J. Reychman
Zabytki orientalne w Polsce i
potrzeba ich ochrony
Ochrona Zabytków 10/1 (36), 63-68
by tk ó w pod k iero w n ic tw em prof. M. Słonce- kiego na zlecenie Sp ołecznego F u n d u s zu O c h ro n y Z ab y tk ó w m. K ra k o w a .
M ajuekułow y napis niezn an eg o a u to r a wyraża w ję z y k u łacińskim h u m an is ty c zn ą treść o d p o w iad ającą ów cze sn em u p rz ez n ac ze n iu b u d y n k u ; w y k o n a n y jest w tec h n ice fr e s k u s u c h e go na pohiale.
C zarne lit ery o z ró żnicow anej wysokości (12’ 9, 4 i 3 cm) w swym o ry g in aln y m u k ład zie li t ern icz y m bi eg ną pod gzymsem na całej sz ero kości fa sa dy tw orz ąc ory g in aln y o rn am en t.
T ło tego fry zu lit ern ic zeg o st anow i 18 cm pa s w j e d n o lity m ko lo rze u m b r y zbielonej o to czony j e d n o lity m k o l o r e m szarym (czerń + biel) tw orzącym z a m k n ię tą ramę.
Tego r o d z a ju fres k je s t niew ątp liw ie n ie p o spo litym , a w K ra k o w ie jed y n y m z dotychcza s o d k r y ty c h i szczęśliwie d o sta te cz n ie do brze za c h o w an y c h ta k , że p r o w a d z o n e zabiegi k o n s e r w a to rsk ie przy w ró cą jego p i e r w o tn ą , a u te n t y c z ną fo rm ę. F I U E LE E M O S IN A PAVPERTS N E ПЕ- F R A V D E S E T OCVLOS TVOS NE T R A N S V E R TAS A P A V P E R E ANIM AM E S V R IE N T E M NE D E S P E X E R I S E T N O N E X A S P E R E S PA- V P E R E M I N I N O P I A SVA COR I N O P I S NE A F F L I X E R I S E T N O N P R O T R A H A S DATVM A V G V S T IA N T I i.
N iem n iej c en n y m jest o d k ry c ie 29 p ó ź n ie j szych n a w ars tw ie ń s k ła d ając y c h się z 6 w arst w zap ra w , 4 wars tw po b iał i 19 jednolity ch w k o lorach w arst w w t e c h n i k a c h fasado w ych
W t e j fazie p r a c t r u d n o byłoby stw arzać k o n k r e t n e wizje chronolo gicznych ro zw iąz ań p l a st ycznyc h m im o n ie je d n o k r o t n i e w yraźnie r y s u jący ch się róż nic w k o lo ry sty cz n y m t r a k t o w a ni u posz cze gó lnyc h e le m en tó w na p rz es trz en i hist orii b u d y n k u . F a k t t e n p o te g u ie duży p r o cen t zniszczenia, jak ró w nież b r a k d o s ta te cz ny ch m ate ria łó w d o k u m e n t a rn y c h .
In ten s y w n o ś ć i czystość o d k r y ty c h k oloró w świadczy o wysokim poziom ie n l a s ty c z n o - t e e n • nicznym ich a n onim ow ych au to ró w , ja k r ó w nież jes t z ap rzeczen iem z w o len n ik o m „mody s z lachetnych szaro ści '’ a dow odem ko lo ry sty cz
n e g o rozwiązania fasad mi»»’onvch epok. O d k r y t e k o lo ry m ożna id en ty f ik o w ać z p a letą f a r b o d n o rn v e h na alkalic '/ne działanie w a p n a, a k t ó r y c h zbielenie w większości p r z y p a d k ó w nie p r z ek ra cz a 50°/o.
I ta k zes ta w ien ie ich w chro nolo gicz nym p o r z ą d k u od w a rs tw p ie r w o tn y c h (oz naczonych n r 1. 2 3. 4 itd.) p rz ed s ta w ia się (z t o le r a n 1 T ł u m a c z e n i a t e k s t u o r y g i n a l n e g o d o k o n a ł d r J P o . b c 7 v c k i ( . . D z i e n n i k P o l s k i “ n r 190 z dt i. 10. V I I I . 19л*Р: . . S y n n . n i e ź a b i i j a ł m u ż n y d l a u b o g i e g o i o c z u t w o t c b n i e o d w r a c a j o d n ę d z a r z a , d u s z a ł a k n ą c ą n i e w z g a ^ d z a i i n i e r o z j ą t r z a j n ę d z n e g o w n i e d o s t a t k u s w y m s e r c a b i e d a k a “ .
