Paweł Błażewicz
Biblioteki i archiwa terenu byłych
Prus Wschodnich w sprawozdaniu
Jerzego Żułkwy: "Straty zabytków
ruchomych..." : (Biblioteka Muzeum
Warmii i Mazur, Sygn. M-342)
Studia Elbląskie 7, 367-379
2006
BIBLIOTEKI I ARCHIWA TERENU
BYŁYCH PRUS WSCHODNICH W SPRAWOZDANIU
JERZEGO ŻUŁKWY:
S T R A T Y Z A B Y T K Ó W R U CH O M YC H ....
(BIBLIOTEKA MUZEUM WARMII I MAZUR, SYGN. M-342)
W ST Ę P
D ruga w ojna św iatow a spow odow ała znaczne zm iany w sytuacji dóbr kultury byłych Prus W schodnich. Teren ten był areną zaciętych działań w ojennych. D otknięty został też gw ałtow ną ew akuacją ludności niem ieckiej i autochtonicznej. Jednocześnie ziem ie te były kartą przetargow ą pom iędzy stroną polską, a Z w iąz kiem R adzieckim . (Choć precyzyjniejszym byłoby stw ierdzenie, że stanow iło elem ent gry politycznej w ielkiego m ocarstw a).
N iew yjaśniona sytuacja geopolityczna tego obszaru, przez dłuższy czas niepo- parta ostatecznym i układam i politycznym i (układy o w łasności m ienia trw ały od sierpnia do października 1945 roku), w yw ołała w iele zatargów m iędzy A rm ią C zerw o n ą — traktującą Prusy W schodnie jak o zdobycz w ojenną, a zalążkam i adm inistracji polskiej starającej się tw orzyć w ładzę na terenie O kręgu M azu rs k ie g o 1. W obec tego skom plikow ana pozostaw ała rów nież sytuacja dóbr kultury tych terenów . D obra te dotknęły straty czasu w ojny; tak bezpośrednie zniszczenia, ja k też nieprzem yślana, chaotyczna i niedokończona akcja ew akuacyjna p rzy g o to w yw ana przez stronę niem iecką. N atom iast „pretendujący” do m iana now ych adm inistratorów w yryw ali sobie dobra kulturalne ja k o zdobycze (w yw ożąc je do sw ych stron w pływ ów ), a później dochodzili sw ych praw 2. S ytuacja ta pogłębiała chaos i dalsze grabieże dóbr kultury. T akże w poszczególnych strefach w pływ ów dochodziło do w zajem nych anim ozji. W polskiej strefie w pływ ów działali np. naukow cy „w szelkim i m ożliw ym i d rogam i” grom adzący zręby bibliotek now ych uniw ersytetów , nie bacząc na historyczny kształt tych zasobów . W śród o p u s toszałych dw orów , szkół i parafii grasow ały także grupy zw ykłych szabrow ników
1 Por. O kręg M a zu rski w ra portach J a ku b a Praw ina. W ybór dokum entów . 1945 rok, opr. T. B aryła, O lsztyn 1996, s. IX -X X .
2 Z atarg iem takim b y ła np. sp raw a b ib lioteki K apituły K olegiackiej w D obrym M ieście. M ieszczan ie chcieli w p ierw zab ezp ieczy ć j ą przed u p ań stw o w ien iem , a następ n ie w obec zaboru librarii przez żo łn ierzy radzieckich zw rócili się do w ładz p o lskich o jej rew in d y k ację. Por. A rch iw u m P aństw ow e w O lszty n ie, Z esp ó ł P ełn o m o c n ik a R ządu R zeczpospolitej Polskiej na O k ręg M azurski, sygn. A P O 3 9 0 /217-219; L. A d a m c z e w s k i , B ib lio teka w róciła z K ró lew ca , „G ło s W ielk o p o lsk i” 1 6 -1 7 .0 6 .2 0 0 4 ; A. K ł o s , B ój o bib lio tekę, „R o zm aito ści D o b ro m ie jsk ie ” ,
traktujących dzieła sztuki i książki jak o źródło szybkiego w zbogacenia się, a czasem — o zgrozo — o pału3.
M im o zaw arcia polsko-sow ieckich układów o nieprzem ieszczaniu dóbr ru ch o m ych i zabytków sztuki, nie były znane ich liczby i straty w porów naniu ze stanem sprzed II w ojny, a także obecne m iejsca ich przechow yw ania. D latego też na obszar O kręgu M azurskiego (byłych Prus W schodnich) skierow ano Jerzego Ż ułkw ę, by d okonał oględzin terenow ych i zw eryfikow ał stan zachow ania dóbr kultury ze stanem znanym z literatury fachow ej. Z pracy tej pow stało spraw ozdanie, które stało się p odstaw ą do niniejszego zestaw ienia.
A utor spraw ozdania Jerzy Ż ułkw a urodził się 15 listopada 1909 roku w O dessie. Z w y kształcenia był praw nikiem . Z zam iłow ania jed n ak pośw ięcił się aktorstw u. Już w czasie studiów w W ilnie, w 1932 roku, w ystępow ał na scenie. W czasie II w ojny św iatow ej w alczył, a potem był w ięźniem oflagu. S tudia ukończył po w ojnie na U niw ersytecie W rocław skim . W 1948 roku rozpoczął pracę ja k o kierow nik adm inistracyjny olsztyńskiego teatru. W roku 1951 zyskał upraw nienia aktorskie i do śm ierci pracow ał w O lsztynie jak o aktor i zastępca dyrektora. Z aw sze podkreślał, że oddany je s t historii sztuki i kolekcjonerstw u. Z apew ne też z tych pow odów , ja k rów nież z braku w ykw alifikow anych kadr, zlecone zostało m u w ykonanie zestaw ienia strat zabytków ruchom ych terenów Prus W schodnich4.
