Redakcja Łk 8, 15

Feliks Gryglewicz

Redakcja Łk 8, 15

Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 8, 19-24

KS. FELIKS GRYGLEW ICZ

REDAKCJA ŁK 8, 15

I

W przypow ieść o siew cy (8, 5— 8), a tak że w jej w yjaśnienie (8, 11— 14) Ł ukaszow a red ak cja n ie w n io s ła niczego nadzw yczajnego. J a k zwykle Łukasz p o p ra w ia ł styl tego, co z n a la z ł u M a rk a , a p rz e d e wszystkim do jego tek stu w p ro w a d z ił d ro b n e skróty. W o sta tn im w ierszu w yjaśnienia n ato m iast, k tó ry m ó w ił o tym , kogo oznacza to z ia rn o , k tó re p a d n ie n a dobrą ro lę (8, 15), sp o ty k am y u Łukasza dalek o id ące zm iany. Poza sty­ lowym i p o p raw k am i w idzim y w ty m w ierszu opuszczenia, a przede wszystkim dodatki. Z astan aw ia ta zm ian a w sposobie redagow ania, chcielibyśm y w ięc zb ad ać, w ja k im k ie ru n k u szły Łukaszow e popraw ki w te n wiersz w p ro w ad zo n e, aby lepiej p o zn ać tę tre ść , k tó rą Łukasz wi­ dział w sło w ach Je z u sa k o ń czący ch w yjaśnienie przypow ieści o siewcy. Łukasz ■ op u ścił w ty m w ierszu w zm iankę o ilości p lo n u , k tó rą przy no­ szą ludzie najlepszej k ateg o rii, p a m ię ta m y zaś, że kied y b y ła mowa o ty m ziarn ie, k tó re p a d n ie n a do b rą ro lę (8, 8), w te d y Łukasz p o d a ł tyl­ ko p lo n najwyższy, a dwie w zm ianki, tj. o trz y d z ie sto k ro tn y m i sześćdzie- sięciokrotnym p lo n ie o p u ścił. Z e stylow ych p o p ra w e k p o za tym i, k tó re ograniczają się ty lk o do p ięk n iejszeg o w y ra ż en ia m yśli zauw ażam y zm ia­ n ę czasow nika m ów iącego o przech o w yw an iu słow a. Z am iast M arkow e­ go paia d ech o n ta i Łukasz u m ie śc ił synonim ow e słow o katechousin. P o n a d to do M arkow ego te k s tu Łukasz w p ro w a d z ił w ła s n e dodatki. J e ­ d e n z n ich m ów i o „ serc u dobrym i szlach etn y m ", w k tó ry m ludzie p rze­ chow ują słow o Boże. D rugi d o d a te k zw raca uw agę, że „dzięki cierpliwoś­ ci" oni p rzynoszą p lo n 1.

Przez te zm iany o sta tn ie zd an ie Łukaszow ego w yjaśnienia przypo­ w ieści o siewcy, ja k n a m się wydaje, sta ło się p a ra le ln e do zw rotu, k tó ­ ry ten ż e Łukasz dwa raz y o d n ió sł do M arii: „ m atk a jeg o zachow yw ała w szystkie te słow a w sercu swoim" (2, 51; p o r. 2. 19). P a rale le te opiera­ j ą się, naszym zd an iem , n a sło w ach synonim ow ych p o w tarzających się w obydw óch ty c h zw ro tach , p o tw ierd zen ie zaś tej opinii w idzim y w zw ro­

cie, k tó ry dwa razy m ów i o s łu c h a n iu słow a Bożego i jeg o zachow yw a­ n iu (8, 21; 11, 28). Z zestaw ien ia in teresu jąceg o n a s w y jaśnienia przy po ­ w ieści najpierw z je d n y m (II), p o te m z drugim zw ro tem (III) chcielibyś­ m y w zak o ń czen iu (IV) w yciągnąć w n io sek o tym , kogo m ó g ł m ieć Łu­ kasz n a m yśli m ów iąc o ty ch , k tó rzy „w sercu do bry m i szlachetny m usłyszaw szy słow o p rzech ow u ją i przynoszą p lo n dzięki cierpliw ości"2.

