem Skelett des Pferdes der Schädel entzogen und d er erste H alsw irbel verlagert. Es fehlt an keinerlei Beigaben sow ohl in dem M ännergrab (G rab 21/92) als auch in dem Pferdegrab, was deren genaue C hro n olo g ie un m öglich m achte. N u r ihre gegenseitige R elation erm öglicht d ie B estim m ung e in e r relativen C h ronologie — das Pferdegrab ist älter als das G rab 21/92, das zu dem a u f den Zeitraum von d er M itte des 11. bis Ende des 12. Jh. datierten G räberfeld gehört.

Um d ie C hronologie des Pferdegrabes an zunähem , w urden die Fragm ente des Skeletts des Pferdes (und auch von 4 anderen G räbern aus dem G räberfeld) ein er R adiokarbonanalyse unterzogen. E rh altene Ergebnisse (T abelle 1) lassen es zu, den chronologischen H orizont des Pferdegrabes zu bestim m en. Seine E ntstehungszeit kann m it d er frühm ittelalterlichen Zeit, jed o c h m it d er Z eit v or dem Funktionieren des G räberfeldes verbunden werden.

(14)

A B B IL D U N G E N

A bb. l . A — B esiedlungsspuren au s dem Frü h m ittelalter um den L ed n ica-S ee: 1 — Phase D, 2 — Ph ase D -E (nach. E. D zięciołow ski 1991, A bb. 1 1); В — G eb iet des O stró w L ednicki (O L) m it d er L ag e d er F u n d stelle D ziekanow ice, Fst. 22 (D z 22 ) a u f dem H in tergrund d er frühm ittelalterlich en S ied lu n g en aus d er Phase D (U ntersuchungen — A rch äologische A u fnahm e Polens); h y p o thetische G renzen des G räb erfel des D ziek an o w ice 22 a u f dem H in terg ru n d des untersu ch ten G elän d es (Z ustand 1996)

A bb. 2. G ebiet des G räb erfeld es (Z ustand Juli 1997) m it d e r L age: d es Pferd eg rab es (A ), des „urge- sch ich tlich en ” G rabes (B) und so n stig er G räber, die e in e r C -1 4 A n alyse unterzo g en w urden

A bb. 3. D ziekanow ice, Fst. 22. A. G rundriß des G rabes 21/92, К — Pferdeknochen.

A bb. 4. D ziekanow ice, Fst. 22. A. G rundriß des Pferdegrabes: А — v o r dem A bneh m en d er Steine, В — nach dem A bnehm en d er D ecksteine.

(15)

(16)

D A N IE L M A K O W IE C K I

In stytut A rcheologii i E tn ologii PA N , O d dział w Poznaniu M A R Z E N A M A K O W IE C K A

Praco w n ia A rcheolo g iczn o -P rzy ro d n icza

A N A L IZ A A R C H E O Z O O L O G IC Z N A P O C H Ó W K U K O N IA

W S T Ę P

W trakcie archeologicznych badań w ykopaliskow ych prow adzonych na cm en ta rzysku w czesnośredniow iecznym w D ziekanow icach, stan 22 w 1993 roku przez A. i J. W rzesińskich z M uzeum P ierw szych Piastów na L ednicy, odk ry to grób konia. N a podstaw ie d at radiow ęglow ych C 14 ustalono je g o chronologię na okres w czesnego średniow iecza — 1100 ± 130 B P (W rzesińska, W rzesiński w druku). C elem niniejszej p racy je s t przeprow adzenie analizy anatom icznej, m orfologicznej i osteom etrycznej szkieletu i zębów konia.

M A T E R IA Ł I M E T O D Y

O dkryty sz k ielet spoczyw ał w p ozycji bocznej praw ej z nogam i w y p ro sto w an y mi. B ył u m ieszczo n y w ja m ie o ksz tałcie zbliżonym do czw o ro k ąta, na głębokości 9 0 - 100 cm , o długości 240 cm , szerokości 240 cm . P o ch ó w ek by ł zorientow any na osi w schód — zachód. S zk ielet sp o c zy w ał w pozycji bocznej praw ej z nogam i w yprostow anym i. S zk ielet in situ, ułożony w p o rządku anatom icznym , nie zaw ierał je d y n ie czaszk i, która została praw d o p o d o b n ie zn iszczo n a p rz e z p óźniejszy w kop g robu n r 21/92, ponadto odno to w an o b rak p rzed n ich czło n ó w palco w y ch dalszych (tab. 1).

W iek śm ierci konia oraz płeć u stalono na podstaw ie u zęb ien ia żuchw y, stosując dane L utnickiego (1972) i H aberm ehla (1975). P onadto zbadano szkielet pod w zględem obecności na kośćcu śladów pochodzenia antropogenicznego.

K ości zm ierzono w edług zaleceń D riesch (1976), stosując angielską nom enklaturę o raz skróty definiujące punkty pom iarow e. O cenę w ysokości w kłębie konia p rzep ro w adzono na podstaw ie danych zaw artych w tabeli V itta (1952).