Sam o spraw ozdanie je st w ynikiem pracy terenow ej, ja k też kw erendy źródłow ej w literaturze opisującej obraz kulturow y były Prus W schodnich. W ynikiem tej pracy był m aszynopisow y poszyt, który w układzie alfabetycznym — w edług m iejscow ości — opisyw ał stan zabytków ruchom ych.
M ateriał zaw arty w spraw ozdaniu jest trudny do opracow ania. A naliza o b e jm u je tylko w ybrane ośrodki. N ie zachow ały się, albo w cale nie istniały ze staw ienia w ykorzystanej literatury, zaś inform acje bibliograficzne zostały zapisane w ten sposób, że nie w e w szystkich przypadkach m ożna zrekonstruow ać źródło p ochodzenia inform acji. Z apew ne niektóre z nich, co nie zostało zaznaczone, poch o d zą z przekazów ustnych, ja k też spraw ozdań pisanych na bieżące potrzeby adm inistracji i instytucji kultury działających ów cześnie na terenie W arm ii i M a zur5. D odatkow ych trudności przysparza rów nież fakt, że w zestaw ieniu nie zachow ała się karta tytułow a. D latego też nieznany pozostaje pełny tytuł w ykazu, zleceniodaw ca, ani czas pow stania spraw ozdania. U trudnia to zatem poszukiw ania w zasobach archiw alnych instytucji kultury i adm inistracji innych kopii tego cennego źródła. U niem ożliw ia też poznanie z jak ieg o okresu stan w iedzy opisuje.
W czasie prac korzystałem z egzem plarza zestaw ienia należącego do B iblioteki M uzeum W arm ii i M azur w O lsztynie i przechow yw anego w jej zbiorach pod sygnaturą M -342. Jest to opraw ny poszyt form atu A4. P osiada 125 jed n o stro n n ie
3 Por. M. B o r z y s z k o w s k i , P o m o c ksią żki i p rze m o c w o b ec k sią żki ja k o p rz e ja w d o b ra
i zła w d zia ła n iu czło w ieka na p rzyk ła d zie d ziejów kościeln yc h b ib lio tek w a rm iń skich , SW
X X X V I: 1999, s. 8 6 -8 8 .
4 Т. О г а с к i, Tw órcy i d zia ła cze ku ltu ry w w ojew ództw ie o lsztyń sk im w latach 19 4 5 -1 9 7 0 , O lszty n 1975, s. 2 1 1 -2 1 2 .
5 Por. J. C h ł o s t a-Z i e 1 o n к a, D zia ła ln o ść Ja n a G ra b o w skieg o w O lsztyń skiem w latach
zapisanych pism em m aszynow ym kart. Prezentow ane poniżej zestaw ienie w iad o m ości na tem at archiw ów i bibliotek terenu Prus W schodnich będzie analogiczne, ja k w oryginale. M iejscow ości ułożone zostaną alfabetycznie. Inform acje o stanie zasobów zabytków piśm ienniczych zostaną przytoczone w brzm ieniu identycznym ja k w oryginale; na końcu każdego z cytatu zostanie przytoczony w ypis z literatury, z której korzystał Jerzy Żułkw a. N a końcu, w naw iasie kw adratow ym , zostanie przytoczone m iejsce podania inform acji w Stratach zabytków ruchom ych...
M am św iadom ość, że część inform acji z zestaw ienia uległa przedaw nieniu, część zasobu niżej w ym ienionych dóbr została rew indykow ana lub o d naleziona w czasie pow ojennej stabilizacji. Jednak przypom nienie spraw ozdania Jerzego Ż ułkw y m a także inne w alory poznaw cze. Jest bow iem źródłem w skazującym na zain tereso w an ie w ładz polskich dobram i kultury z terenów Prus W schodnich. Prezentując stan w iedzy na tem at zabytków na przełom ie lat czterdziestych i p ięćdziesiątych dw udziestego w ieku nakreślają w końcu pow ojenne losy tych zabytków . G łów nym jed n ak w alorem zestaw ienia pozostaje fakt, że w przypadku zbiorów archiw alnych i bibliotecznych, pokazuje sieć bibliotek i archiw ów na trenach W arm ii i M azur, które istniały przed II w ojną św iatow ą i których ślad p ozostał w literaturze. Ó w m ateriał staje się zatem listą postulow anych problem ów b adaw czych dotyczących stanu zbiorów piśm ienniczych, ja k o podstaw ow ego źródła do badań um ysłow ości, kultury i elity intelektualnej regionu.
Z u łk w a J e r z y , Straty za b ytkó w ru c h o m ych ...
B E Z Ł A W K I , w ie ś , (n ie m . B ä s la c k ), p a r . L o ilk o w o , p o w . k ę t.[r z y ń sk i] B iblioteka. Przy kościele istniała skrom na biblioteka. Szereg starodruków (prussiana) przejęło M uzeum M azurskie w O lsztynie.
