Pojęcie recydywy
Aspekty kryminologiczne i prawne
Próba zdefiniowania
Problematyka przestępczości powrotnej stanowi przedmiot szczególnego zainteresowania prawa karnego, kryminologii i penitencjarystyki.
W przestępczości powrotnej znajdują
odzwierciedlenie znamienne cechy przestępczości jako całości, w szczególnie skoncentrowanej i
wyraźnej formie.
Jednym z warunków powodzenia w walce ze zjawiskiem powrotności do przestępstwa jest:
• racjonalne ustawodawstwo przewidujące specjalne unormowania w tym zakresie
• skuteczne oddziaływania na etapie postępowania wykonawczego,
• pomoc postpenitencjarna.
Próba zdefiniowania
Recydywa w znaczeniu kryminologicznym, to występujące w społeczeństwie zjawisko przestępczości powrotnej, a w wymiarze jednostkowym — ponowne lub wielokrotne popełnianie przestępstw przez tę samą osobę.
Recydywą w znaczeniu jurydycznym (prawnym) jest ta część zjawiska recydywy, która odpowiada ujętym w ustawie kodeks karny kryteriom. Zakres legalnego ujęcia recydywy wyznaczają przepisy prawne, a wiele wypadków rzeczywistego powrotu do przestępstwa nie mieści się w jurydycznym pojęciu recydywy. Wyróżniamy tu recydywę ogólną i specjalną.
Wreszcie za recydywę penitencjarną uznaje się odbywanie co najmniej po raz drugi kary pozbawienia wolności. Recydywa penitencjarna jest jednak zjawiskiem szerszym, gdyż dotyczy ponownego odbywania kary pozbawienia wolności w wyniku skazania nie tylko za przestępstwa podobne.
Różnica między recydywą jurydyczną a penitencjarną leży w sferze funkcjonowania każdego z tych pojęć. Pierwsze z nich — recydywa jurydyczna
— występuje w sferze wymierzania kary, drugie natomiast — w sferze wykonania kary.
Ewolucja rozwiązań normatywnych
Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat
przepisy prawa karnego dotyczące zwalczania powrotności do przestępstwa oraz zasady
karania sprawców powrotnych znacząco ewoluowały.
Wywołuje to swoistą potrzebę oceny
skuteczności modeli prawnych walki z tym zjawiskiem w świetle rozwiązań prawnych
przyjętych w kolejnych polskich kodyfikacjach
karnych, tj., z 1932,1969 oraz 1997 r.
Kodeks karny z 1932 r.
Stosunkowo prosty model recydywy przewidywał Kodeks karny z 1932 r. Była to jedynie recydywa specjalna (art.60kk), gdzie nadzwyczajne obostrzenie kary następowało gdy:
1) sprawca w ciągu 5 lat od odbycia przynajmniej jednej trzeciej części kary albo w ciągu pięciu lat od uwolnienia z zakładu zabezpieczającego, popełnił nowe przestępstwo tego samo rodzaju, co poprzednie lub z tych samych pobudek.
2) sąd mógł wymierzyć karę przewyższającą maksymalne zagrożenie
przewidziane za dane przestępstwo, jednakże nie więcej niż o połowę i nie ponad granicę przewidzianą dla danego rodzaju kary.
3) w wypadku alternatywnego zagrożenia w przepisie karą aresztu i więzienia, recydywiście nie można było wymierzyć kary aresztu, co
faktycznie powodowało podwyższenie minimum kary z jednego tygodnia do sześciu miesięcy.
4) recydywiści nie mogli również korzystać z warunkowego zawieszenia ani warunkowego zwolnienia.
5) fakultatywny wyższy wymiar kary, taki sam jak w przypadku recydywy, stosowany był także wobec przestępcy zawodowego lub z nawyknienia, chociażby nie zachodził powrót do przestępstwa.
Kodeks karny z 1932 r.
Kodeks karny z 1932 r. przewidywał obok kar także środki zabezpieczające.
Artykuł 84 normował stosowanie postpenitencjarnego środka o charakterze represyjnym, tj. zakładu dla niepoprawnych, wobec przestępcy, u którego stwierdzono trzykrotny powrót do
przestępstwa w rozumieniu art. 60 § 1, a także przestępcy
zawodowego lub z nawyknienia, jeśli sąd uzna, że ich pozostawanie na wolności „grozi niebezpieczeństwem porządkowi prawnemu".