(17)

118 DANIEL MAKOWIECKI. MARZENA MAKOWIECKA

W Y N IK I

W zbadanym szkielecie odnotow ano jed y n ie b rak czaszki oraz przednich członów palcow ych dalszych (tab. 1). Stan zużycia zębów siecznych żuchw y pozw ala uznać, że w chw ili śm ierci koń był w w ieku około 1 5 - 1 8 lat. O becność dobrze w ykształ conych kłów w żuchw ie w skazuje na m ęską płeć osobnika, z którego pochodził szkielet. Badania kośćca na obecność śladów pochodzenia antropogenicznego, pozw oliły na odnotow anie śladów deform acji m echanicznej pow ierzchni zębów przedtrzonow ych P2 lew ego i praw ego na skutek silnego tarcia (ryc. 1, 2). Poza w ym ienioną obserw acją, nie stw ierdzono żadnych innych śladów pochodzenia antropogenicznego, które m o głyby być zw iązane z uśm ierceniem zw ierzęcia przez człow ieka oraz zabiegam i zw ią zanym i z czynnościam i, zm ierzającym i do uzyskania skóry lub m ięsa.

T abela 1. Skład anatom iczny o d k rytego szkieletu ko n ia z D ziekanow ic, stan 22.

K ość L ew a Praw a C zaszka 0 K. gnykow a 1 Ż uchw a 1 1 K ręgi szyjne 6 K ręgi piersiow e 18 K ręgi lędźw iow e 7 K. k rzyżow a 1 Kręgi o gonow e 5 Żebra 18 18 M ostek 1 Ł o patka 1 1 K. ram ienna 1 1

K. pro m ien iow a 1 1

K. ło kciow a 1 1 K. m iedniczna 1 1 K. udow a 1 1 R zepka 1 1 K. p iszczelow a 1 I K. strzałkow a 1 1 Kości nadgarstka 7 7 Kości śródręcza 3 3 Kości stępu 6 6 K ości śródstopia 3 3

C zło n y p alcow y bliższy 2 2

C złon palcow y środkow y 2 2

C złon p alcow y dalszy 1 1

T rzeszczki czło n ó w palcow ych 4 6

(18)

119

R y c . 1. S ta rc ie k o ron y na zę b a ch p rze d trzo n o w y c h P 2 , p ra w e g o łuk u z ę b o w e g o p o w sta łe na w sk u tek n o s z e n ia p r z e z k o n ia w ę d z id ła .

W artości pom iarów żuchw y oraz kości k ończyny piersiow ej i m iednicznej zaw arto w tabelach 1 - 6. W ysokość w kłębie obliczona z długości całkow itych kości długich k ończyn zaw iera się w przedziale od 135,7 cm do 145,5 cm przy 142,1 cm (tab. 7). W artość w skaźnika szerokości trzonu obliczona dla kości śródręcza i śródstopia w ynosi odpow iednio 15,45 i 12,1.

T a b e la 2 . W y n ik i p o m ia ró w żu c h w y k on ia z D z ie k a n o w ic , stan 2 2 .

P o m iar m m

L en gh t from the an g le: G o n io n c a u d a le - In frad en tale 4 0 7 ,0 L en g h t fro m th e c o n d y le : ab ora l b o rd er o f th e c o n d y le p r o c e s s - In frad en tale 4 3 0 ,0 L en g h t: g o n io n c a u d a le - ab oral b ord er o f th e a lv e o lu s o f М 3 14 5 ,0 L en g h t o f the h orizon tal ram us: aboral b order o f the a lv e o lu s o f М 3 - Infrad en tale 2 6 2 ,3 L en ght: G o n io n ca u d a le - oral b ord er o f th e a lv e o lu s o f P 2 3 0 4 ,0 L en gh t o f the c h ee k to o th row ,m easu red a lo n g the a lv e o li on the b u c ca l s id e 160,5 L en gh t o f the m olar ro w , m easured a lo n g th e a lv e o li on the b ucca l sid e 8 0 ,7 L en g h t o f th e p rem olar ro w , m easured a lo n g the a lv e o li on th e b u c ca l sid e 80,5 L en g h t o f th e d iastem a: oral b order o f th e a lv e o lu s o f P 2 - aboral border o f the a lv e o lu s o f 13 (5 9 .5 ) A b oral h eig h t o f the vertical ram us: G o n io n v en trale - h ig h est p o in t o f the c o n d y le p ro ce ss 2 3 7 ,4 M id d le h ig h l o f th e v er tica l ram us: G o n io n v en tr a le d e e p e s t p oin t o f th e m a n d ib u lar n otch 2 1 9 ,7 O ral h e ig h t o f th e v er tica l ram us: G o n io n v en tr a le - C o r o n io n (2 5 5 ,0 )

(19)

120 D A N IE L M A K O W IE C K I. M A R Z E N A M A K O W IE C K A

Ryc. 2. Starcie korony na zębach przedtrzonowych P2, lewego luku zębowego powstałe na wskutek noszenia przez konia wędzidła.

T a b e la 3 . Wyniki pomiarów łopatki konia z Dziekanowic, stan. 22.