Lit.: B oeticher II, s. 15; M .M .O . akt przejęcia biblioteki. [J. Zułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 8]
B I S Z T Y N E K , m ia ste c z k o , (n ie m . B isc h o fs te in ), p o w . r e sz .[e lsk i]
Ratusz. Z abytkow y ratusz spłonął w roku 1939. W raz z nim cenne archiw um m iejskie i b ib lio tek a .
Lit.: Srokow ski, s. 127, D. P. O. 1936-40, s. 12; U lbrich I, s. 224, 225, 299; Fot.: M iesięcznik, „Z iem ia” , nr 5 - 6 (m aj-czerw iec) 1950.
/ J . Zułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 1 /
B O G A T Y Ń S K I E , d w ó r , (n ie m . T ü n g e n ), p o w . b r a n .[ie w sk i] D o tego fachow a biblioteka 639 tom ów 6.
b C hodzi tu o b ib lio tek ę pełn iącą funkcję po m o cn icze d la kolekcji m ilitarió w sp rzed an y ch
Lit.: B oeticher, IV , s. 285; U lbrich I, s. 198; B ujak I, s. 6^14; „O stp reu ssen ” , s. 142;
Fot.: B oeticher IV, ryc. 207.
[J. Żułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 11]
B R A N I E W O , m ia sto p o w .[ia to w e ], (n ie m . B r a u n s b e r g )
B iblioteka G im nazjum Państw ow ego w yrosła z daw nej biblioteki K olegium Jezuickiego. N ajstarszy księgozbiór został w roku 1626 w yw ieziony. Po roku 1639 b ib lio tek a ponow nie szybko w zrastała dzięki darom . K asata zakonu jez u ick ieg o w roku 1773 przerw ała jej rozw ój. D o roku 1811 zbiory były pozb aw io n e fachow ej opieki. W ojna 1806/1807 dość p o w a ż n ie je nadszarpnęła.
O ddanie biblioteki w r. 1811 założonem u w ów czas gim nazjum doprow adziło do szybkiego uporządkow ania zbiorów , które w w ieku X IX znow u w zrastają, przed e w szystkim w latach 1833-1835, po otrzym aniu k sięgozbiorów ze zn iesio nych klasztorów w B rodnicy, G dańsku, Ł ąkach, O liw ie, P odgórzu, Stoczku i T oruniu. W czasie późniejszym zasoby biblioteki nie pow iększały się w ydatniej, gdyż w r. 1847 obliczono je na 12.000, a w roku 1930 na 20.000 tom ów . B ib lio tek a ta po siad ała w przew ażnej części druki (23 z X V w.) polskiego po ch o d zen ia i bogaty zbiór druków polsko-w arm ińskich.
R ękopisów posiadała biblioteka tylko kilka: z w X III, X IV , X V I i X V II. N adto były odpisy listów H ozjusza z r. 1570, sporządzone przez S tan.[isław a] R eszkę.
B iblioteka spłonęła (Inf. Ob. G ursztyn). Lit.: Piotrow icz, s. 3 3 -3 4 ; Braun.
B iblioteka A kadem ii Państw ow ej założona przy pow ołanym do życia w roku 1818 L iceum H osianum . O trzym ała w darze cząstkę biblioteki daw nego kolegium jezu ic k ieg o , a nadto w całości lub częściow o zbiory ze zniszczonych klasztorów w K adynach, O liw ie, Piesiu, Stoczku i W ejherow ie. Z k lasztorów w ym ienionych m iejscow ości pochodziły zachow ane w bibliotece rękopisy (70 n[u]m erów ) oraz inkunabuły (116 szt.[uk]) a nadto druki z tłoczni w arm ińskich w przew ażnej części treści teologicznej. B iblioteka spłonęła.
Lit.: Piotrow icz, s. 34; H. G ruchot, K atalog d e r B ibliothek des K [öni]gl[ichen] L yceum H osianum in B raunsberg.
B iblioteka Sem inarium D uchow nego założona została w raz z sem inarium w r. 1567 przez S tanisław a H ozjusza w zrastała dzięki darow iznom kleru w arm iń skiego. Stan jej znacznie pow iększył się w r. 1800 po objęciu biblioteki zniesionego alum natu papieskiego. Prócz cennych druków w arm ińskich b iblioteka p o siad ała w artościow e rękopisy, ja k odpisy z X V I w. łac.fińskiej] kroniki biskupów w arm iń skich T om asza T retera, M atricula alum norum sem in. i w iele innych.
Lit.: Piotrow icz, s. 3 4 -3 5 ; Erm l. Zeitschrift, r . 1860, t. 1, s. 7; G ruchot H., E. B rachvogel, s. 518-601 i 17 tablic.
B IB L IO T E K I: B E N E F IC IU M S. C R U C IS, K O N W E N T U K A T A R Z Y N E K , K O N W IK T U B IS K U P IE G O , B E N E FIC IU M W E R N E R IA N U M I V E R E IN S FÜ R E R M L A N D zaw ierały druki braniew skie, gdzie indziej nie spotykane (w skrom nej liczbie). W szystko spłonęło.
Lit.: B oeticher IV , s. 50; Piotrow icz, s. 35.