cją dla te o re ty c z n eg o określenia kolorów) n a stępują co:
Tabela chronolo gicznie zesta w ionych odkryw ek. orien tac y jn y stosu nek
k o l o r u do bieli 1. zapraw a pierw otna
2. pobiała p ierw o tn a
3. um bra n a tu ra ln a pierw otna 1:1 4. czerń lit er 1:— 5. u m b ra p alo n a 1:1 6. czerń 2:1 7. pobiała I. — 8. zielona ziemia ciepta I. 2:1 9. pobiata II. — 10. żółta katlmow'a 1:1 11. liftier jasny 1:1 12. zielona ziemia ciepła 11. 1:1 13. szara I. (cze rń -j - biel) 1:1 14. p o biała I I I . — 15. zap ra w a I. — 16. róż w e n ec k i 1:1 17. zielona ziemia zim na I. 1:1 18. zap raw a II. — 19. pu ccu o la II. 1:1 20. p o biała IV. — 21. ugier ciemny palony 2:1 22. zap raw a I I I . — 23. pu ccu o la I II. 2:1 24. puccuola I I I I . 1:1 25. zielona ziemia zim na II. 1:1 26. zielona ziemia zim na IIL -j-e ze rń 1:1:1 27. z ap ra w a IV. — 28. ugier złoty 1:1 29. szara II. (cze rń Htiel) 1:1 30. z ap raw a V. — 31. ziemia włoska 1:1 32. z a p r a w a VI. —
33. ugier zło ty~b cze rń (współczesna) 2:1:— Z uwagi na f r a g m e n ta ry c zn y stan ich za ch o w an ia (o czym u p r z e d n io w spomniano) oraz na zachodzą cą koniec zn ość usunięcia ich w zw iązku z zasad nicz ym i p r a ca m i k o n s e rw a to rs k im i, to jes t o d k ry c ie m i k o n s e r w a cją p ie r w o tn e j p o lic h ro m ii będą s k r u p u l a tn i e p r z e b a d a n e i z in w en tary z o w a n e dla celów nau k o w o d o k u m e n ta rn y c h .
R. IJp eń stii
R Ó Ż N E
Z A B Y T K I O R IE N T A L N E W POLS CE I P O T R Z E B A IC H O CH RONY .
Od n ajd aw n iejszy ch czasów P o lsk a po zo sta wała w blis kich s to s u n k a c h ze Wsc hodem m u zu łm ań s k im . P o ło ż o n a na wschodzie E u r o p y stykała się P o ls k a z wieloma k r a ja m i W sc hodu. Łączyły ją st o su n k i ha n d lo w e, p o selstwa, w ojny, p rz em ars ze wojsk, w ypraw y k u piec kie — wszystko to zbliżało P o lsk ę d o św ia ta islamu. J a k o ślady ty ch sto su n k ó w po zo stały liczne z ab y tk i k u l t u m uzułm ańs kie go w Po lsce. Były one p rz ed e wszystkim
związa-Ryc . 75 i 76. N i e i s tn i e j ą c y dziś n a g r o b e k Jana B u c z a c k ie g o , wg ryc iny z 1873 r. (po le w ej ) oraz zn isz c z o n a i za ta rt a pły ta n a g r o b k o w a J a k u b a B u c z a c k ie g o (zm. w 1845 r.) na etarym
cm e n ta r z u m uz u ł m a ń sk i m w W ars za w ie .
ne z osi e dla n iem się w P o ls c e grup lu d noś ci m u z u ł m a ń s k i e j , g ł ó w n i e tz w . m u ś l i m ó w albo T a t a r ó w p o l s k i c h , k tór zy p ó ź n i e j się sp o l s z czyl i. W' p ó ź n ie j sz y c h cz a sa ch p r z y b y w a li n o wi os adnicy: m uz ułm anie , słu żąc y w w o jsk u ro s yjskim , k u p c y , e m ig r a n c i, p ie k a r z e t u r e c c y itd.
P e w n ą i lo ść z a b y t k ó w p osiada W a r ^ a w a , a c z k o l w i e k są on e bard zo nialo zn ane. Są n i mi o r y g i n a l n e w s c h o d n i e n a g r o b k i na d w ó ch st a r y c h c m e n ta r z a c h m u z u łm a ń sk ic h .