Pom iar L ew a Praw a H S 3 5 7 ,4 3 6 2 ,0 D H A 3 7 7 ,0 3 8 1 ,0 Ld 18 7 ,0 1 8 4 ,0 SL C 6 6 ,8 6 8 ,0 G L P 100,1 9 9,5 L G 6 0 ,2 6 2 ,4 BG 5 4 ,6 5 6 ,4 T a b e la 4. Wyniki pomiarów kości długich kończyn konia z Dziekanowic, stan. 22.

Pom iar K o ś ć ram ienna K o ść p ro m ien io w a K o ś ć u d ow a K o ś ć p is z c z e lo w a lew a Drawa lew a praw a le w a p rawa lew a prawa G L 3 4 5 ,0 3 4 4 ,5 4 0 2 ,5 4 0 5 ,2 3 6 6 ,5 3 6 2 ,0 PL 3 2 9 ,0 3 2 9 ,0 GL1 2 9 2 ,5 2 8 9 ,3 G LC 2 7 8 ,5 2 7 6 ,0 3 6 3 ,0 3 6 3 ,0 LI 3 2 2 ,0 3 2 2 ,0 3 2 7 ,8 3 2 6 ,8 Bp 101 ,0 100,8 9 3 ,0 9 2 ,8 12 5 ,4 126 ,8 1 1 1 ,0 110,5 SD 37 ,8 3 8 ,4 4 2 ,2 4 3 ,5 4 3 ,6 42,1 4 4 ,6 4 5 ,3 Bd 8 8 ,7 8 8 ,0 82,7 8 1 ,5 101,8 10 1 ,2 82,1 82,5 В Т 8 3 .0 82,8

(20)

ANALIZA ARCHEOZOOLOGICZNA POCHÓWKU KONIA 121 T ab ela 5. W yniki pom iarów ko ści śró dręcza i śró d sto p ia ko n ia z D ziekanow ic, stan. 22.

P o m iar K ość śró d ręcza III K ość śró d sto p ia III

lew a p raw a lew a praw a

G L 236,7 236,8 275,6 275,5 GLI 232,5 233,5 272,0 272,0 LI 228,0 227,9 266,1 266,1 Bp 54,4 55,3 54,6 53,2 SD 36,4 37,0 33,6 33,1 Bd 53,4 53,8 54,2 53,9 T ab ela 6. W yniki p o m iarów czło n ó w p alcow ych ko n ia z D ziek ano w ic, stan. 22.

C złon palcow y bliższy C złon p alcow y środkow y

Pom iar _przedni _tylny _przedni _tylny

p raw y lew y p raw y praw y lew y praw y

G L 9 3,9 91,9 91,7 52,3 53,7 54,1 Bp 62,5 60,1 59,0 58,5 58,2 5 8,2 Bfp 53,6 56,2 55,8 50,8 48,0 49,3 SD 37,2 37,2 35,9 47,8 45,9 44,7 Bd 52,3 51,2 50,8 54,0 49,8 4 8,4 Bfd 47,7 46,3 45,9 T ab ela 7. W y so k o ść w kłębie ko n ia z D ziek an o w ic, stan. 22

określo n a na po d staw ie tabeli V itta (1952).

K ość W yso k o ść w kłębie (cm )

lew a praw a

K ość ram ien n a 137,0 135,7

K ość p rom ieniow a 142,0 141,8

K ość udow a 141,0 142,1 K ość p iszczelow a 145,5 141,8 K ość śró dręcza 146,1 146,1 K ość śródstopia 141,8 141,8 W artość średnia 142,1 A N A L IZ A U Z Y S K A N Y C H D A N Y C H

O dkryty w D ziekanow icach na stan. 22 szkielet konia je s t jed y n y m , ja k dotąd przypadkiem w skazującym na fakt grzebania konia przez ludność zam ieszkującą k om pleks osadniczy, w skład którego obok w ym ienionego stanow iska w chodzą m .in. gro dzisko i podgrodzie na O strow ie L ednickim , stan. 1 i stan. 2. Z w ym ienionego zespołu

(21)

osadniczego znany je s t w literaturze szkielet konia w raz ze szkieletem człow ieka, k tó re zostały odkryte w Jeziorze Ix d n ic k im , podczas podw odnych b adań w ykopali skow ych, przeprow adzonych w latach 1957 i 1959 (M ikołajczyk 1961). Z nalezisko to pow iązano z najazdem czeskim w 1038 - 1039 roku. B rak opisu m etod eksploracji, szczegółow ego kontekstu oraz opracow ań przyrodniczych (antropologicznych i archeozoologicznych), pom niejsza je d n a k w artość m erytoryczną w ym ienionego odkrycia oraz je g o przydatność do studiów porów naw czych. W latach 1986 - 87 z dna jezio ra w oko licach m ostu poznańskiego w ydobyto m .in. niekom pletne kośćce dw óch koni. Jeden z nich pochodził od klaczy w w ieku 9 lat a drugi od 13 letniego osobnika m ęskiego. W śród zbioru w ydobytych tam kości zw ierzęcych rozpoznano rów nież kość udow ą człow ieka. Z w iązek w ym ienionego zespołu z epizodem m ilitarnym , je s t w ysoce p ra w dopodobny (M akow iecki, M akow iecka w druku). O pisany tu szkielet różni się jed n ak tym , w porów naniu do w ym ienionych, że został znaleziony bez jak ieg o k o lw iek w y posażenia i bez szkieletu ludzkiego a praw ie kom pletny skład anatom iczny oraz m iejsce znalezienia w yklucza m ilitarny je g o charakter.