IJ. Żulkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 2 0 -2 1 ]
D O B R E M I A S T O , m ia sto , (n ie m . G u ttsta d t), p o w . lid z .[b a r sk i]
B iblioteka gro m ad zo n a od X IV w. stanow iła nieoceniony skarb dla tych terenów , który w znacznej części został praw dopodobnie w yw ieziony przez N iem ców . Przed II w o jn ą św iatow ą biblioteka liczyła 3000 tom ów w tym 30 tom ów m anuskryptów i 118 inkunabułów . W śród przew ażającej ilości dzieł filologicznych znajdow ało się bardzo dużo książek z innych dziedzin jak: historia, języ k o zn aw stw o , m atem atyka, geografia, nauki przyrodnicze i inne. W r. 1945 zaopiekow ał się resztkam i biblioteki W oj.[ew ódzki] W ydział K ultury i Sztuki. P ozostaw iono n a m iejscu jed y n ie niew ielką ilość druków z X IX i X X w ieku. R esztę biblioteki przew ieziono do O lsztyna. O calałe książki inkunabuły przekazano K urii B isk u p iej7.
O rozm iarach strat p o inform ują nas dane liczbow e odnoszące się do działów najcenniejszych. Z 30 tom ów m anuskryptów uratow ano zaledw ie kilka, ze 118 inkunabułów pozostało 50 (w iele uszkodzonych), druki braniew skie licznie re p rezentow ane, praw ie w szystkie zaginęły.
A rchiw um kolegiaty przechow yw ano przy bibliotece. Praw dopodobnie w cało ści zostało w y w iezione do Niem iec.
P om iędzy zaginionym i archiw aliam i zasługiw ały na specjalną uw agę: a. bulle papieży z 1295, 1392 i 1394;
b. szereg dokum entów z pieczęciam i i podpisam i królów polskich i biskupów w arm ińskich;
c. „A cta cap itu laria” obejm ujące protokoły posiedzeń kolegiaty od roku 1600 do kasaty w 1811. N ieocenione źródło dla badaczy tych ziem .
Lit.: B oeticher, IV, s. 130; R eczyński o.o. w literaturze przedm iotu; Piotrow icz, s. 3 9 -4 0 ; G rabow skiego W .J.
Fot.: B. K. K., s. 19, (fot. w nętrza biblioteki) [J. Żułkw a, S tra ty za b ytkó w ruchom ych..., k. 2 4 -2 5 ]
D Z I A Ł D O W O , m ia s to p o w [ia to w e ], (n ie m . S o ld a u ) Istn iała rów nież bog ata b iblioteka8.
Lit.: S uk erto w a-B ied raw in a E., C ele i zadania M uzeum M azurskiego w D
zial-7 N ie w iad o m o , co m ia ł n a m yśli A utor, czy p rzek azan o w szystkie książki w tym in k u n ab u ły , czy ty lk o in k u n ab u ły , resztę książek odd an o w p ó źn iejszy m czasie. K sięg o zb ió r d o b ro m iejsk i rew in d y k o w an y by ł także przez w ładze polskie od Z SR R .
8 M o w a tu o b ib lio tece M u z eu m M az u rsk ieg o w D ziałd o w ie grom adzącej zbiory o tem aty ce m azu rsk iej i g ru n w ald zk iej.
dow ie, s. 2 4 -2 5 , taże, K afle m azurskie, art. w m iesięczniku „Z iem ia” r. 1932, str. 2 4 3 -2 4 5 , E streicher, 109, M. W ańkow icz, N a tropach Sm ętka.
Fot.: S ukertow a-B iedraw ina w art. „cele i zadania” fot. w n ętrza skrzyni m uzeum (dział regionalny), oraz fot. sali m uzeum w art. „kafle m azu rsk ie” 2 fot. kafli z polskim i napisam i.
M. W orgitzki, D as „ m a su risc h e ” M useum in Soldau, „U nsere H eim a t” . Lit.: T. R. Zehn Jahre F rem dherschat über Soldau, „U nser L an d ” , 1930, nr 1, s. 2 -3 , (tendencyjny opis zbiorów M uzeum M azurskiego w D ziałdow ie).
[J. Zułkwa, Straty zabytków ruchom ych..., k. 26, 26v]
F R O M B O R K , m ia sto , (n ie m . F r a u e n b u r g ), p o w .[ia t] b r a n .[ie w s k i]
M uzeum K opernikow skie w e F rom borku: T azw . (sic!) „Izba K o p ern ik a” została założona przez N iem ców w r. 1912 pod opieką K urii B iskupiej. Z n iszczona w czasie w ojny doszczętnie. N ie p o siad ała praw ie żadnych w artościow ych ek s ponatów . Jedynie kilka dokum entów , czy notatek z pism em o d ręcznym sam ego K opernika — a w ięc: 1. zeszyt 15 stronicow y z notatkam i astronom a, 2. dw a przyw ileje w ystaw ione przez kapitułę, a podpisane m iędzy innym i i przez K oper nik a (z r. 1523 i 1537), 3. list K o p ern ik a do księcia A lbrechta pisany z F rom borka
15 sierpnia 1541 r„ 4. recepta p isan a przez K opernika — i to w szystko.
R esztę stanow iły: reprodukcje różnych portretów w ielkiego astro n o m a (m iędzy innym i znanego obrazu M atejki), fotografie, rysunki, trochę książek, narzędzia astronom iczne i parę m ebli o dpow iadających stylow o kopernikow skiej epoce.