1 Zestawienie niektórych różnic pomiędzy Łukaszem, a innymi synoptykami, specjal­ nie Markiem, podaje E. K l o s t e r m a n n , Das Lukas-Evangelium, Tübingen 19292, s. P7.

20 KS. FELIKS GRYGLEWICZ (2)

II

W z d a n ia c h o M arii z Ew angelii D zieciństw a (2, 19.50), a rów nież w z d a n iu o lu d ziach m ających szlach etn e serce z w y ja śn ie n ia p rzyp o­ w ieści (8, 15) spoty k am y ty lk o je d n o to sam o słow o „serce" (kardia). O k reślen ia tego serca są ju ż in n e: w Ew angelii D zieciństw a m ow a je s t o se rc u „M arii", w zględnie „m atk i jeg o ", a w w yjaśnieniu przypow ieści o „ se rc u do brym i szlachetn y m " je d n e j k a te g o rii ludzi.

D rug ie sło w o z d a w a ło b y się to samo, o „u sły szen iu " (akousantes) wy­ stępuje w dw óch w y p ad k ach w yraźn ie, w trz e cim trzeb a się go dom y­ śleć. W dw óch w sp o m n ian y ch w yp ad k ach słow o to n ie je s t je d n a k w d o ­ k ła d n ie ta k im sam ym ko n tek ście. W w yjaśnieniu przypow ieści m ówi ono o ty ch , k tó rzy zachow ują słow o Boże, w o p o w iad an iu zaś z Ew ange­ lii D zieciństw a odnosi się ono do wszystkich, k tó ry m p asterze opow ia­ dali o sw oich p rzeży ciach , w śró d n ich zaś m u sia ła być także M aria. W trz e cim w y p ad k u Łukasz w spom ina, że oni, tj. M a ria i Józef, nie z ro ­ zum ieli ty c h słów , k tó re Je zu s do n ich p o w ied ział. T rzeb a się z atem d o ­ m yśleć, że słow a te o n i o d Je z u sa usłyszeli, sam o słow o akousantes je d ­ n a k w ty m zw rocie n ie w ystępuje.

W ty c h trz e c h zd a n ia c h , k tó re n as interesują, spotykam y jeszcze p o dw a in n e słow a synonim ow e. O dpow iednikiem w ięc ta rem ata z E w an­ gelii D zieciństw a je s t logos z w yjaśnienia przypow ieści. W Ew angelii D zieciństw a słow o ta rem ata m a szerokie znaczen ie, zw łaszcza że w oby­ dw óch w y p ad k ach , w k tó ry c h ono w ystępuje, Łukasz d o d a ł do niego o k reśle n ie „w szystkie" (panta). W je d n y m w y p ad k u w ięc ta rem ata oz­ naczają to w szystko, co p a ste rz e opow iadali o swoich p rzeżyciach, a ta k ­ że to , co w związku z przyjściem n a św iat Je z u sa p rz e ż y ła M aria. W dru ­ gim w y p ad k u ta rem ata m ów ią o ty m słow ie (to rem a), k tó re 12-letni J e ­ zus zn ale z io n y w św iątyni po w ied ział do swojej m atki, a także w szystko, co dotyczy opisanego p o b y tu w św iątyni i w spo m n ianeg o sta łe g o p o ­ b y tu Je z u sa w N a z a re c ie .