W literaturze przedm iotu, pośw ięconej badaniom pozostałości koni z obszarów zam ieszkiw anych przez Słow ian w okresie w czesnego średniow iecza, m ożna spotkać opracow ania m ateriałów , pochodzących ze stanow isk archeologicznych pełniących fun kcje osad, grodów i osad podgrodow ych ( M üller 1980, K obryń 1984). W ystępują o ne tam ja k o pojedyncze elem enty kośćca, najczęściej fragm enty (G odynicki, K ruszona, Schram m , M akow iecki 1993: 17) ze śladam i opaleń (Sw ieżyński, Serw atka, K obryń 1989: 393) lub cięć (M akow iecki 1997), co um ożliw ia ich interpretację ja k o p ozosta łości po spożytym m ięsie (M uller 1980: 92, M akow iecki 1997).

B adania kości koni ze stanow isk Słow iańszczyzny Połabskiej precyzują okolicz ności kierow ania do uboju osobników , które uległy w ypadkow i lub chorobie (M üller 1980: 99) i w takiej sytuacji ich m ięso było przedm iotem konsum pcji. S zkielety k om pletne koni znane są natom iast z grobów jeźd źcó w aw arsko-słow iańskich ze Słow acji (A m bros, M üller 1980) i grobów ja ćw iesk ich na S uw alszczyźnie a w ięc obszarów sąsiadujących ze S łow iańszczyzną Zachodnią. N a w ym ienionych terenach były one grzebane w raz z jeźd źcam i. N a S uw alszczyźnie natom iast, grzebano konie żyw cem , 0 czym św iadczy m .in. pozycja brzuszno-boczna ułożonych szkieletów (K rysiak, Ser w atka 1970: 219).

N a obszarze Słow iańszczyzny Z achodniej badany szkielet je s t w ięc w yjątkiem , a zatem pozw ala przypuszczać, że grzebanie koni jak o całych zw ierząt m iało rów nież m iejsce u Słow ian zam ieszkujących o b szar W ielkopolski.

W takiej sytuacji w ydaje się być istotna p róba ustalenia, ja k ie zachow anie kulturow e człow ieka odzw ierciedla badany pochów ek ? W tym w zględzie w ażne je s t ustalenie czy szkielet należał do konia, który zm arł śm iercią naturalną czy też został uśm iercony przez człow ieka, ja k a m ogła być funkcja użytkow a zw ierzęcia podczas życia oraz czy je g o ciało zostało pochow ane w całości?

Biorąc pod uw agę fakt, że kościec pochodził od osobnika starego, bez śladów 1 narzędzi w skazujących na intencjonalne uśm iercenie, m ożna uznać, że śm ierć zw ie rzęcia m iała charakter naturalny. Inną przyczyną m ogła być choroba zw ierzęcia, która na ogół trafia się częściej w łaśnie w naturalny sposób u organizm ów starszych. T aką interpretację m ożna przyjąć na podstaw ie ułożenia anatom icznego kończyn konia, któ

(22)

rych ukiad je s t charakterystyczny d la skutków stężenia pośm iertnego zw ierząt, zm ar łych śm iercią naturalną.

B adania śladów pochodzenia antropogenicznego, w w yniku których nie stw ierdzono żadnych śladów cięć ostrym narzędziem p ozw alają dodatkow o przyjąć, że po śm ierci nie zdejm ow ano skóry ze zw ierzęcia a je g o m ięso nie było konsum ow ane. N ależy je d n a k zastanow ić się nad brakiem , w opisanym szkielecie, przednich członów p a l cow ych dalszych, czyli tzw. kości kopytow ych kończyny piersiow ej. P odczas życia zw ierzęcia kości te obudow ane są rogow ą puszką kopyta, do której m ogły być u m o cow ane podkow y. N ie m ożna w ięc w ykluczyć, że badany osobnik m iał podkute koń czyny piersiow e a po je g o śm ierci odjęto m u puszkę kopytow ą w raz ze w spom nianym i członam i, w celu odzyskania podków .

O funkcji konia, ja k ą pełnił za życia m ożna w nioskow ać na podstaw ie odnotow a nego starcia korony, na zębach przedtrzonow ych P2, praw ego i lew ego łuku zębow ego (ryc. 1, 2). S tarcia takie m ogły pow stać n a skutek długo działającego czynnika p o w o dującego m echaniczną m odyfikację naturalnego kształtu zęba. T ak im czynnikiem m og ło być w ędzidło noszone przez konia podczas je g o długiego życia. T ak w ięc uznanie go za osobnika użytkow anego ja k o w ierzchow ca je s t w ysoce praw dopodobne.