P r z e d X I X w i e k i e m nie ist nia ł w W a r s z a w ie ża d e n c m e n ta r z m u z u łm a ń sk i, i gdy w r. 1777 p o d c z a s p o b y tu w W a r s z a w ie p o se lst w a tu r e c k i e g o N u m a n -b e ja zm arł jeden z c z ł o n k ó w św ity p o se ls tw a , wi elk i byl k ł o p o t, gdzi e go p o c h o w a ć . O st a t e c z n ie — jak n o t u je d z i e j o p is tego p o se ls tw a , tłum a c z j ę z y k ó w w sc h o d n i c h w W a rs za w ie , A lb a ń c z y k С r u I t a — p o c h o w a n o go gd zi eś na TJjazdowie t. Na p o c z ą t k u X I X w i e k u za c z ę ło p r z y b y w a ć w W ars zaw ie m i e sz k a ń c ó w — w y z n a w c ó w i s l a mu, p o c h o d z ą c y c h g łó w n ie z T a t a r ó w p o l sk i c h (tzw. m u ś l i m ó w ) . Grz ebano ich g d z ie ś w p olu m ię d z y C z e r n ia k o w e m i S i e k ie r k a m i, na g r u n tach O ss o liń sk ic h i P o to c k i c h . Po r o k u 1831 p rz yb ył a do W arsza wy inna k a te g o r ia m u z u ł man, a m i a n o w i c ie w i e l u w y z n a w c ó w isl am u z A zji Śro d k o w ej (K ir g iz ó w , U z b e k ó w itd.) st a c j o n o w a ł o w p u łk a c h ro s y js k ic h w W a rs za w ie . Gdy w г . 183 5 zmarł żo łn ie r z m u z u lm a
-1 D z i e n n i k p r z y j ę c i a i p u b y t u n a d z w y c z a j n e g o p o s ł a P o r t y O t t o m a ń s k i e j d o S t a n i s ł a w a A u g u s t a , W a r s z a w a 1860, s. 64— 65. n in , p o c h o w a n o go je sz c z e pod C ze r nia k o w em , ale w o b e c d a lsz e g o n a p ł y w u p u ł k ó w , z ł o ż o n y c h z lu d no ś c i w s c h o d n i e j , na le ż a ło z a s ta n o wi ć 6ię nad eprawą założen ia stałego cm en tarza dla w y z n a w c ó w isl am u . Sta ra nia r o z p o c z ę te w r. 1 836 d o p r o w a d z iły w r e s z c ie w r. 1839 do nab y ci a p r z e z g m in ę m u z u łm a ń sk ą w W a rs za w i e za c e n ę 2152 rub li w srebr ze m a łe g o t e re nu, o k o ło 3 0 0 0 m e tr ó w k w a d r a t o w y c h l i c z ą ce g o , od gm iny a u g sb u r s k o -e w a n g e lic k ie j z c z ę ści jej cm e n ta r z a przy ul. M ły n ars kie j, u z b i e gu z O bo zo w ą 2.
N a ty m c m e n ta r z u g rz eb a n o w o jsk o w y c h oraz n i e c o osób c y w i l n y c h sp oś ró d P o la k ó w p o c h o d z e n i a t a ta rs k ie go . N a p isy były ro zm a ite , ara bsk ie , ro sy js k ie , p o lsk ie . N a g r o b k i w z o r o w a n e były na w s c h o d n i c h ; z w y k l e b yły to z a okr ą g lo n e p ły ty z p ó ł k s i ę ż y c e m . Obok n a z w i ska była c z ę s to wy ry ta lite r a m i ara bsk im i s e n ten cja z K o r a n u , stąd w y g l ą d e m cm e n ta r z p r z y p o m in a ł p r a w d z i w e c m e n ta r z e na W s c h o dzie.
Z p o m n i k ó w c m e n ta r n y c h w y r ó ż n ia ł si ę na gr o b ek zm a r łe g o w r. 1 85 7 g en er a ła w sł u ż bie ro sy jsk iej, Z ac haria sza K i e ń s k i e g o , z n a p is e m w ję z y k u p o l s k im , oraz j e g o ż ony W i lh e lm in y z P o u h l e n s ó w . S ty l o w y n agr ob ek p r z e d s ta w ia ł k o l u m n ę z urną u sz c z y tu oraz tat ars k im her bem („ ta in g a ”) zm ar łeg o. O bok
- S. S i e и i с к i, Q u e l q u e s m o u p o u r s e r v i r a P h i - s t o i r e d e s c i m e t i è r e s m u s u l m a n s e t d e s m o s q u é e s t at u* r e s p u b l i é s à l 4o c c a s i o n d u C o n g r e s I n t e r n a t i o n a l de s O r i e n t a l i s t e s . . . à S t . P e t e r s b o u r g . \ a r s o v i e 1876. ( z o b . r e c e n z j ę t e g o d z i e ł k a w „ B i b l i o t e c e W a r s z a w s k i e j * 4, 187 6, I V . ) .