Lit.: B rachvogel I, s. 3 1 -3 8 ; Skurpski I, s. 5; Skurpski II, s. 4 5 -4 6 ; G ross o.c. w literaturze przedm iotu „O stpreussen” s. 140;
Fot.: B rachvogel I, G ross, ryc. 2. niniej. Zestaw ienia. [J. Żułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 28]
A rchiw um biskupie p rzechow yw ało resztki zabytków z d aw nego archiw um i biblioteki biskupiej na zam ku w L idzbarku [W arm ińskim ], którą w r. 1703 Szw edzi w yw ieźli w znacznej m ierze do Szw ecji. W poszczególnych tom ach były m ateriały z rozm aitych lat. D o w ojny uchow ało się w tym dziale archiw aliów — 132 volum ina aktów od roku 1240 do 1767.
A rchiw um stanow iło n iew yczerpane źródło dla historyków badających dzieł [dzieje/dzieło-a] polskiego biskupstw a w arm ińskiego. Poszczególne volum ina po siadały m ateriały złożone chronologicznie, a zaw ierające przyw ileje królów pol skich, bulle papieży, obfitą korespondencję biskupów , listy nuncjuszów , m iscal- lanea itp.
Prócz tego archiw um zaw ierało nieocenione m ateriały do po zn an ia w ew nętrz nych stosunków biskupstw a, je g o spraw finansow ych, handlow ych oraz rozw oju rzem iosła. Poza tym m ieściły się tam dyplom y i dokum enty w ogólnej liczbie 252, m apy, szkice i plany — 55 num erów i pieczęcie 19 — num erów .
W dziale rękopisów m ieściły się 24 num ery.
A kta archiw alne ułożone alfabetycznie, dotyczyły historycznych w ydarzeń na terenie biskupstw a.
W śród druków było w iele polskich i from borskich a nadto kilkadziesiąt inkunabułów , częścio w o z daw nej biblioteki w L idzbarku.
W czasie w ojny archiw um poniosło duże straty. Z aginął szereg volum inôw . R eszta znajduje się w O lsztynie (w K urii B iskupiej).
Lit.: Piotrow icz, s. 5 6 -5 8 , (tam też podana literatura przedm iotu).
A rchiw um kapitulne istniało od XIII w ieku. B ogate zbiory archiw alne p o d zielo n e na dziew ięć działów , które zaw ierały:
I. oryginalne dokum enty i odpisy dotyczące b iskupstw a od jeg o pow stan ia do najn o w o cześn iejszy ch czasów ;
II. księgi p rzyw ilejów w liczbie 8;
III. zbiór korespondencji kanoników kapitulnych i różnych dostojników ; IV. 60 tom ów zaw ierających protokoły z w iększości posiedzeń kapituły od r. 1 3 8 4 -1 4 9 9 , od tego zaś roku do czasów najn o w szy ch „A cta capituli” prow adzone system atycznie;
V. księgi adm inistracyjne dóbr we F rom borku, Pieniężnie, O lsztynie, we fragm entach od w. X V I i pocz. X V II w ieku, w kom plecie zaś odpołow y X V II w. W śród nich niek tó re spisane przez M. K opernika, którego podpis na nich się zachow ał. W dziale tym m ieściły się ciekaw e m ateriały do osadnictw a polskich, na W arm ii w tzw . „L ocationes m ansorum d o serto ru m ” od 2-ej połow y XV w.;
VI. inw entarze od najdaw niejszych czasów ;
V II. zbiór ręk o p isó w , z których specjalną uw agę w zbudzały: K rasickiego I., „M o n a ch o m ach ia” , oryg. z dopiskam i i rysunkam i tegoż „B ajki” z d edykacją oryg. S tanisław ow i D ożyłow skiem u, kanonikow i w D obrym M ieście, J. K alnassego, kanonika w arm .: „W iersze i tłum aczenia” , „C om pendium sądów K róla J.M . a 1594” ;
V III. akta d o tyczące w yboru biskupów , posiadłości kapituły itp. Z czasów now szych. A rchiw um częściow o uratow ano.
Lit.: Piotrow icz, s. 3 8 -3 9 , tam też obszerna literatura.
Biblioteka kapituły warmińskiej ufundow ana w r. 1550, a pow iększona przez księgozbiór ofiarow any przez Kopernika9, została w r. 1626 w yw ieziona do Szwecji. Podw aliny pod nowy księgozbiór (dowojenny) dał biskup Jan Stanisław Zbąski (1688-1697). Biblioteka rosła dzięki darom. Prócz darów biskupów i kanoników katedralnych weszły tu częściowo druki z biblioteki klasztoru franciszkańskiego (fundacji polskiej) w Kadynach i Stoczku, dzięki czem u pod koniec XIX w. biblioteka obejm ow ała ju ż 10.000 dzieł w 20.000 tom ów , z zakresu teologii, historii i filozofii.
W zbiorze rękopisów były b.[ardzo] cen n e p o loniczne [polonica), ofiarow ane k apitule przez k anonika Jana Jerzego K unigka ( t 1719).
Był też szereg cennych starodruków z X V I w.
B iblioteka częściow o ocalała. Z najduje się w O lsztynie pod opieką Kurii B iskupiej.
y B ib lio tek a k a p itu ły k atedralnej d ziałała z p e w n o śc ią od sam eg o początku fu n k cjo n o w an ia w s p ó ln o ty , a d ata p o w sta n ia 1550 w iąże się z z n aczn y m i d aro w izn am i T. G ieseg o , M. K opernika i ich śro d o w isk a.