W w yjaśnien iu przypow ieści logos to je s t sło w o Boże, k tó re obejm uje p rz e d e w szystkim n a u c z a n ie C h ry stu sa P an a, ale tak że Jeg o cuda i ży­ cie, tj. to w szystko, co m ieści w sobie po jęcie Ew angelii. O n o ja k ziarn o rz u c o n e w ziem ię z o s ta ło p o sia n e w ludzkim sercu. W greckim jęz y k u

to rema b y ło syno nim em i o z n a cz a ło część tego , co się m ieści w p ojęciu lo g o s3, p o staw io n e zaś w liczbie m nogiej w y ra ż a ło rów nież to , co okreś­

lam y ja k o dzieje lub h isto ria 4. T utaj z a te m rów nież ta rem ata z Ew angelii D zieciństw a m ieszczą się w słow ie logos z w yjaśnienia przypow ieści ja k o część słow a Bożego, ' Ew angelii. P rzed e w szystkim je d n a k obydw a te s ło ­ w a są dla siebie synonim am i. J a k w jęz y k u g reck im zaś, gdzie z a c ie ra ły

się specyficzne asp ek ty poszczególnych p o ję ć 5, ta k i tu ta j, u Łukasza,

nach Lukas, Berlin 19643 s. 177), który powołując się na Łk 2, 19.51 i ll,27n bez bliż­

szego uzasadnienia podaje, że serce określone jako kale kai agathe posiada Maria.

3 Filo, De allegoriis legüm 3, 61, por. De posteritate Caini 108 N. Por. J. H. H.

S c h m i d t , S yn o n y m ik d er griechischen Sprache, Leipzig 1876, t. 1, s. 97—99; R. Ch. T r e n c h , Synonym s o f the N ew Testament, G rand Rapids 1960, s. 289, uw. 1.

* O. P r o c k s c h , Lego, Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament (=TWNT)

t. 4, s. 91.

obydw a te słow a, choć po staw io n e są k ażde n a w łaściw ym m iejscu, m o ­

głyby być p o staw io n e zam iennie. . :■ . .

O b o k tego o d po w ied nik iem słow a syneteręi (2, 19) w zg lęd n ie dieterei (2, 51) z Ew angelii D zieciństw a je s t słow o k a te c h o u sin z w yjaśnienia przy­ pow ieści o siewcy. Dw a słow a z Ew angelii D zieciństw a niew iele różnią się o d siebie. O bydw a w yrażają m yśl o strzeżen iu, pierw sze z n ich je d ­ nak, syntereo, p rze d e w szystkim m ów i o p rze strz e g an iu p rzykazań6 i w szystkich zob o w iązań 7 oraz o w pro w ad zen iu ich w życie, a n a d ru ­ gim m iejscu d o p iero o p rzecho w y w an iu ogóln ie8, czy też specjalnie o przechow y w an iu w p a m ię ci lub w se rc u 9. W stro fie je d n a k , w której Sirach m ówi o czło w iek u starającym się „ zach o w ać” w pam ięci opowia­ d an ia zn a k o m ity c h ludzi, a przy ty m w n ik n ąć w tajn iki przypow ieści i.u k ry te zn a cz e n ia p rzy słó w w y szu k ać10, z o s ta ło w ła ś n ie uży te słow o

syntero, ja k o M a rii w Ł k 2, 19. , .

D rugie ze słów o niej u ży ty ch , d ia te ie o , o zacho w yw an iu częściej m ó ­ w iło , np. o z a ch o w a n iu p rzy ży c iu 11, w p am ięci czy też w s e rc u 1 , względ­ nie o zach o w an iu w sta n ie n iesk a z ite ln y m 13. N a trz e c im planie dopiero w obydw u sło w a ch w ystępuje z n aczen ie strzeżen ia p rze d czymś. O by­ dwa z n aczen ia ty c h słó w je d n a k do tego sto p n ia są do siebie zbliżone, że tłu m a c z e S ep tu ag in ty w łaściw ie nie w idzieli p om ięd zy n im i różnicy. N a skutek tego w P ięcioksięgu zadow olili się ty lko dru g im słow em , a oby­ dw u ty c h słów z a m ien n ie używ ali w k sięgach m ądro ściow ych i p ro ­ rockich, z ty m je d n a k , że p ierw sze b y ło u lu b io n y m słow em Siracha.