Zamknięcie w zakładzie miało trwać w miarę potrzeby, w każdym razie najmniej 5 lat. Po upływie każdego pięcioletniego okresu sąd rozstrzygał, czy dalsze pozostawanie przestępcy w zakładzie jest konieczne.
Trzykrotna recydywa mogła spowodować nawet dożywotnie internowanie sprawcy.
Należy zauważyć, że środek ten stosunkowo rzadko orzekano wobec recydywistów (w 1935 r. wobec 392, a w 1938 r. wobec 420 na
średnio około 15 tysięcy recydywistów).
Kodyfikacja z 1969 r.
niesłychanie surowy model zwalczania recydywy. Do jego najważniejszych cech można zaliczyć m.in.:
1) przyjęcie zasady wymierzania recydywistom przede wszystkim kary pozbawienia wolności i niezawieszania jej wykonania,
2) wobec wielokrotnych recydywistów skazanych za zbrodnie także niestosowania warunkowego
przedterminowego zwolnienia, chyba że wyjątkowo i po odbyciu trzech czwartych kary;
3) wprowadzenie w stosunku do recydywistów fakultatywnego lub obligatoryjnego orzekania specjalnych środków karnych w postaci nadzoru
ochronnego lub ośrodka przystosowania społecznego .
Kodyfikacja z 1969 r.
Zaostrzenie odpowiedzialności rozpoczynało się już na etapie tzw. recydywy ogólnej (art. 52 k.k.) -
uprzednie skazanie sprawcy za przestępstwo
umyślne albo za podobne przestępstwo nieumyślne sąd uwzględniał jako okoliczność wpływającą na
zaostrzenie kary,
a w wypadku, gdy ustawa daje możność wyboru rodzaju kary, sąd wymierza karę łagodniejszego rodzaju wtedy tylko, gdy za tym przemawiają
względy wymienione w art. 50 k.k., a więc ogólne dyrektywy sądowego wymiaru kary.
dwa rodzaje tzw. recydywy specjalnej:
podstawową (art. 60 § 1 k.k.) i wielokrotną
(art. 60 § 2 k.k.). Wraz z nadzorem ochronnym
i ośrodkiem przystosowania społecznego.
Kodyfikacja z 1969 r. recydywa specjalna - podstawowa
Model recydywy podstawowej dotyczył sprawcy skazanego za przestępstwo umyślne na karę
pozbawienia wolności, który popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary
umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa, za które był już skazany.
Konsekwencją było wymierzenie przez sąd kary pozbawienia wolności w granicach od podwójnej wysokości dolnego zagrożenia do najwyższego ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
W stosunku do sprawcy skazanego w warunkach
określonych w art. 60 § 1 sąd mógł orzec nadzór
ochronny.
Kodyfikacja z 1969 r. recydywa specjalna - wielokrotna
Recydywa wielokrotna zachodziła w przypadku sprawcy skazanego dwukrotnie w warunkach
określonych w art. 60 § 1 k.k., który odbył łącznie co najmniej rok pozbawienia wolności i w ciągu 5 lat po odbyciu ostatniej kary popełnił ponownie umyślne
przestępstwo z chęci osiągnięcia korzyści majątkowej albo o charakterze chuligańskim, podobne chociażby do jednego z poprzednio popełnionych przestępstw.
Wobec takiego sprawcy sąd wymierzał karę w
granicach od potrójnej wysokości dolnego zagrożenia, nie mniej jednak od 2 lat, do najwyższego
ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, a jeżeli górna granica ustawowego zagrożenia nie była wyższa niż 3 lata — do 5 lat pozbawienia wolności.
Obligatoryjny nadzór ochronny/albo ops
Kodyfikacja z 1969 r. nadzór ochronny
Nadzór ochronny, polegającego na poddaniu
recydywisty zwolnionego z zakładu karnego pewnym ograniczeniom wolności kontrolowanym przez
ustanowionego kuratora sądowego. Nadzór
ochronny mógł być orzeczony na okres od trzech do pięciu lat (art. 63 § 1 k.k.).
Poddany nadzorowi ochronnemu nie mógł zmieniać miejsca stałego pobytu bez zgody sądu, był
obowiązany do stawienia się na jego wezwanie i wykonywania nałożonych przez sąd poleceń (np.