Lit.: Piotrow icz, s. 59 tam też obfita literatura. [J. Żulkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 4 0 ^ 4 2 /
G A L I N Y , (n ie m . G a llin g e n ), p o w .[ia t] b a r tfo sz y c k i]
B iblioteka istniała przy kościele — fundow ana w r. 1726 przez B otho von E ulenburga. Losy nieznane. Podobno zaopiekow ała się nią któryś z uniw ersytetów . M oże T oruń? S tanow iła interesujący zespół literatury (a nie p o szczególne rarytasy), ilustrujący życie um ysłow e w ieku X V II i XVIII. W iek X IX p rzysporzył w iększą ilość książek o treści teologicznej razem 1800 tom ów .
B ył też dosyć bogaty dział rękopisów z w. X V II i X V III. W śród nich cenne „p ru ssian a” , satyry, bibliografie itp.
-Lit.: A. K. K. teczka „G allingen” spraw ozdanie z ilustracji (sic!) biblioteki z roku 1952, A. K. „Z abytki ruchom e 1945 roku” .
[J. Zułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 43]
G A R B N O II, w ie ś , (n ie m . L e g g a r b e n ), p o w .[ia t] k ę t.[r z y ń sk i] A gen d a w srebrnej opraw ie z r. 1667.
Lit.: B oeticher II, s. 109. U lbrich II, s. 119, 513. [J. Zułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 44]
G I Ż Y C K O , m ia sto p o w .[ia to w e ], (n ie m . L o e tz e n )
B iblioteka T ow arzystw a N aukow ego (niem ieckiego) p o siadała bogaty zbiór d o kum entów polskich i niem ieckich dotyczących W arm ii i M azur. L osy biblioteki nieznane.
Lit.: W . J. G rabski, s. 105.
[J. Zułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 45]
G Ł A D Y S Z E , w ie ś , p a ła c , (n ie m . S c h lo d ie n ), p o w .[ia t] p a sł.[ę c k i] B iblioteka o kilkudziesięciu tysiącach tytułów z różnych dziedzin.
A rchiw um bogate, udostępnione dla celów naukow ych, posiadało obfite źródła do dziejów tych ziem.
Lit.: C hw alew ik, s. 104; „A ltpreussische G eschlechterkunde” , s. 42; Ob. G zesz. 6 roczn. 1904, s. 115; tam że s. 74—80, M M O protokół przyjęcia 1948, K u n stsam m lungen;
Fot.: D ethlefsen tabl. 51, ryc. 11, tam że tabl. 67, ryc. 9, L orek ryc. 33 i 34, U lbrich I, ryc. 110, Reih s. 8.
K A M I E N I E C , p a ła c , (n ie m . F in c k e n ste in ), p o w .[ia t] su s.[k i] A rchiw um o dużej w artości, ale nie skatalogow ane.
Lit.: B ernoulli, s. 162, Schm id В., s. 2 9 -3 6 , U lbrich I, s. 2 1 2 -2 1 4 , „A ltpreussis- che G esch lech terk u n d e” , A. Κ. 1950, „Fam ilien — G eschichte d. G räflich F inck von Finckenstein — steinschen G eschlechts” , C zihak II, s. 80, 87, 167, Lorck, s. 23, K unstsam m lungen...
Fot.: „M ai. O st” tabl. 55, 56 (kom nata N apoleona), Schm id В., rye. 26 i 27, tabi. 2, 3, 4 i 5. L orck, ryc. 40 (ogólny w idok pałacu), w cytow anej w yżej historii rodu F in ckensteinów szereg reprodukcji portretów .
IJ . Zułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 53]
K Ę T R Z Y N , m ia s to p o w .[ia to w e ], (n ie m . R a ste n b u r g )
M uzeum m ieściło się w gm achu daw nej loży m asońskiej (pocz. X IX w.). P osiadało następujące działy: prehistoria, archiw alia, etnografia, historia m iasta i okolicy. E ksponaty w znacznym stopniu uległy zniszczeniu.
Lit.: S kurpski I, str. 5, tenże II, str. 46, Schröder W ., art. D as A ngesicht der H eim at w kalendarzu na r. 1939 (O stpreussischer H aus- und Fam ilien K alendar
1939 — K reis R astenburg).
[J. Żułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 55]
К W IT A J N Y , d w ó r , (n ie m . A u n itta in e n ), p o w .[ia t] p a sł.[ę c k i]
Jed y n a k o nkretna w iadom ość to fakt istnienia rodzinnego archiw um D önhof- fów . P osiadało liczne archiw alia ja k np. zbiór przyw ilejów rodnych [rodzinnych, rodow ych] od 1467 do 1730 r.
Lit.: A. K. 45, B oeticher III, s. 118, Ob. G resch, T. 1, zesz. 1, s. 41, K unstsam m lungen...
(J. Zułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 59]
M A R K O W O , d w ó r , (n ie m . R e ic h e r ts w a ld e ), p o w .[ia t] m o r .[ą sk i]
O lb rzy m ia biblioteka z cennym i drukam i. Sporo książek różnym i drogam i trafiło do biblioteki M .[uzeum ] M .fazurskiegojw O lsztynie.
Lit.: B. K. K. 1933, s. 29, tam że 1935, s. 30, Lorck, s. 38, M M O protokoły przejęcia.
Fot.: L orck, ryc. 3 (w nętrze kom naty w której stoi pieta). / J . Zułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 69]
M O R Ą G , m ia sto p o w .[ia to w e ], (n ie m . M o h r u n g e n )
1. D om H erd era, prekursora niem ieckiego rom antyzm u, m ieścił w sw oim w nętrzu rodzaj m uzeum biograficznego (zał. 1918). G rom adzono pam iątki zw iąza ne z życiem H erdera, pierw odruki w ydanych dzieł, rękopisów itp.