Łukasz sp e cja ln ie w y b ra ł sło w o k a tech o u sin , aby n im określić zacho ­ w anie słow a Bożego w se rc a c h najlepszej k a te g o rii ludzi, u M ark a b o ­ w iem tę sam ą tre ść m ia ł o k reślo n ą słow em p a ia d ech o n ta i. M arkow e sło­ w o jed n a k , choć m ające b o g a tą treść, jeg o z d a n ie m n ie b y ło najlepiej

d o b ran y m słow em . M ó w iło o n o bow iem , że czło w iek przyjm uje i p rze ­ chowuje słow o Boże, k tó re p rzy ch od zi do jeg o serca; m ów iło o c h ęt­ n y m 14, praw ie u ro c z y s ty m 15 jeg o przyjęciu, z ro z u m ie n iu 16 i w prow ad zeniu w życie, p o d o b n ie ja k to je s t z Bożymi p rz y k a z a n ia m i17. N a m iejsce tego słow a Łukasz w p ro w a d z ił częściej używ ane katechousin. Jeg o słow o m ó­ w iło także o p rzech o w y w an iu słow a Bożego, z w ra c a ło je d n a k uw agę n a m o m en t pierw szego sp o tk a n ia się człow ieka ze sło w em Bożym, n a sam ą czynność jeg o p o c h w y c e n ia 18. T e n m o m e n t i ta czynność je d n a k są zaw­ sze p oczątk iem sta łe g o p o siad an ia, k tó re p o te m n a s tę p u je 19. N iejed n o ­

9 N p. Sir 2,15; 6,26; 15,15; 37,12. . 7 N p. Słr 44,20; Dan 7,28; lM ch 10,26; 14,35; 2Mch 9,26. 8 Sir 27,12; D an 4,26; M at 9,17. 9 Sir 13,13; 17,22; 28,3; D an 4,29; 7,28. 10 5jr 39 i 3_ ■ u N p. Ex 2,9;’ 9,16; 12,6; por. Jud 2,10; M ądr 11,25. . 12 N p. Sir 28,1; Iz 7,56 (Th). . 13' 2Mch 14,36; 15,34. -. . . . 14 Z ob.P rzyp. 3,12; H ebr 12,6. ..

15 Dz 15,4; 2Mch 4,22.

10 M ateusz samo tylko zrozum ienie (synie/sjuw ydatnia w tym miejscu.

17 Zob. Dz 16,21; 22,18; lTm 5,19; por. J. H. H. S c h m i d t , op. cit., t. 3, s. 215—226; W. G r u n d m a n n , Dechomai, TWNT t. 2, s. 50n. '

18 Zob. 2Sam 6,6; IK rn 13,9. .

2 2 KS. FELIKS GRYGLEWICZ (4)

k ro tn ie z a te m katecho w y raża sam o ju ż ty lk o p o s ia d a n ie 20. W ynikiem sta łe g o p o sia d a n ia je s t sto su n e k w zajem nej zależności, k tó ry w ytw arza się p o m ię d z y posiadającym , a p o siad an y m . Słow o katechein zate m rów ­ n o rz ę d n e do m o m e n tu p o ch w y cen ia p o d k reśla zależność i związki oby­ dw óch ich ze sobą21. T e n w ła ś n ie aspekt s ta ł się podstaw ą, dla k tórej w m iste ria c h D ionizosa i w in n y c h m isteria c h katechein b y ło najlepszym sło w em do w y rażen ia ty c h m istycznych stanów , w k tó ry c h m ów iono o b iern e j postaw ie człow ieka, w ejściu bóstw a w jeg o duszę i z a w ła d ­ n ię c iu n ią2 .