R y c . 77. Z n isz c z o n a p łyta n a g r o b k o w a na n o w sz y m c m e n ta r z u m u z u łm a ń sk im w W a rs za w ie.
dru ga k o lu m n a z k u lą była n a g r o b k i e m Ina- lu k a K a z b e k o w a , p u ł k o w n i k a K o z a k ó w k u b a ń s k ic h zm ar łeg o w r. 1867, dalej p u ł k o w n ik a A le k s a n d r a M e 1 e к a, z m a r ł e g o w ro k u 1861. P o c h o w a n i tu też b yl i dwaj В u- c z а с с у T at ar zy p o lsc y , z k tó r y c h A l e k s a n d e r zm arł w r. 184 5, a J a n w 1851 ; s ta r a n ie m t e g o o st a t n ie g o s p o r z ą d z o n e b y ł o t ł u m a c z e n i e K o r a n u na j ę z y k p o lsk i, k tó r y to p r z e k ła d u k a z a ł się dru k ie m p o j e g o z g o n ie w r. 1857. N a g r o b k i i c h z a o p a t r z o n e b yły w n a p isy arab sk ie i p ó ł k s i ę ż y c e . Tu ż pr ze d n a g r o b k i e m gen. K i e ń s k i e g o b y ł m a ły , już nie i st n i e j ą c y n a g r o b e k z p ó ł k s i ę ż y c e m i ar a b sk im p ism e m . Ca ło ś ć t w o r z y ła c h a r a k t e r y st y c z n y z e s p ó ł z a b y t k o w y . N a d bra mą w e j śc i o w ą w i d n ia ł p ó ł k s i ę ż y c , o z n a k a w yzn an ia m a h o m e t a ń s k i e g o . W i d o k te j b r a m ki z nany j e d y n i e z e st ary ch ry cin. D z iś j u ż ona nie ist n iej e.
C m en ta rz te n ry ch ło zo s ta ł z a p e ł n i o n y i p ó ź niej n i e był już o t a c z a n y n a le ż y t ą o p ie k ą . L i t e r a t i k ra j o z n a w c a W. K a r o l i o d w i e d z i ł go w ro ku 1885 , o d c z y t a ł j e sz c z e sz er eg n a z w isk , al e gdy był tam z n ó w po o s i e m n a s t u latach stw i e r d z i ł , że „ c m e n ta r z w p o r ó w n a n i u z tym , j a k i m był pr ze d o s ie m n a st u laty , p r z e d s ta w ia stra szn y obraz z n i s z c z e n i a ” 3. B y ł y już t y lk o 2 p ł y t y i j e d e n p o m n i k . G ło w ic a z k o l u m n y na n a g r o b k u ge n. K ie ń s k i e g o by ła st r ą c o n a i ro z b ita le ża ła w t r a w i e ” . In n e p o m n i k i z n ik ły ,
3 V , K a r o l i , C m e n t a r z m u z u ł m a ń s k i w W a r s z a w i e , , . N a o k o ł o Ś w i a t a “ , 13. X I I . 1003.
Ryc. 78. N a g r o b k o w a pły ta tur eck a z Ce le jo wa o b e c n i e w P u ła w a c h .
gdyż „k r u c h sz e k a m i e n i e roz eb ra no z n a g r o b ka na o s e ł k i ” *.
W г. 1867 m ulła przy w a r s z a w s k im o k rę g u w o j sk o w y m , S iu nia je w , d o n ió sł w ł a d z o m , że na ty m c m e n ta r z u n ie ma już w ięc ej m ie js c a . S t a rania w k ie r u n k u nab yc ia da lsz e g o t e r e n u od g m iny e w a n g e lic k o - a u g sb u r sk ie j n ie zo sta ły u w i e ń c z o n e p o w o d z e n i e m . Wre sz ci e u z y s k a n o od w ła d z w o j s k o w y c h k a w a ł e k n a l e ż ą c e g o do wo jsk a te r e n u przy c m e n ta r z u p o w ą z k o w s k i m , p o m ię dz y ulicą Tatar ską (nazwa na d a n a p ó ź n i e j ) , a ko le ją o b w o d o w ą . Na tym c m e n ta r z u g rz eb ano od tąd m u z u łm a n W a r s z a w y s , a byli to z a ró w n o żo łn ie r z e ro syjsc y z Azji Śr o d k o w e j czy K a ukaz u, P o la c y m u z u ł m a nie , j e ń c y z wo jsk a ro s y js k ie g o , w z i ę ci do n i e w o l i p rzez N i e m c ó w (w 1915 r .) , jak i c u k ie r n ic y tu r e c c y , cz y k upcy s y r yjs cy . Są tu w ię c n a p isy ar ab sk ie , a ra bsk ie i ro syj sk ie, ar abski e i p o lsk ie , p e r s kie i t u r e c kie. D a w n i e j b yły r ó w n e rzędy nag rob ków1 ż o ł nie rz y m u z u ł m a ń s k i c h z armii ro syjs k ie j bez ża d n y c h n a p isó w , z sa m y m i ty lko p ó ł k s i ę ż y c a mi. J e d n y m z n a js ta rs zy ch je st tur e c k i n a g r o bek z lat s i e d e m d z i e s i ą ty c h X I X w i e k u . W i ę k szość m o g i ł nie ma c h a ra k ter u z a b y t k o w e g o , część z a c h o w u j e d a w n y styl o r ie n ta ln y z
napi-4 Tamżi *.