Obliczona w ysokość w kłębie, która w tym przypadku wynosi około 142 cm jest charakterystyczna dla koni średnich w edług klasyfikacji V itta (1952) a w edług kryteriów przyjętych przez K obrynia (1984) należał on do klasy koni średnio wysokich. Osobniki o takim w zroście zaliczają się do grupy koni najw yższych wśród populacji lednickiej. Stanow ią one w porów naniu do grup o m niejszej w ysokości w kłębie tylko około 16 % wym ienionej populacji (G odynicki, K ruszona, Schram m , M akow iecki 1993). Ponadto należy dodać, że uzyskana w artość w ysokości w kłębie badanego osobnika, zdecydow a nie odbiega od średniej w ysokości uzyskanej dla koni z grodu i podgrodzia na O strow ie Lednickim , która wynosi 128,4 cm (G odynicki, K ruszona, Schram m , M akow iecki 1993). O statnie wyniki badań nad populacją koni lednickich pozw alają uznać, że w lednickim skupisku osadniczym istniały dw a m orfotypy koni, różniące się cecham i pokrojow ym i, um ożliw iającym i odm ienne sposoby użytkow ania (M akow iecki 1997). W edług kryteriów ustalonych dla poszczególnych m orfotypów , badany tu szkielet należał do koni morfo- typu w yższego od 132 do 143 cm. Przypuszcza się, że w łaśnie osobniki o podanych param etrach użytkow ane były przede w szystkim do jazdy w ierzchem . M orfotyp koni o w ysokości w kłębie poniżej 132 cm , w przeciw ieństw ie do w ym ienionego wcześniej, był bardziej odpow iedni do użytkow ania jucznego i pociągow ego (M akow iecki 1997). Badany osobnik przekracza naw et średnią w ysokość w kłębie koni z grobów jeźdźców w Słowacji, z dorzecza Saale i U nstrut w N iem czech oraz z Suw alszczyzny, dla których wym ieniona cecha pokroju wynosi kolejno 137,8 cm (A m bros, M üller 1980), 138 cm (M üller 1985) oraz 135 -136 cm (K rysiak, Serw atka 1970). W e w spom nianych grobach przew ażają lub w ystępują w yłącznie (Suw alszczyzna) osobniki płci męskiej. W związku z przytoczonym i analogiam i uznanie funkcji konia, którego szkielet odkryto w D zieka now icach za w ierzchow ca je s t bardzo praw dopodobne. W ysokość w kłębie oraz w artość w skaźnika szerokości trzonu kości śródręcza i śródstopia m ieszczą się w zakresie typo w ym dla populacji koni typu w schodniego, które w średniow ieczu były pow szechnie użytkow ane w Europie środkowej i w schodniej (Bökönyi 1974). M ożna w ięc przypusz czać, że osobnik pochow any w D ziekanow icach należał do w ym ienionej populacji.

(23)

P O D S U M O W A N IE

N a podstaw ie przeprow adzonej analizy m ożna przyjąć, że odkryty szkielet należał do konia pici m ęskiej. C echy pokroju ustalone dla osobnika w ym ienionego gatunku w yróżniały go spośród ów cześnie żyjącej populacji i zadecydow ały o użytkow aniu ja k o w ierzchow ca. O dkryty grób w kontekście znanych dotychczas znalezisk szczątków konia w obrębie Słow iańszczyzny Zachodniej je s t pierw szym w tej strefie. Fakt ten pozw ala przypuszczać, że zw yczaj grzebania koni ja k o całych zw ierząt na w ym ienio nym obszarze m iał rów nież m iejsce. Być m oże następne odkrycia pozw olą na ustalenie znaczenia tego zw yczaju we w czesnośredniow iecznym system ie kulturow ym w ym ie nionego obszaru.

L IT E R A T U R A

A m bros C., M ü lle r H.-H. 1980, Frü h g esch ich tlich e Pferd sk eiettfu n d e aus dem G ebiet d er T sch echoslow akei. Bratislava.

B ökönyi S. 1974, H istory o f d o m estic m am m als in central and eastern E urope. Budapest.

D riesch v. d. A . 1976, A guide to the m easurem ent o f anim al bones from archaeological sites. Harvard. Godynicki S., K ruszona W ., Schram m Z., M akow iecki D. 1993, Szczątki k o stne ko n ia (E q u u s p rzew a lskii

f ca b allus L.) z w yk o p alisk n a O strow ie L ednickim . Roczniki AR w P oznaniu, t. 252. A rcheozoologia

18: 1 5 - 2 6 .

Haberm ehl K. H. 1975, D ie A ltersb estim m u n g bei H aus und L ab ortieren .B erlin , H am burg.

Kobryń H. 1984, Z m ian y niektórych cech m o rfologicznych ko n ia w św ietle badań kostn y ch m ateriałó w w yko p aliskow ych z o bszaru Polski. W arszaw a.

K rysiak K., S erw atk a S. 1970, G roby koni w jać w ie sk ic h k u rh anach z K orklin na Suw alszczyźnie. R ocznik B iałostocki, t. 9: 211 - 228.

Lutnicki W . 1972, U zęb ien ie zw ierząt dom ow ych. W arszaw a.

M akow iecki D. 1997, H o dow la o raz u żytkow anie zw ierząt na O strow ie L ednickim w śred n io w ieczu . N ie publik o w an a p raca doktorska. In stytut A rcheologii i Etnologii PA N . O ddział w Poznaniu.