W ydaje się, że n a ty m o sta tn im aspekcie Łukaszowi najw ięcej zależa­ ło , n a w y ra ż en iu w zajem nej zależności człow ieka, k tó reg o serce przyj­ m uje słow o Boże i słow a Bożego, k tó re to serce i człow ieka w swoje p o sia d a n ie obejm uje i n im zaczy n a w ła d a ć . W yn ikiem tego w zajem nego zw iązku je s t to , że z ia rn o w sercu człow ieka dzięki cierpliw ości p rzy ­ n o si p lo n . W p row adzając słow o katechousin Łukasz w y ra z ił g łęb o k ą t e ­ ologiczną myśl, k tó rej M ark o w e słow o nie p o sia d a ło .

T a k ą w ła śn ie m ające tre ść słow o katechousin je s t synonim em dla słów

syneterei i dieterei o kreślających p o staw ę M a rii w obec tego, co do ty ­

czyło Je z u sa i jej sam ej. W szystkie trz y te słow a m ają treść w yrażającą przechow y w an ie. C h o ć w ra m a c h tego z n aczen ia k ażde z n ich m a swój specyficzny aspekt, to je d n a k w ydaje się, że słow a te m ogłyby być p o sta ­ w io n e zam ien n ie. M a ria bow iem p rzech o w y w ała w swym sercu to w szystko, co d o ty cz y ło Je zu sa i strzegła, aby n ie zapo m n ieć, ja k to wy­ rażają słow a u ży te w tekście. N ie ulega je d n a k w ątpliw ości, że to , co d o ­ ty c z y ło Jezu sa, a w czym on a b r a ła u d z ia ł, o p a n o w a ło jej serce i w p ły ­ w a ło n a jej p o stęp o w an ie, d o tego zaś sto su n k u M arii do słów i w yda­ rz e ń Ew angelii D zieciństw a m o g ło b y być o d n iesio ne słow o k a tech ein . O d w ro tn ie zaś do. tego przech o w y w an ia słow a Bożego, o k tó ry m mówi w yjaśnienie przypow ieści, można, by odnieść sło w o d ia te ie in lub syn -

te ie in , choć ż ad n e z n ic h n ie o d d aw ało b y ty c h w szystkich aspektów tre ś ­

ciow ych, k tó re w Łukaszow ym słow ie katechein się znajdują.

Z d a n ia, k tó re om aw iam y, specjalnie zd an ia z Ew angelii D zieciństw a od­ n iesio n e do M a rii są b a rd z o k ró tk ie, m im o to znajdujem y w n ich cztery om ów ione w ła ś n ie p a ra lele . W zd a n iu w yjaśniającym , k to to są ci ludzie, k tó rz y przy no szą najlepszy p lon , Łukasz p o ro b ił zm ia n y w sto su nk u do tego, co z n a la z ł u M ark a. W zm ia n ac h ty c h w idzim y dwie ze w spom nia­ n y c h c z te re c h p aralel. J e d n ą z n ic h je s t w p ro w ad zen ie przez Łukasza słow a kardia, k tó re ju ż b y ło w z d a n ia c h m ów iących o M arii, drugą w p ro ­ w a d z e n ie słow a katechousin. T e zm iany Ł ukaszow e, w prow adzające do

dw óch ju ż istn iejący ch p a ra le l z k ró tk im i sło w am i o M arii jeszcze dwie p a ra le le now e, n ie m o g ły być czymś przypadkow ym . W idzim y w tym św iadom ą red ak cy jn ą p ra c ę , k tó ra m ia ła za cel p ew n e u p o d o b n ie n ie zda­ n ia m ów iącego o tych, k tó rz y p rzynoszą p lo n , do teg o, co b y ło pow ie­ d zian e o M arii. Z tego w ięc trz e b a w yciągnąć w n io sek o tym , kogo Łu­ kasz m ia ł n a m yśli m ów iąc o lu d ziach p rzech o w u jący ch słow o Boże

20 Zob. np. Iz 40,22, Rz 7,6, IKor 7,30.

21 Zob. np. Ps 118/119/53; Przyp. 19,15, Jr 6,24.

22 H. Ha n s e , Katecho, TWNT t. 2, s. 829, H. Ha n s e , „Gott haben" in der Antike

w sercu dobrym i szlachetnym, oraz o tych, którzy przynoszą plon w cier­ pliwości. Jednym z nich jest Maria, a Łukasz na nią chciał specjalnie wskazać czytelnikowi Ewangelii.