łożenia na utrzymanie rodziny, obowiązek pracy zarobkowej, powstrzymania się od nadużywania alkoholu, poddania się leczeniu).
Połączenie przymusowego dozoru oraz pomocy w
readaptacji.
Kodyfikacja z 1969 r. OPS
W założeniu celem ośrodka przystosowania społecznego było dalsze oddziaływanie resocjalizacyjne w warunkach ograniczenia wolności;
sprawdzanie stopnia przystosowania do zgodnego z porządkiem prawnym życia w społeczeństwie poprzez stopniowe zwiększanie uprawnień;
ochrona społeczeństwa przed dalszym naruszaniem prawa przez recydywistów.
podstawową metodą oddziaływania resocjalizacyjnego w takich ośrodkach miała być praca społecznie użyteczna (art. 95 k.k.w.).
okresu pobytu w ośrodku przystosowania społecznego nie określano z góry, nie mógł on jednak przekraczać pięciu lat.
po upływie dwóch lat można było skazanego zwolnić, jeżeli istniały
podstawy do przypuszczenia, że na wolności nie popełni on przestępstwa.
Środek w postaci umieszczenia skazanego w ośrodku przystosowania społecznego orzekany był w latach siedemdziesiątych przeciętnie w stosunku do około 500 osób rocznie, a w latach osiemdziesiątych w stosunku do około 800 skazanych, co stanowiło 3-5% skazanych w warunkach recydywy specjalnej.
Kodyfikacja z 1969 r. – ocena rozwiązań
OPS obejmował w znacznej mierze osoby z anomaliami
psychicznymi, niepełnosprawnych fizycznie, alkoholików i inne osoby wymagające leczenia.
Regulacja prawna recydywy specjalnej była nazbyt represyjna i nastawiona na automatyczne orzekanie zaostrzonej bezwzględnej kary pozbawienia wolności.
Następstwem uregulowań przyjętych w kodyfikacji z 1969 r. było orzekanie wobec recydywistów niemal wyłącznie kary
bezwzględnego pozbawienia wolności.
Ponadto, recydywistów skazywano na pozbawienie wolności w
wymiarze o 50-60% dłuższym niż pierwszy raz karanych, chyba że chodziło o poważne przestępstwa, gdzie różnice w wymiarze kary były mniejsze.
Karę bezwzględnego pozbawienia wolności recydywiści odbywali prawie zawsze w całości na skutek surowych ograniczeń w
stosowaniu warunkowego przedterminowego zwolnienia oraz wyłączania recydywistów spod dobrodziejstwa kolejnych ustaw amnestyjnych.
Kodyfikacja z 1969 r. – ocena rozwiązań
Przyjęty system karania recydywistów spowodował
masowe stosowanie kary pozbawienia wolności także w stosunku do sprawców wymagających nie tyle
odstraszenia, co raczej leczenia i pomocy;
doprowadził do dalszego oswajania z więzieniem ludzi, którzy gdyby nie przepisy o recydywie, nie trafiliby do niego, co w efekcie zwiększało prawdopodobieństwo ich powrotu do przestępstwa.
Za rażące uznać należy również mechaniczne
podwyższanie dolnej i górnej granicy wymiaru kary w stosunku do ustawowego zagrożenia przewidzianego za dany typ przestępstwa.
Takie uregulowanie konsekwencji recydywy zrównywało wszystkich recydywistów i utrudniało ich
zindywidualizowane traktowanie.
Kodyfikacja z 1969 r. – ocena rozwiązań
Silnie krytykowane były specjalne środki przymusowej opieki postpenitencjarnej (nadzór ochronny i OSP), które nie spełniły celów i zadań, do jakich zostały powołane, zwłaszcza w zakresie przymusowej dodatkowej
resocjalizacji recydywistów po zwolnieniu ich z zakładów karnych.
Model nadzoru ochronnego okazał się nieefektywny i ograniczał się przeważnie do zewnętrznych czynności kontrolujących. Ponadto uznano, że jest to materia należąca raczej do kodeksu karnego wykonawczego,
związana z warunkowym zwolnieniem z odbywania części kary.