M akow iecki D. M ak o w ieck a M . w druku, Z w ierzęce szczątki k o stn e z p odw odnych b adań archeologicznych M ostu P o zn ańskiego w R y bitw ach, stan o w isk o За.

M ikołajczyk G. 1961, B adania na O stro w ie L ednickim , pow. G niezno, w 1957 - 1 9 5 9 r. SpA r, t. 13: 139 — 144.

M ü ller H .-H . 1980, Z u r K enntnis d er friihgeschichtlichen P ferde bei den Slaw en zw ischen E lb e/Saale und Oder. PA r, t. 28: 91 - 122.

1985, F rü h geschich tlich e Pferd sk eiettfu n d e im G ebiet d e r D eu tschen D em okratischen R epublik. W eim aren M onographien zu r U r- und F rühgeschichte. W eim ar.

W rzesińska A., W rzesiński J. 1998, G rób konia z D ziekanow ic. SL , 5, s. 103 - 115. Vitt О. V. 1952, Lośadi p azyrskich kurganov. Sovetskaja A rcheologija, 16: 1 6 3 - 2 0 5 .

A R C H Ä O -Z O O L O G IS C H E A N A L Y S E D ES P F E R D E G R A B E N S

D as T h em a d ieser E rarb eitu n g ist ein P ferdeskelett, freigelegt a u f dem frü h m ittelalterlichen G räberfeld in D ziekanow ice, Fst. 22, dessen D epositzeit a u f G ru n d von R ad iokarbondaten 14C für das Jah r 1 1 0 0 ± 130 B P (W rzesińska, W rzesiński 1998) b estim m t wurde.

(24)

D as S k elett lag in rech ter S eiten p o sitio n , m it au sg estreck ten B einen. E s b efand sich in e in e r G rube m it viereck äh n lich er Form , 9 0 - 100 cm tief, 240 cm lang, 240 cm b reit, K opflage in d er O st-W est-A chse. D em S k elett in situ, geleg t in an ato m isch er A no rd n un g fehlte nu r d e r Schädel, d er w ah rsch ein lich durch d as spätere A usgraben des G rabes N r. 21/92 v ernichtet w urde. A ußerdem fehlten die v orderen G lied er von w eiteren Fingern (Tab. 1). D as S k elett geh ö rte zu ein em E inzelw esen des m ännlichen G eschlechts, m it dem H interteil in H öhe von 142,1 cm (Tab. 7). D as A lter des T ieres zum T odeszeitp u n kt w urde als 1 5 - 1 8 Ja h re bestim m t, ln den Z äh nereihen des U nterk iefers w urden die S p uren e in e r m ech an isch en D efo rm a tion d er O berfläche des linken und rech ten B ackenzahnes P2 in folge e in e r starken R eibung festgelegt (Abb. 1 , 2 ) .

D as freig eleg te P ferd esk elett ist d er einzige b ish er Fall, d er a u f d ie P ferd eb estattu n g d u rch d ie B evöl kerung, d ie den B esied lungskom plex in d er U m g eb u n g des L ed n ica-S ees b ew ohnte, hinw eist. A u f dem G ebiet d er w estslaw ischen L ä n d e r ist es ein e A u sn ah m e, d ie verm uten läßt, daß d ie B estattung d er P ferd e als ganze T ie re auch bei den S law en , die au f dem G eb iet G ro ßpolens w ohnten, stattg efu n d en h at. D ie T atsach e b e rü ck sichtigend, d aß das S k elett von ein em alten P ferd stam m t, ohne S p uren u n d W erkzeuge, d ie a u f inten tionelle T ö tu n g h in w eisen w ürden, w urde als w ahrscheinlich angen o m m en , daß d er T o d dieses T ieres einen natü rlich en C h arak ter hatte. E in e solche In terpretation kann a u f G rund d er anato m isch en L ag e d e r Pferdeb ein e angenom m en w erden, d ie fü r d ie F o lg en e in e r T oten starre d e r in fo lg e d es natü rlich en T o d es g estorbenen T ie re c h arak teristisch ist.

D ie U n tersuchungen d e r S p uren von a n th ro p o g en isch er H erkunft, infolge w e lc h er k eine S p u ren des Sch n eid en s m it scharfem W erk zeu g festg estellte w urden, lassen e s zu sätzlich an nehm en, daß die H aut aus dem T ie r nach seinem T o d e nicht gezo g en und sein F leisch n ich t geg essen w urde. D er M angel an G liedern von w eiteren F ingern (P halanx dista lis III) d e r linken und rechten B rustextrem ität läßt zu verm uten, daß das un tersu ch te P ferd b eschlagen war. N ach sein em T o d e w urde ih m die H ufk ap sel m it den g e n a n n te n F in g er- g lied em ab genom m en, um die H ufeisen zurü ck zu erh alten , die so w ertvoll sein m ußten, daß d eren H interlas su n g bei dem T ie r einen großen S ch aden b ed eu ten w ürde.

D as A breiben d er K rone an den B ack en zäh n en P 2 des rechten und linken Z a h n b o gen s (A bb. 1, 2) w urde als Bew eis d a fü r betrachtet, daß das P ferd w ährend seines langen Lebens ein G eb iß getrag en hat.