Кус. 79. N a g r o b e k gen . K i e ń s k i e g o na star ym cm e n ta r z u m u z u łm a ń sk im w W ar sza w ie . Stan
ob ec n y.
sami w a lf a b e c ie arab ski m; n i e k tó r e m o gi ły za o p a t r z o n e są w n agr ob k i w k sz ta łc ie jak gd yb y k a p l i c z e k w st y lu p se u d o m a u r y ta ń - sk im e.
D o wo jn y 19 39 — 1945 st an ob u cm e n ta r z y , m im o z a n ie d b a n ia st a re g o c m e n ta r z a , p r z e d s ta wiał się je sz c z e sto s u n k o w o z a d o w a la j ą c o , ale od teg o cz a su ule g ły one z n isz c z e n iu i d e w a stacj i, S zczegó ln ie stary c m e n ta r z prz y ul. M ły narskie j, któ r y w ok r e s ie p o w s t a n i a zn a la zł się w ogn iu dzi ał ań . O b e c n ie m u r je st z w a lo n y i c m en ta r z sp ra w ia w r a ż e n ie ja k ie jś res n u l lius. Pasą się tam k o z y , a c h ł o p c y grają w p i ł k ę no żn ą. Dr ze w a są w y c i ę t e , w s z y s t k i e pr a w ie na g ro b k i, n a w e t te, k tó r e i st n ia ły j e s z c z e w r. 1948, z o sta ły z w a l o n e i w i d o c z n i e w y n i e s i o n e , bo nie ma po n ic h śladu. Stoi j e d y n i e na w p ó ł ro zs tr za sk an y n a g r o b e k gen. K i e ń s k i e g o ; urny, sto ją ce j na k o l u m n i e , która już w r. 1 90 3, za b y tn o ś c i K a r o lie g o le ża ła w tr a w ie , da r e m n ie by ło b y sz uk a ć . R e s z tk a nag ro bka w id o c z n a jes t sp o n a d z w a l o n e g o m ur u z o k ie n tramw a-S J . R e y c h m a n , C m e n t a r z e m u z u ł m a ń s k i e w W a r s z a w i e , „ K u r i e r L i t e r a c k o - N a u k o w y " , K r a k ó w , 2. X I . 1934 ; J . В o y e r . L e s m u s u l m a n s à V a r s o v i e e t l e u r s e l m e t i f f r e s , . .I. K e h o d e V a r s o v i e “ . 22. ХГ Г 19.14. j u, p r z e j e ż d ż a j ą c e g o ulicą O b oz ow ą. Z praw ej s tr o n y st ał j e s z c z e w 19 4 8 r. n a g r o b e k D a nila Z a b ł o c k i e g o , z m a r łe g o w r. 1 911, z n a p ise m r o sy js k im , ale dziś już i jeg o nie ma. O b ok le ża ła j e s z c z e w r. 1948 p łyt a n a g r o b k o w a z za ta rt y m n a p i s e m w j ę z y k u ar ab skim, k tór ej też nie ma. Ostała się j ed ynie , tuż przy w e j śc i u , p o c h y l o n a i ba rd zo z n isz c z o na p ły ta n a g r o b k o w a A le k sa n d r a B u c z a c k ie g o , z m ar łe go w r. 1845, z l e d w o c z y t e ln y m n a p i se m p o l sk i m . J e ś li się w e ź m i e po d uw a g ę, że dziś nie ma n a w e t w ie lu z tych płyt, k tó r e były je sz c z e w r. 1948, jest to g ro źn e m e m e n to: co b ę d z ie za lat k ilk a ? Czy n ie n a le ż a ło b y t y c h re s z te k o t o c z y ć o p ie k ą ? Są to p r z e c ie ż j e d y n e p r a w d z iw e z a b y tki o r ie n t a ln e w W a r s z a wie. Czy nie m o ż n a by b yło r es zt ek tych n a g r o b k ó w p r z e n i e ś ć na n o w y cm en tar z?