Ośrodki przystosowania społecznego również nie
sprawdziły się, funkcjonowały bowiem jako gorszy zakład karny, a nie ośrodki w sensie odpowiadającym
zamierzeniom ustawodawcy.
Kodyfikacja z 1969 r. – ocena rozwiązań
Automatyzm w stosowaniu kary bezwzględnego pozbawienia
wolności i zaostrzaniu jej wymiaru raził tym bardziej, że wyniki badań na populacjach osób karanych potwierdziły tezę, iż wydłużanie kar pozbawienia wolności nie zmniejsza prawdopodobieństwa powrotu do przestępstwa, a wręcz przeciwnie, prowadzi do odwrotnego w stosunku do zamierzeń skutku, tzn. do skracania się pobytów na wolności.
Ujęcie prawne recydywy od 1969 r. było kształtowane
przeciwstawnie do wyników badań kryminologicznych, dominującego nurtu krytyki naukowej, a nawet do zwykłego zdrowego rozsądku.
Ocena skuteczności tego surowego sposobu postępowania z recydywistami wypadła fatalnie.
Nie zdołano zahamować wzrostu recydywy, a wręcz przeciwnie — odnotowano systematyczny wzrost liczby recydywistów w stosunku do ogółu skazanych, jak również udziału procentowego recydywistów wielokrotnych, karanych uprzednio trzy i więcej razy, w ogóle
skazanych recydywistów.
Dane empiryczne jednoznacznie potwierdziły nieskuteczność
strategii zwalczania przestępczości powrotnej za pomocą drakońsko zaostrzanych kar.
Kodyfikacja z1997 r.
Art. 66. § 1. Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna
szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa
sprawcy niekaranego za przestępstwo
umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają
przypuszczenie, że pomimo umorzenia
postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni
przestępstwa.
§ 2. Warunkowego umorzenia nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą
przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.
Kodyfikacja z1997 r.
Art. 69. § 1. Sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności orzeczonej w wymiarze
nieprzekraczającym roku, jeżeli sprawca w czasie
popełnienia przestępstwa nie był skazany na karę pozbawienia wolności i jest to wystarczające dla
osiągnięcia wobec niego celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa.
§ 2. Zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa.
§ 4. Wobec sprawcy występku o charakterze chuligańskim oraz sprawcy przestępstwa określonego w art. 178a § 4 sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary jedynie w szczególnie uzasadnionych wypadkach.
Kodyfikacja z1997 r.
Art. 64. § 1. Jeżeli sprawca skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa, za które był już skazany, sąd może wymierzyć karę przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
§ 2. Jeżeli sprawca uprzednio skazany w warunkach określonych w § 1, który odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia
wolności i w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub części ostatniej kary popełnia ponownie umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z
włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, sąd wymierza karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane
przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy
ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
Kodyfikacja z1997 r.
Art. 65. § 1. Przepisy dotyczące wymiaru kary, środków karnych oraz środków związanych z
poddaniem sprawcy próbie, przewidziane wobec
sprawcy określonego w art. 64 § 2, stosuje się także do sprawcy, który z popełnienia przestępstwa
uczynił sobie stałe źródło dochodu lub popełnia przestępstwo działając w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie
przestępstwa oraz wobec sprawcy przestępstwa o
charakterze terrorystycznym.
Kodyfikacja z1997 r.
Przyjęte w 1997 r. rozwiązania rezygnują z uprzedniej
nadmiernej represyjności w karaniu recydywistów, usuwają automatyzm orzekania, pozostawiając sądowi dużą swobodę w wymiarze kary sprawiedliwej.
Długotrwałe izolowanie skazanego trudno bowiem uznać za właściwy i skuteczny sposób postępowania z recydywistami.
Watpliwości pominięcie typologii wynikającej z wiedzy
kryminologicznej, co powoduje, że orzekane kary często nie uwzględniają różnorodnych uwarunkowań decydujących o zachowaniach przestępczych wielokrotnych recydywistów.
Kolejnym niedostatkiem obowiązującego systemu jest brak należytych środków postpenalnych wobec recydywistów opuszczających zakłady karne.
Eliminacja krytykowanych środków specjalnych w postaci
nadzoru ochronnego i ośrodków przystosowania społecznego spowodowała powstanie luki w zakresie oddziaływania
postpenitencjarnego wobec recydywistów.