D ie im H in terteil g em essene H öhe, die im betreffen d en Fall ca. 142 cm beträgt, ist g röß er als d u rch sch n ittlich e H öhe, b erechnet fü r die P o p u latio n d er frü h m ittelalterlich en P ferd e au s d er B u rg und S u burbium a u f O strów Lednicki. N ach den n eu esten U ntersu ch u n g en kann das S k elett des P ferd es au s D ziek an o w ice zu ein em hö h eren M orp h o ty p d e r P ferd e aus d er B esiedlu n g sg ru p p ieru n g in d e r G eg en d von L edn ica, m it d er H öhe im H interteil von 1 3 2 - 143 cm , die vor allem zum R eiten g eb raucht w aren (M akow iecki 1997), gezäh lt w erd en . D as un tersu ch te P ferd üb ersch reitet so g ar die du rch sch n ittlich e H öhe im H interteil d er Pferde au s d en G räbern d er R e ite r in d er Slow akei, au s dem S aale- und U n strutg eb iet in D eutsch lan d und aus dem S u w alki-G eb iet, für die die g en an n te E ig en sch aft en tsp rech en d 137,8 cm (A m bros, M ü lle r 1980), 138 cm (M ü ller 1985) und 1 3 5 - 136 cm (K ry siak, Serw atka 1970) beträgt.

D ie obigen A ngab en und ein e a u f ih re r G ru nd lag e du rch g efü h rte A n aly se lassen es z u v erm uten, daß das P ferd , dessen S k elett in D ziek an o w ice freig eleg t w urde, w ährend sein es L eben s die F u n ktion e in es zum R eiten geb rau ch ten T ieres ausübte. D a das b eschriebene G rab, im K on tex t d er b ish e r bek an n ten F u n de von P ferdeü berresten a u f dem G eb iet d er w estslaw isch en Länder, das erste G rab in d iese r Z o n e ist, k an n m an v erm uten, d aß d ie Sitte, P ferde als gan ze T iere zu b estatten, auch a u f dem gen an n ten G eb iet bek an n t war. V ielleich t w erden es die n ächsten Freileg u n g en zulassen, die B ed eu tu n g d iese r Sitte im früh m ittelalterlich en K ultu rsy stem des gen an nten G ebiets festzulegen.

T A B E L L E N

T ab e lle 1. A n atom isch e Z u sam m en setzu n g des freigelegten P ferd esk eletts aus D ziekano w ice, Fst. 22 T ab e lle 2. M essu n g en des U nterkiefers des Pferd s aus D ziek an o w ice, Fst. 22

T ab elle 3. M essu n g en des S ch u lterb lattes des Pferd s au s D ziek an o w ice, Fst. 22 T ab elle 4. M essu n g en d er langen E x trem itäten des Pferd s au s D ziek an o w ice, Fst. 22 T ab elle 5. M e ssu n g en d er M ittelh an d - und M ittelfu ß k n o ch en d e s Pferd s au s D ziek an o w ice, Fst. 22

(25)

Tab elle 6. M essungen d er F in g erg lied er d es Pferds au s D ziekanow ice, Fst. 22

T ab elle 7. D ie H öhe im H interteil des Pferd s aus D ziekanow ice, Fst. 22, b estim m t au f G rund d er T abelle von V itt (1952)

A bb. 1. A breiben d er K rone an den B ackenzähnen P2 des rechten Z ah n bogens, entstan d en infolge des G ebisses.

Abb. 2. A breiben d er K rone an den B ackenzähnen P2 des linken Zahnbogens, entstan d en in folge des G ebisses.

(26)

A N N A W R Z E S IŃ SK A

M uzeum Pierw szy ch P iastów na L ed n icy

A N A L IZ A A N T R O P O L O G IC Z N A P O C H Ó W K A SZ K IE L E T O W E G O Z N A L E Z IO N E G O N A S T A N O W ISK U D Z IE K A N O W IC E 22 B,

G M IN A Ł U B O W O

W październiku 1995 roku m gr M ateusz Ł astow iecki b adając osadę w czesnośred niow ieczną na stanow isku D ziekanow ice 22 В odkrył interesujący grób szkieletow y. W ystąpił on w odległości ok. 60 m etrów na południow y-w schód od aktualnej, połu dniow ej granicy cm entarzyska szkieletow ego D ziekanow ice stan. 22 datow anego na poi. X I — po koniec X II w ieku i badanego przez m gr m g r A nnę i Ja ck a W rzesińskich.

Z arys jam y grobow ej w postaci ciem nobrązow ego prostokąta o zaokrąglonych na rożnikach i w ym iarach 1,90 m x 0,65 m w ystąpił na głębokości 0,45 m pod kolistym , regularnym układem nieprzepalonych kam ieni. W ypełnisko jam y grobow ej, w kopanej w gliniasty calec, stanow iła ziem ia o barw ie ciem nobrązow ej.