Fot.: B. a. Ost. T. III, s. 132 (fot. w nętrza jed n eg o z pokoi), „O stpreussen M azuren und das O berland” , nr 235, s. 36 (fot. w nętrza jed n eg o z pokoi).
[J . Żutkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 74]
O L S Z T Y N E K , m ia sto , (n ie m . H o h e n ste in )
B iblioteka gim nazjum istniała od r. 1845 posiadała stare druki polskie. S płonęła w czasie w ojny.
Lit.: W . J. G rabski, s. 275.
[J. Żutkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 81]
*
O S T R O D A , m ia sto p o w .[ia to w e ], (n ie m . O ste r o d e )
U w aga: w śród najcenniejszych eksponatów m iał znajdow ać się piękny ew an- geliarz z pocz. X IV w. (?) pisany po łacinie, zdobiony ilum inacjam i, po ch o d zen ia praw dopodobnie francuskiego.
Podobno ew angeliarz został przekazany do B iblioteki N arodow ej za p o śred n ict w em referatu bibliotek O. S. O lsztyn. Czy tak je st w istocie — nie udało się stw ierdzić. Z agubienie tak w artościow ego zabytku byłoby niepow etow aną stratą. (Inf. dyr. Skurpski)
F otografie zabytku w posiadaniu M. M. w O. [J. Żutkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 86]
P IA S T Y W I E L K I E , w ie ś , (n ie m . G r .[o ss] P e iste n ), p o w .fia t] iła w .[s k i] Przy kościele znajdow ała się biblioteka B oeticher w ym ienia z X V II w. Lit.: B oeticher II, s. 140-141, U lbrich II, s. 4 9 0-^91 i inne, A. K. 1949, B. K. K. 1905/1906, s. 16, A K 50 II.
Fot.: U lbrich II, ryc. 73, s. 5 8 5 -5 8 8 , B. K. K. 1905/1906, s. 16 [zapis pow tórzony]
[J . Żutkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 8 9 j
R E S Z E L , m ia sto p o w .[ia to w e ], (n ie m . R ö ssel)
B iblioteka tegoż g im n azju m 10 posiadała staro-druki (sic!) polskie, w eszły tu resztki księgozbioru Jezuitów i część rękopisów , na specjalną uw agę zasługiw ał „O gród rozkoszy” z r. 1517 bogato ilustrow any i ilum inow any.
Losy biblioteki nieznane.
Lit.: G rabski, s. 324, Z eitschrf. d. G esch. u. Alt. Erm l. T. X X III, zesz. 3, r. 1929, s. 840.
Przy kościele [św. Piotra i Paw ła] istniało bogate archiw um odnoszące się do dziejów parafii oraz życia cechow ego od najdaw niejszych czasów . M ieściło się
w specjalnie zbudow anym i ogniotrw ałym pom ieszczeniu nad zakrystią. N iestety uległo zagładzie.
Lit.: M atern I, tenże fotografie, B. K. K. 1943, s. 13.
M uzeum m ieściło się w zachow anym średniow iecznym zam ku. Z ałożone w 1929 r. P osiadało następujące działy: prehistoria, historia m iasta i zam ku, (cechy, w n ętrza izb w arm ińskich) num izm atyka, archiw alia. C ałość interesująca i dla h istoryka cenna. Z biory zostały zdew astow ane. [...]
W śród zaginionych eksponatów należy w ym ienić gotycka szafę biblioteczna, d ato w an ą 1470 [...]
Lit.: Skupski I, s. 7, tenże II, s. 48, Poschm ann I, s. 3 4 7 -4 8 (szczegóły o m uzeum ), U lbrich I, s. 81, 93; Zeitschrf. d. G esch. u. Alt. Erm l. T. X X III, zesz. 3, r. 1929, s. 840.
Fot.: M atern II, w kładka, s. 192-193 i s. 48, 96 (szafa biblioteczna). [J. Zułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 99]
S Ł O B I T Y , (n ie m . S c h lo b itte n ), p o w .[ia t] p a sł.[ę c k i]
B ib lio tek a zaw ierała ponad 50.000 książek z różnych dziedzin, gdzie obficie rep rezen to w an e były pozycje dotyczące Polski i dziejów tych ziem . D ział staro druków obejm ow ał w iele białych kruków , (np. druki z B raniew a).
A rchiw um uporządkow ane i dostępne do celów naukow ych, rów nie było niew y czerp an y m źródłem dla poznania dziejów tych ziem . N a specjalną uw agę zasługiw ały dokum enty zw iązane z historią poszczególnych m iejscow ości i o sad n ictw a żyw iołu polskiego od początków panow ania krzyżackiego.
W szystkie zabytki om ów ione wyżej uległy przypuszczalnie zagładzie. Są nikłe ślady, ale nie spraw dzone, że część archiw um i biblioteki została uratow ana przez je d n ą z ekip uniw ersyteckich (Toruń?).