III

Potwierdzenie wyników, do których doszliśmy, widzimy w zwrocie, który mówi o słuchaniu słowa Bożego i jego zachowywaniu. Pierwszy raz słowa te zachodzą w perykopie o matce i braciach, którzy przyszli, aby się zobaczyć z Jezusem (8, 21). W innym wypadku jakaś kobieta z tłumu błogosławiła Jezusową Matkę, a na to Jezus powiedział, że „tym bardziej błogosławieni (są) ci, którzy słuchają słowa Bożego i (go) strze­ gą" (11, 28).

Wszystkie słowa określające błogosławionych z wypowiedzi Jezusa do tej ostatniej kobiety są paralelne do omówionych dotychczas trzech zwrotów (Łk 2, 19. 51; 8, 15). Jezus bowiem m ówił w niej o „słuchaniu słowa Bożego" (a ko u o n te s ton logon tou T h eo u ) przy użyciu dwóch tych samych słów, które zachodzą w wyjaśnieniu przypowieści, a więc słów paralelnych do zwrotów z Ewangelii Dzieciństwa. Trzecie słowo w tej wypowiedzi występujące mówi o „strzeżeniu" (fylassontes) słowa Bożego. Autor wyraził w nim myśl o pilnowaniu, aby słowo Boże nie zginęło, i pod tym względem jego treść jest zbliżona do słów syneterei i dieterei z Ewangelii Dzieciństwa. Przede wszystkim jednak słowo to wyraża sta­ rania, aby słowo Boże zostało wprowadzone w życie, a w tym aspekcie zbliża się ono do Markowego paradechontai i Łukaszowego katechousin w połączeniu z k a ip o io ie o . Z treści wypowiedzi wynika, że pomiędzy tymi, których Chrystus Pan określił jako błogosławionych ze względu na ich słuchanie słowa Bożego i strzeżenie go, jest przede wszystkim Maria.

Perykopa o matce i braciach, którzy przyszli zobaczyć się z Jezusem, w redakcji Łukasza uległa także pewnym zmianom. Pierwotnie znajdo­ wała się ona przed przypowieścią o siewcy, gdzia ją jeszcze spotykamy u Marka i Mateusza. Łukasz przeniósł ją poza tę przypowieść. Niezależ­ nie od tego Łukasz skrócił jej tekst, a wtedy odpadły z Markowego tekstu te słowa, które w negatywny sposób odnosiły się bezpośrednio do jego matki i braci, pozostały zaś te, które mówią o słuchaniu słowa Bożego i jego wypełnianiu: „matką moją i braćmi są ci, którzy słuchają słowa Bożego i (je) wykonują" (8, 21). Te słowa zamiast w liczbie pojedynczej, jak u Marka i Mateusza, w redakcji Łukasza zostały postawione w liczbie mnogiej i dodane do nich zostało słowo akouontes, jak w wyjaśnieniu przypowieści i jak w perykopie o kobiecie. Ostatnie słowo tej wypowie­

dzi mówiące o wykonywaniu słowa Bożego pozostało to samo, co u Marka i Mateusza, p o io u n tes. W słowie tym nie b yło myśli o strzeżeniu, które na pierwszy plan wychodzi w słowach z Ewangelii Dzieciństwa i ze słów kobiety. Słowo to natomiast uwydatnia wprowadzenie w życie słowa Bożego23, które w tamtych słowach było na drugim planie, a o którym wy­ raźnie mówi zdanie z wyjaśnienia przypowieści. Pod tym względem więc to słowo jest również paralelne do tych, które w poprzednich tekstach mówiły o strzeżeniu i zachowywaniu. Łukaszowa redakcja słów o matce