S zkielet ludzki niekom pletny, pierw otnie ułożony był na w znak w pozycji w y p ro stow anej. K ończyny górne w zdłuż tułow ia, zachow ana dłoń p raw a ułożona w zdłuż b io d ra o w yprostow anych palcach, g rzbietem do góry. K ończyny dolne w yprostow ane i ułożone rów nolegle do siebie, stopy ułożone bocznie, obie na praw ych pow ierzchniach bocznych. Palce stóp w yciągnięte w bocznym ułożeniu o przebiegu w skraj p o łudnio w o-w schodni jam y grobow ej. Szkielet spoczyw ał w partii spągow ej jam y . Stw ierdzono brak w yposażenia. S zkielet ułożony w zdłuż osi o kierunku w schód-zachód, czaszką zorientow any na zachód. Oś ułożenia o d chylona je s t 15° na południe. S zkielet nie kom pletny. B rak kaloty, a zachow ana nieuszkodzona żuchw a (przerzucona?) uiożona je s t na gałęziach i pow ierzchniach żujących zębów . B rak całkow icie w szystkich kości kończyny górnej lew ej w raz z kośćm i barku, łopatką i obojczykiem . S tw ierdzono brak kości m ostka oraz czterech pierw szych kręgów szyjnych, od I do IV kręgu. Pozostałe kości ułożone są w porządku anatom icznym . U łożenie żuchw y, brak kaloty i lewej kończyny górnej o raz pozostałych kości w skazuje na w tórną ingerencję w pochów ek. O znacza to, iż po upływ ie pew nego czasu w m om encie zeszkieletow ienia zm arłego, czyli gdy kościec był zupełnie pozbaw iony części m iękkich, a w ięc w szystkich m ięśni, w ięzadeł i chrząstek usunięto kości bez uszkodzenia zw iązanych z nim i staw ow o po zostałych partii szkieletu. B rak urazu m echanicznego.

M ateriał osteologiczny w przew adze barw y jasnokrem ow ej, słabo sfosylizow any. B rak śladów działania ognia.

(27)

128 ANNA WRZESIŃSKA

Ryc. 1. D ziekanow ice, stan. 2 2 В. R zu t poziom y szkieletu.

C zaszka: Z achow ana tylko żuchw a. W ykazuje zaostrzoną, silnie w ydatną bródkę,

a kształt luku podobny je s t do rozw artej litery “U ” . Z achow ały się w szystkie zęby. Stopień starcia m ierny 3” i 3" — 4°. N a zębach w idoczne są ślady kam ienia nazębnego. W lew ych zębach trzonow ych M , i M 2 stw ierdzono ogniska próchnicy koron. C ała żuchw a m a budow ę m asyw ną, kąty żuchw y w yginają się na zew nątrz. Pom iary żuchw y (w m m ) : id-gn 29, gn-go 81, go-go 105, kdl-kdl 118, szer. gal. 31(P)/30(L).

Szk ielet postkranialny: O prócz w skazanych w cześniej, a niezachow anych kości

lew ego barku, lew ej kończyny górnej, oraz pierw szych czterech kręgów szyjnych za chow ane są w szystkie pozostałe kości szkieletu pozaczaszkow ego. Kości m ają budow ę m asyw ną, o dobrze w ykształconych chropow atościach i w yrazistej rzeźbie. G rzebień biodrow y kości m iednicznych je s t szeroki, spojenie łonow e w ysokie. W całym szkie lecie nie stw ierdzono zm ian patologicznych ani śladów urazów przyżyciow ych. D ługość kości udow ej 431(P)/438(L)m m , długość kości piszczelow ej (P) 361m m , długość kości ram iennej (P) 306m m , długość kości łokciow ej (P) 260m m , długość kości prom ieniow ej (P) 235m m , długość obojczyka 143mm.

Z analizy w ynika że je s t to szkielet dojrzałego m ężczyzny, w wieku M aturus (35 — 40 lat), o budow ie sm ukłej, dobrze uw apnionym kośćcu i w ydatnej rzeźbie kostnej

(28)

w m iejscach przyczepów m ięśniow ych. O sobnik ten charakteryzow ał się w zrostem średnim . W ysokość ciała obliczona z długości w szystkich kości długich (średnia) m e todą L. M anouvriera w ynosi = 164,0 cm , m etodą M . T ro tter i G. G leser w ynosi = 167,0 cm.

A N T H R O P O L O G IS C H E A N A L Y S E D ES SK E L E T T G R A B E S , FR E IG E L E G T A U F D E R F U N D S T E L L E D Z IE K A N O W IC E 2 2 В, G E M E IN D E Ł U B O W O

W ährend d e r U ntersuchungen im 1995 w urde in d er frü h m ittelalterlich en S iedlung — D ziekanow ice, Fst. 22 B, ein Skelettg rab freig eleg t, das ca. 60 m süd ö stlich von d er südlichen G ren ze des G räb erfeld es aus d er M itte des 11. — Ende des 12. Jh . lag.

In d er rech teckigen G rabgrube befand sich ein nicht kom plettes Skelett eines M annes (ohne K alotte), d er im A lter M aturus, im 35 - 40. L eb en sjah r g estorben ist. D er T ote lag, au sgestreckt, au f den R ücken, m it den H änden d em R u m p f en tlan g , d e r S chädel nach W esten. K eine B eigaben.