Lit.: C hw alew ik, Z biory polskie, W arszaw a 1916, s. 104; A ltpr. B iographie, K rólew iec 1941, t. 1, s. 147; art. D ohna w: A ltpreussische G eschlechterkunde, R. 1927, s. 42; K rolm ann, Schloss Schlobitten, „B urgw art” R. 30:1929, s. 4 -8 ; D. P. O. 1936-1940, s. 9; Lorek, s. 14-15; U lbrich I, s. 188; U lbrich II, s. 4 7 1 -4 7 3 ; i inne, prof. z М. М. O., B ernoulli, s. 154, R hode, s. 6 3 5 -6 3 6 ;
Fot.: D ethlefsen, tab. 46, ryc. 1, tab. 63, ryc. 3, За, M ai. Ost. Tabl. 54; D .P.O . 19 3 6 -1 9 4 0 , ryc. 5; Lorek ryc. 27, 28, 29, 30; U lbrich II, ryc. 5 3 0 -5 3 4 (sala barokow a), ryc. 535, 536, inne w nętrze, ryc. 559, kom inek, ryc. 5 6 0 -5 6 3 rzeźby figuralne, ryc. 564, 565 — płaskorzeźby.
IJ. Żułkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 107] S Z A L M I A , (n ie m . S c h a lm e y ), p o w . b r a n .[ie w sk i]
A rchiw um znajdujące się na plebanii, posiadało księgi kościelne z w. X V I, zaw ierające dużo w iadom ości odnośnie tych terenów , — L ib er natuorum od r. 1570, lib er copulatorum od r. 1565, lib er m ortuorum od r. 1682.
B iblioteka rów nież na plebanii zaw ierała kilkaset tom ów , w śród których na w y ró żn ien ie zasługiw ały druki Jezuickiej drukarni w B raniew ie od r. 1682 (28 pozycji).
Lit.: B oeticher, s. 2 2 7 -2 3 0 , U lbrich I, s. 97, 151, 154, 155, 156, 157, 197; D ehio, s. 303; U lbrich II, s. 202 i inne; M atern III, s. 2 9 1 -4 0 2 , D ittrich, s. 3 1 7 -3 1 8 , A. K. teczka „Z abytki ruchom e” r. 1946, C zihak II, s. 169, E lb in g er Jahrbuch r. 1926.
Fot.: B oeticher IV. (kw atera środkow a ołtarza szafkow ego), s. 229; M atern III w idok całego ołtarza szafkow ego, chrzcielnica, s. 337, w nętrze kościoła; p o rtret p asto ra M aterna; U lbrich I (ołtarz szafkow y), s. 56; U lbrich II, (ołtarz gł.), ryc. 18, (ołtarz boczny) pr. ryc. 227, (am bona) ryc. 865; E lbinger Jahrbuch r. 1926 — (chrzcielnica).
[J. Żutkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 113]
S Z T Y N O R T , (n ie m . S tio n o r t) (sic !), p o w .[ia t] w ę g .[o r z e w s k i]
A tym czasem z ,,Z eit.[schrift] F[ür] G esch.[ichte] U .[ndl A ltert.[u m sku n d e] T. X X V , zesz. 77, str. 562 dow iadujem y się, że w archiw um L ehndorffów zn ajdow ała się obszerna korespondencja w języku francuskim biskupa I. K rasic kiego z jed n y m z L ehndorffów na przestrzeni szeregu lat.
Lit.: A. K. K. dn. 25.IV . 1939 teczka „S teinort” ; B ernoulli, s. 148, C hw alew ik, s. 174, L orck, G ross Steinort, Pillkalen 1939; Lorck, s. 7 i 29; D. P. O. 1936 -1 9 4 0 ; Z eitschr. f. d. G esch. U. Alt. E rm lands, t. X X V , zesz. 77, s. 562; D ohna, s. 42; S trauss II, s. 78;
Fot.: L orck, ryc. 12, ryc. 57; D ethlefsen, tab. 40 dołączona do n iniejszego zestaw ienia fotografia w nętrza jednej z kom nat.
[J. Żutkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 1 1 3 -1 1 4 ]
S Z Y M B A R K , z a m e k , (n ie m . S c h ö n b e r g ), p o w .[ia t] su s.[k i]
O lbrzym ie archiw um zaw ierało szereg dokum entów w ażnych dla historii tych ziem (w. X V II i X V III). Z biór m ap i planów .
Lit.: Schm id В. s. 2 2 9 -1 0 9 ; Lorck, str. 11, A. K. 50.
Fot.: Schm id B., tabi. 21 (ogólny w idok zam ku), L orck ryc. 1, Schm id (II), ryc. 10a i 10b.
[J. Żutkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 116]
Ś W IĘ T A L I P K A , (n ie m . H e ilig e n lin d e ), p o w .[ia t] k ę t.[r z y ń sk i]
Przy klasztorze istniała biblioteka założona przez oo. Jezuitów . Z najd o w ało się tam w iele starych druków polskich.
Lit.: G rabski, str. 325, A. K. 1950.
W A P N I K , w ieś, (n ie m . K a lk ste in ), p o w .[ia t] lid z .[b a r sk i] B ogata biblioteka kościelna uległa zniszczeniu.
Lit.: B oeticher IV, str. 160-161, Srokow ski, str. 136, U lbrich II, str. 531. [J. Żutkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 119]
W Ę G O R Z E W O , m ia sto p o w .[ia to w e ], (n ie m . A n g e r b u r g )
B iblioteka przykościelna rów nież zaginęła. Z najdow ało się w niej około 100 druków sprzed 1543 r.
Lit.: B oeticher VI, str. 14-15, G rabski, str. 443. [J. Żutkw a, Straty zabytków ruchom ych..., k. 120].