23 F. G r y g l e w i cz , La valeur morale du travail manuel dans la terminologie

24 KS. FELIKS GRYGLEWICZ ₍₆₎ i brąciachóprzez: w y liczo n e: opuszczenie,- zm ianę, d o d a te k i p o staw ien ie sy n o n im o w eg o słow a, u p o d o b n iła , w yp o w ied ź J e z u sa ..do t \ t li k tó re b y ły w w y ja śn ie n iu p rzy p o w ieści i w p e ry k o p ie o kobiecie,; D zięki te m u ta w ypow ied ź J e z u s a s tr a c iła c a ły swój n e g a ty w n y s to su n e k do M arii, a-sta- ł a się w y p o w ied zią ogólną, w k tó rej p o m ię d z y in n y m i osobam i Je zu s ją ró w n ież w ych w ala. W tej zaś s y tu a c ji staje się z ro z u m ia łe p rz e sta w ie ­ nie" p e ry k o p y ó m atce i b ra c ia c h w trzeciej Ew angelii. Je że li Łukasz w w y ja śn ie n iu p rzy po w ieści o siew cy m ó w ił o M arii, to w. tej p ery k o p ie z a ra z "ponow nie w s k a z a ł n a n ią ja k o n a tę , k tó ra najlepiej s łu c h a słów Bożych, zach o w u je je i w p ro w a d z a w życie.

- 2 - '' - : ' • i v - . . • . . · '

Zestawiliśmy ze sobą pięć wypowiedzią w których znajdują się syno­ nimowe słowa. O becność tych synonimów w dużej części jest wynikiem świadomej redakcyjnej’ pracy Łukasza. Zatem wypowiedzi, w których one się znajdują, trzeba uznać za wypowiedzi dla siebie paralelne. Jeżeli cztery z nich mówią o Marii, . matce Jezusa, to piąta również o niej mówić musi. Z naszych rozważań wynika więc, że w ostatnim zdaniu wyjaśnie­ nia przypowieści o .siewcy (8, 15) wśród najlepszej kategorii ludzi Łukasz widział również Marię i na nią chciał wskazać jako na tę, która słucha słowa Bożego, strzeże go i wprowadza w życie, tak że ono przynosi naj­ w yższy plon. W zdaniu, które ó tym mówi, Łukasz również do niej od­ n iósł słowo o sercu dobrym i szlachetnym i o cierpliwości. Pierwsze ż tych słów mówiły o idealnym sercu24, dmgie słowo o trudnościach, któ­ re trzeba przetrwać25. Jesteśmy skłonni przypuszczać, że jedno i drugie przede wszystkim odnosi się do Marii.

LA RED AZIONE DI LC 8,15

S o m m a r i o

L'ultima proposizione dell'interpretazione della parabola del seminatore (Le 8, 15) nella redazione di Luca présenta alcune parole paralella alle due enunziazioni di Maria dal Vangelo dell'Infanzia (Le 2, 19.51) ed alle due altre, nelle quali si parla dell'ascoltare e del conservare la parola di Dio' (Le 8, 21; 11, 28). L’autore ha voluto rintracciare il senso delle parole paralelle, le ha comparato tra loro, ed ha concluso che le parole „coloro ■ che hanno ascoltato la parola e la conservano in un cuore onesto e buono, producono fmtto con perseveranza", Luca riferisce a Maria, Madré di Gesü.

21 W. G r u n d m a n n, op. cit., s. 177; W. G r u n d m a n n , Kalos, TWNT t. 3,

s . 540—542. · - ;