Cm en tarz prz y ulicy T atar skie j u le gł r ó w n ie ż de wa sta cj i w o k re sie działań w o je n n y c h , mur był z w a l o n y , w i e l e n a g r o b k ó w z o s ta ł o roz strzas- k a n y c h p o c isk a m i, t e r e n cm e n ta r z a słu żył za p a st w isk o dla o w ie c i k ó z. S ze re g n a g r o b k ó w , któ r e jeszc ze o g lą d a łe m w r. 1934, zn ik ło z u p e ł n i e , bez śladu z n ik ły rzędy je d n a k o w y c h n a g r o b k ó w w o j s k o w y c h od w s c h o d n ie j st ro n y c m en tar za. D zi ś j e d n a k jest on og r o d z o n y , p o rządek p o c z ę ś c i p r z y w r ó c o n y . W st r ó ż ó w c e — tej sa m ej , która w id n a je s t na ry ci nie z r. 1873 — z n ó w m ies zk a d oz orc a. O ile na s t a rym c m e n ta r z u dr ze w a i k r z e w y są z u p e ł n i e w y c ię t e , o t y le tutaj je st je sz c z e sp oro p i ę k n ych drzew. P o n ie w a ż w ie le na g ro b k ó w p o c h y liło się, c a ło ść — gd y b y j e sz c z e d o d a ć c y p r y sy — m o g ła b y robić w r a ż e n ie p r a w d z iw e g o t u r e c k ie g o m e z a r ly k a . Na w i e l u nag ro b k a ch zn a jdu je się w y k u ty p ó ł k s i ę ż y c , na w ie lu jest c y ta t z Ko ra nu p i s m e m arabskim. Są n a grobki z ca ły m i u s t ę p a m i z K or anu, lub z n a p isa m i n a g r o b k o w y m i w j ę z y k u arab skim. Ca ło ść , jak już w s p o m n i e l i ś m y , sp raw ia n a s t r o j o we w r a ż e n i e , al e z a b y t k o w e g o ch a r a k te r u w za sad z ie n ie ma; t y l k o k ilk a n a g r o b k ó w p o c h o d z i z p o c z ą t k u drugiej p o ł o w y X I X w i e k u i ma p e w n ą w a r to ść art y st y cz n ą . O g ó ln ie ra cz ej m o ż n a by m ó w i ć o ch a r a k te r z e p a m i ą t k o w y m t e g o cm e n ta r z a , pr ze z k tó r y pr ze wi ja się w i e l e n a z w isk , łą c z ą c y c h W a r sz a w ę ze W s c h o d e m , w i e l e n a z w isk m u z u łm a n p o lsk ic h , p o l e g ł y c h w w a l c e z n a ja z d e m h i tl e r o w sk i m , itd. W W a rs za w ie n ie b y ło n igd y st a ł e g o m e c z e tu, a j e d y n i e d o m m o d l i t w y : u s c h y łk u X I X w i e k u z n a j d o w a ł się on na P o d w a l u , a w o k re sie m i ę d z y w o j e n n y m na Solcu. Miał b y ć w y s ta w i o n y w W a r sz a w ie m e c z e t ze sk ła d e k m u z u łm a n z ca łe g o św iata, ale z p o w o d u w y b u c h u w o j n y nie d o sz ło do z r e a liz o w a n ia t e go p r o j e k tu .
W ię c e j z a b y t k ó w m u z u ł m a ń s k i c h zn aj du je się na p r o w in c ji. W e w s c h o d n ie j c z ę ś c i P o l ski, w w o j e w ó d z t w i e b ia ł o s t o c k i m , zn a jdu je się k ilk a osa d, z a m i e s z k a ł y c h prz ez m u z u łm a n , gdzie z n a leź ć można w ie le c ie kaw yc h z ab ytkó w .
Są to m e c z e t y , oraz c m e n ta r z e z c ie k a w y m i n a gro b k am i. M ec z ety te są z a b y t k o w e , ale są one c z y n n e , u ży w a n e p rz ez m ie js c o w ą lu d no ść m uz ułm a ń sk ą . Zna jd ują się one w e wsiach B o h o n ik i i K r u sz y n ia n y w w o j e w ó d z t w i e b ia ło st ock im . Z b u d o w a n e są z dr z e w a , a p o c h o d z ą z ko ńca X V I I w i e k u , lub z p o c z ą t k u X V I I I 7. Me cz et w B o h o n i k a c h jes t b u d o w lą k w a d r a t o wą o st o ż k o w a t y m dachu . N a d a c h u sto i m a ły m in a r e c ik , z a k o ń c z o n y p ó ł k s i ę ż y c e m . A le m in a r e t t e n nie jes t u ż y w a n y do „ e z a n u ” , k t ó ry m ułła głosi spr z ed m e c z e t u . W e w n ą t r z w śc ia nie zn aj du je się, p o d o b n i e jak we w s c h o d n ic h m e c z e t a c h , „ m ihr a b ” , nisza , w s k a zująca na „ k ib la ” , k ie r u n e k dla m o dlitw w str o n ę Mek ki. Na pr a w o od „ m i h r a b u ” z n a j duje się „ m in b a r ” skąd m ułła o d c z y t u je też m o d l i t w ę ( „ e z a n ” ) . Na śc ia na c h wiszą „muh i- ry” , w e r s e t y z K o r a n u , o p r a w n e w ramki i w y k a l i g r a fo w a n e , oraz o b ra zy , prz ed sta w ia ją ce Me kkę i M e d y n ę , a s z c z e g ó l n i e k a m i e ń Kaaba. M e c z e t w B o h o n i k a c h jes t n i e d a w n o o d n o w i o ny s ta r a n ie m rzą du P o ls k ie j R z e c z y p o s p o l i te j L u d ow ej . M e c z e t w K r u sz y nia n a c h jest niec o w i ę k s z y , p os ia d a d w ie w i e ż y c z k i i m in a r e c ik . S ta n jeg o jes t gor szy od m e c z e t u w B o h o n i kach . N a l e ż a ł o b y go r ó w n ie ż o d n o w i ć , aby dr ze w o n ie zgniło.