Kodyfikacja z1997 r.n – postpenalne środki zabezpieczające
Art. 93a. § 1. Środkami zabezpieczającymi są:
1) elektroniczna kontrola miejsca pobytu;
2) terapia;
3) terapia uzależnień;
4) pobyt w zakładzie psychiatrycznym.
§ 2. Jeżeli ustawa tak stanowi, tytułem środka
zabezpieczającego można orzec nakaz i zakazy
określone w art. 39 pkt 2–3.
Kodyfikacja z1997 r.n – postpenalne środki zabezpieczające
Art. 93c. Środki zabezpieczające można orzec wobec sprawcy:
1) co do którego umorzono postępowanie o czyn zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1;
2) w razie skazania za przestępstwo popełnione w stanie ograniczonej poczytalności określonej w art. 31 § 2;
3) w razie skazania za przestępstwo określone w art. 148, art.
156, art. 197, art. 198, art. 199 § 2 lub art. 200 § 1, popełnione w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych;
4) w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez
warunkowego jej zawieszenia za umyślne przestępstwo określone w rozdziale XIX, XXIII, XXV lub XXVI, popełnione w związku z
zaburzeniem osobowości o takim charakterze lub nasileniu, że zachodzi co najmniej wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia;
5) w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnie działającego środka.
Kodyfikacja z1997 r.n – postpenalne środki zabezpieczające
Art. 93d. § 1. Czasu stosowania środka zabezpieczającego nie określa się z góry.
§ 2. Uchylając środek zabezpieczający w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym, sąd może orzec jeden lub więcej ze środków
zabezpieczających, o których mowa w art. 93a § 1 pkt 1–3.
§ 3. Sąd ustala potrzebę i możliwości wykonania orzeczonego środka
zabezpieczającego nie wcześniej niż na 6 miesięcy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub odbyciem kary pozbawienia wolności.
§ 4. Jeżeli wobec sprawcy wykonywana jest kara pozbawienia wolności, środki zabezpieczające, o których mowa w art. 93a § 1 pkt 1–3, można orzec również do czasu wykonania tej kary, jednak nie wcześniej niż na 6 miesięcy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub odbyciem kary pozbawienia wolności.
§ 5. Jeżeli sprawca został skazany na karę pozbawienia wolności bez
warunkowego zawieszenia jej wykonania, karę 25 lat pozbawienia wolności lub karę dożywotniego pozbawienia wolności, orzeczony środek zabezpieczający stosuje się po odbyciu kary lub warunkowym zwolnieniu, chyba że ustawa stanowi inaczej.
§ 6. Jeżeli zachowanie sprawcy po uchyleniu środka zabezpieczającego
wskazuje, że zachodzi konieczność stosowania środków zabezpieczających, sąd, nie później niż w ciągu 3 lat od uchylenia środka, może ponownie orzec ten sam środek zabezpieczający lub inny środek, o którym mowa w art. 93a § 1 pkt 1–3.
Recydywa problemy kryminologiczne
Pozytywistyczne koncepcje przyczyn wielokrotnej powrotności do przestępstwa. Traktując powrót do przestępstwa jako wskaźnik
nieskuteczności zastosowanych sankcji karnych, przestępczość wielokrotną postrzegać trzeba jako całkowite fiasko reakcji prawnokarnych. W
kryminologii ukierunkowanej pozytywistycznie przyczyn takiego stanu rzeczy poszukiwano:
w szczególnych cechach sprawców wielokrotnie karanych;
w uwarunkowaniach powodujących nieefektywność środków karnych, związanych bądź z zastosowania niewłaściwego
(nieskutecznego w danym przypadku) środka karnego, bądź z pozostawaniem sprawcy w kryminogennym (skłaniającym do popełniania przestępstw) środowisku społecznym.
W badaniach osób wielokrotnie powracających do przestępstwa
ustalano, że dla zdecydowanej większości z nich charakterystyczny jest następujący zespół cech: pochodzenie z niskich warstw
społecznych; niekorzystne warunki wychowawcze w domu rodzinnym, związane najczęściej z rozpadem rodziny lub występowaniem w niej negatywnych wzorców postępowania (prostytucja, przestępczość, alkoholizm itp.); niepowodzenia szkolne; nadużywanie alkoholu.