W m i e js c o w o ś c i a c h tyc h są r ó w n i e ż c m e n tarze z w i e l o m a p ł y ta m i n a g r o b k o w y m i , za. w i e r a j ą c y m i na p isy w j ę z y k u a ra bsk im , w e r se ty z K o r a n u , itd. W K r u sz y n ia n a c h naj star szy n a g r o b e k z w e r s e ta m i z K o r a n u p o c h o d z i z ro k u 1744. P o za t y m i m i e js c o w o ś c i a m i b y ł je s z c z e d a w niej m e c z e t w m i e js c o w o śc i S tu d z ia n k a w p o bliżu m ia st a B ie ls k P o d l a s k i , ale sp a lo n y z o stał w r o k u 1915. M ec z e t t e n r z e k o m o w y s t a w i o n y b y ł w X V w ie k u . B y ł l a m też c m e n tarz, g d zi e p o c h o w a n y zo s ta ł M ust afa B i e l a k , imam ze S tu d z ia n k i. W tym sa m ym p o w i e c i e był j e s z c z e cm e n ta r z m u z u ł m a ń s k i w e wsi Le- h i e d z i ó w , g d zi e J a k u b B u c z a c k i w y s t a w i ł n a gr o b e k sw o je j c órc e 8. 0 lo sie tych cm enta rzy n ie m a m y ża d n y c h b l i ż s z y c h w ia d o m o ś c i. W X I X w i e k u m ia ł b y ć c m e n ta r z y k m u z u ł ma ńsk i w e w si C ze r w o nk a p o d S o c h a c z e w e m , gd zie st a c j o n o w a ł a jaka ś ros yjsk a m u z u ł m a ń ska j e d n o s t k a w o jsk o w a B. W re s z c ie w m i e j sc o w o śc i O le sn o na G ó r n y m Śląsku zn ajdu je się n a g r o b e k m u z u ł m a ń sk i p o c h o w a n e g o ta m c zł on k a św it y p o se ls tw a t u r e c k ie g o w y s ła n e g o do F r y d e r y k a II, a z m a r łe g o w c z a s ie p r z e jazdu p r z e z Śląsk ' S. К г у с z у u s L i. T a t a r z y l i t e w s c y , W a r s z a w a 1 9 38, s. 34 — 35. ' 8 S. К г у с z у ń s k. i, op, cit., я. 3 5 ; J . B a r t o s z e w i c z , P o g l ą d n a s t o s u n k i z T u r c j ą i T a t a r a m i ; A. K r z y ż a n o w s k i , w K a l e n d a r z u P o w s z e c h n y m n a 1846. K u r i e r W a r s z a w s k i 1845, 305. S i e n n i c k i , op. cit. 10 W o n 8 с h i k , D a e T i i r k e n g r a h b e i R o s e n b e r g , H c i m a t k a l e n d e r d os K r e i s e s R o s e n b e r g . O b e r s c h l e s i V n O l e s n o Î 9 20. Кус. 80. D a w n y w yg lą d n a g r o b k ó w K a zh ek o w a i gen. K i e ń e k i e g o na st ary m c m e n ta r z u m u z u ł m ańsk im w Wars za w ie . D ziś st o i ty lko z n i s z c z o ny n a e r o h e k gen. K i e ń sk ie g o . (W g ryciny
' z 1873 r .h
Кус. 81. P ły ta f u n d a c y jn a z m e cz et u t u r e c k i e go z Zatora.
Poza tymi cm e n ta r z a m i istn iej ą j es zc ze w P o ls c e r o z m a ite p o m n i c z k i czy p a m ią tk i m u z u ł m a ń s k i e , u st a w i o n e tylko dla c e l ó w d e k o r a c y jn y c h . Są to z a b y tk i ze W sc h o d u , p r z y w i e z i o n e tu jako o s o b liw o ś c i p r a w d o p o d o b n i e w o kre sie w z m o ż o n e j m o dy zbier ania z a b y t k ó w o r i e n t a l n y c h w X \ I I I i p o c z ą tk a c h X I X w.