Recydywa problemy kryminologiczne
Wadliwe ukształtowanie struktur poznawczych osób wielokrotnie karanych.
Obserwuje się u nich brak dostatecznej kontroli sfery
emocjonalno-popędowej, co objawia się niezdolnością do odkładania w czasie gratyfikacji i kierowaniem się
doraźnymi impulsami,
a także brak wytrwałości w działaniu i osłabioną zdolność przewidywania konsekwencji własnych poczynań, a
wreszcie brak krytycyzmu w ocenie własnego postępowania.
Takie wady struktur poznawczych składają się na zespół, który można nazwać zespołem ogólnego niepowodzenia.
Nie zaskakuje zatem, że osoby wielokrotnie karane na ogół nie odnoszą sukcesów w żadnej sferze życia - rodzinnej,
zawodowej, a nawet przy popełnianiu przestępstw.
Recydywa problemy kryminologiczne
Wadliwe ukształtowanie struktur poznawczych osób wielokrotnie karanych.
Obserwuje się u nich brak dostatecznej kontroli sfery
emocjonalno-popędowej, co objawia się niezdolnością do odkładania w czasie gratyfikacji i kierowaniem się
doraźnymi impulsami,
a także brak wytrwałości w działaniu i osłabioną zdolność przewidywania konsekwencji własnych poczynań, a
wreszcie brak krytycyzmu w ocenie własnego postępowania.
Takie wady struktur poznawczych składają się na zespół, który można nazwać zespołem ogólnego niepowodzenia.
Nie zaskakuje zatem, że osoby wielokrotnie karane na ogół nie odnoszą sukcesów w żadnej sferze życia - rodzinnej,
zawodowej, a nawet przy popełnianiu przestępstw.
Recydywa problemy kryminologiczne
Sprawcy wielokrotnie karani nie są zbiorowością monolityczną, lecz różnią się od siebie pod względem istotnych cech. Można wyróżnić sprawców:
o wczesnym początku karalności (ponad 4/5 badanych),
skazywanych po raz pierwszy już jako młodociani, najczęściej w wieku 17-18 lat, a popełniających liczne, niekiedy poważne czyny karalne jeszcze w okresie nieletniości;
o późnym początku karalności (niespełna 1/5 badanych),
skazywanych p raz pierwszy nic wcześniej niż po ukończeniu 21 roku życia, a nierzadko dopiero w wieku 24-26 lat, u których
popełnianie czynów karalnych w okresie nieletniości występowało w małym natężeniu i dotyczyło głównie wykroczeń.
Inna klasyfikacja przewiduje:
sprawców poważnych przestępstw, takich jak rozboje, włamania do mieszkań lub sklepów, ciężkie uszkodzenie ciała itp.;
sprawców drobnych występków, takich jak okazjonalne kradzieże, naruszenie nietykalności cielesnej itp.
Recydywa problemy kryminologiczne
Charakterystyki psychospołeczne obu tych kategorii sprawców wielokrotnie karanych są zbliżone:
pierwsi wywodzą się niemal zawsze spośród recydywistów o wczesnym początku karalności, drudzy zaś są typowymi
postaciami wielkomiejskiego marginesu społecznego, z reguły alkoholikami niezdolnymi do prowadzenia życia zgodnie ze standardami przyjętymi na ogół w
społeczeństwie.
Pierwsi mogą stanowić istotne zagrożenie dla innych ludzi, drudzy są raczej uciążliwi niż niebezpieczni.
W obrazie przestępczości sprawców wielokrotnie karanych zdecydowanie dominują drobne występki, i część z nich to czyny, które można określić jako bagatelne, wynikające głównie z trybu życia sprzyjającego wikłaniu się w
okazjonalne konflikty lub zaborom mienia niewielkiej wartości.
Recydywa problemy kryminologiczne
Termin „kariera przestępcza" (criminal career) został
wprowadzony do kryminologii jeszcze w latach trzydziestych przez Eleanor i Sheldona Glueck w związku z badaniami losów życiowych przestępców wielokrotnie karanych.
Największe nasilenie skazań dotyczy osób między 17 a 25 rokiem życia (w strukturze wieku skazanych zdecydowanie dominują osoby w tym przedziale wieku).
Wskazany przedział wieku to okres w przebiegu przestępczej kariery najintensywniejszy (wtedy dochodzi, do największej liczby skazań w przypadkach osób wielokrotnie karanych.
Ustalenia te wskazują na to, że w tym okresie życia aktywność przestępcza jest największa, choć wysokie
nasilenie skazań utrzymuje się jeszcze w przedziałach wieku 26- 30 i 31-35 lat.
Recydywa problemy kryminologiczne
Obraz powrotności do przestępstwa nakreślony przez kryminologię pozytywistyczną ulega
istotnym przeobrażeniom, gdy spojrzy się nań z perspektywy kryminologii
antynaturalistycznej.
Przy takim ujęciu na powrotność do przestępstwa wpływ wywierają przede wszystkim dwa czynniki:
stygmatyzacja, prowadząca do przypisania skazanemu statusu przestępcy;
selektywność działania sformalizowanych agend
kontroli społecznej, a zwłaszcza policji i sądów.
Recydywa problemy kryminologiczne
Stygmatyzacja, może uruchomić proces prowadzący do wtórnej dewiacji.
Osoby naznaczone jako przestępcy napotykają na trudności w interakcjach z ludźmi nie noszącymi takiego znamienia, co wywołuje perturbacje w ich życiu, a niekiedy uniemożliwia ułożenie sobie
stosunków społecznych w sposób redukujący szansę ponownego popełnienia przestępstwa.
Przeciwnie często jedynym środowiskiem, w którym skazani (czyli naznaczeni jako przestępcy) mogą
znaleźć akceptację, jest zbiorowość osób
znajdujących się podobnej sytuacji, a więc przede
wszystkim także skazanych, ale również innych osób
żyjących „na marginesie" społeczeństwa.
Recydywa problemy kryminologiczne
problem selektywności działania sformalizowanych agend kontroli społecznej.
Naznaczenie przyciąga uwagę tych agend i powoduje, że osoby skazane znajdują się pod
szczególną kontrolą, a więc ponowne popełnienie przestępstwa (bardziej prawdopodobne z racji
sytuacji społecznej osób stygmatyzowanych jako przestępcy) jest tym łatwiej wychwytywane i
prowadzi do ponownego skazania.
Dochodzi do tego i ta okoliczność, że
sformalizowane agendy kontroli społecznej
generalnie nastawione są na penetrowanie niższych, a zatem słabszych warstw społeczeństwa oraz
zbiorowości żyjących na społecznym marginesie.
Reakcja prawnokarna wobec sprawców powracających do przestępstwa
Co jest celem:
ponowne popełnienie przestępstwa, świadczy o niepoprawności sprawcy, -
reakcja prawnokarna ma bezwzględnie doprowadzić do korektury zachowania skazanego, polegającej na
powstrzymywaniu się od ponownego popełnienia przestępstwa,
jego „niepoprawność" wymaga zintensyfikowania
stosowanych wobec niego środków, czyli zaostrzenia wymierzonej mu kary (rygoryzm sztywny).
konsekwentne stosowanie się do tych założeń wiedzie do wymierzania przestępcom powrotnym kar wieloletniego pozbawienia wolności, a przy wielokrotności skazań
nawet kary dożywotniego więzienia.
Reakcja prawnokarna wobec sprawców powracających do przestępstwa
czy mówimy po prostu o kolejnym przestępstwie, w sposób w zasadzie nie różniący się od podejścia do sprawców dotąd nie karanych.
konieczność badania, co było przyczyną ponownego popełnienia przestępstwa i dostosowania reakcji prawnokarnej do wyniku tych ustaleń, jak też do wagi popełnionego czynu.
ponowne (nawet wielokrotne) popełnienie przestępstwa może wynikiem splotu czynników, które muszą być uwzględnione przy wymiarze kary,
czyny o nie wysokim stopniu szkodliwości społecznej nie mogą być automatycznie odczytywane jako sygnał poważnego zagrożenia ze strony ich sprawcy.
reakcja prawnokarna ma wprawdzie powstrzymywać skazanego od ponownego pełnienia przestępstwa, ale nie można absolutyzować wpływu tej reakcji, gdyż brak efektu „korygującego" nie musi
obciążać sprawcy powrotnego.
pytanie czy ponowna reakcja ma być „zwykła", czy też obostrzono wymaga dopiero ustaleń indywidualnych (rygoryzm elastyczny).