I tak np. w N i e b o r o w i e , n i e d a l e k o War sz a wy , z n a jdu je si ę slup k a m i e n n y z n ap is em ara bsk im z roku 1121 h idżr y, tj. 1709 naszej ery U . W P u ł a w a c h ró w n ie ż z n a la z ł się n a g r o bek m u z u ł m a ń sk i , k tór y z n aj do w ał się p o p r z e d n io w są s ie d n im C el ej ow ie. In s k r y p c ja na n im jest w p i ę k n y m ara b sk im p iśm ie „su lus . W sz y s t k ie on e mają k sz ta łt n a g r o b k ó w ara b sk i c h , p ó ł o k r ą g ł y od góry . W Z at orz e k oło O ś w ię c im ia zn a la zł a się m ar m u ro w a p ły ta tu re ck a z n a p ise m f u n d a c y j n y m z j a k i e g o ś m e c z e t u z r. 171 6. P ły t a ta była da w n ie j w m ie j sc o w o śc i D w o r y , n a s t ę p n i e w r. 1852 została
R y e. 82. M ec z e t w K ru e z y n ia n a c h (w oj. b i a ł o s t o c k i e ) .
p rz ek az an a do Zat ora , gdzie t a m tej sz y 'właści c i e l z am ku W ą so w ic z u m ie śc ił ją w pa rk u. N a p is na p ł y c i e jest p ism e m „ n a s t a l i k ” l e . B y ły to r ó w n ie ż z a b y tk i isl am u, ale p r z y w i e z i o n e zo s ta ły do P o ls k i ze W sc ho d u . Obok p r a w d z i w y c h z a b y t k ó w o r i e n t a l n y c h s p o t y k a m y r ó w n ie ż w P o ls c e i in ne z a b y t k i w sty lu o r ie n t a ln y m : są to p r z e w a ż n ie p o c h o dzą ce z im ita cj i s ty ló w o r i e n t a l n y c h b u d o w l e p se u d o - o r i e n ta l n e , p o c h o d z ą c e z X V I I I - X I X w. N a le ż a ł do n ich np. m e c z e t z m i n a r e c i k ie m w o g r o d a c h k się c ia P o d k o m o r z e g o przy u l i cy K si ą ż ę c e j w W ars za w ie . Tr ady c ja g ło si, że zo sta ł on w y s ta w i o n y dla p u łk u , z ło ż o n e g o z m u z u łm a n ; źród ła h is t o r y c z n e podają j e d n a k , że m ina r e t w y b u d o w a n y zos tał w r. 177 6 prz ez S. B. Zuga dla k się c ia P o d k o m o r z e g o . W s p ó ł cz es n y opis do n o si nam, że w o g r o d a c h k s i ę cia „na w zg ó rz u zn ajdu je się j e s z c z e w ie ż a t u recka cz yli m in a r e t ze s c h o d a m i k r ę t y m i , a n i e d a l e k o stąd m a ły b u d y n e k w ty m ż e sty-12 P ł y t ę t ę o p i s a ł n i e m i e c k i a r a b i s t a H . L . F 1 e i* s c h e r , E i n e t ü r k i s c h e I n s c h r i f t i n G a l i z i e n , „ Z e i t s c h r i f t d e r D e u t s c h e n M o r g e n l ä n d i s c h e n G e s e l l s c h a f t “ , 18 54 , s. 5 7 9 — 587, N i e z n a j ą c t e g o o p i s u k r ó t k i a r t y k u l i k n a p i s o w i t e m u p o ś w i ę c i ł o r i e n t a l i s t e p o l s k i T . K o w a l s k i , N a p i s b u d o w l a n y t u r e c k i z Z a t o r a , „ R o c z n i k O r i e n t a ü s t y c z n y “ t . I , c z . I I . , K r a k ó w 1918, s. 2 49 — 2 51, (z i l u s t r . ) ; o b a j u c z e n i d o s z l i z r e s z t ą d o t y c h e a n t y c h w n i o s k ó w . l u ” . N a b u d y n e c z k u ty m był n ap is, i m i t u jący arabską in sk r y p c ję . Na sta ry ch r y sun kach d o m e k ten nosi n a z w ę „ m i e s z k a n i e i m a m a ” . D o m e k zo sta ł d a w n o zb u r z o n y , z a c h o w a ł się j e go r ys un ek . Mi nar et p o z o st a ł aż do c za sów n o w s z y c h . U l e g ł on z n isz c z e n iu w lata ch w o j ny 1 9 3 9 — 1945 >*. W in n y m m iej scu w W a r s z a w ie na M o k o t o w ie zna jdu ją się ru in y w z n ie s io n e j r ó w n i e ż p r z e z Zuga w r. 177 6, p r z e r o b io n e j w r. 182 5. a z n isz c z o n e j w w o j n ie 1 939 — 1945 bu d o w li w sty lu ar a h sk o -m a u r y ta ń s k im , z w zo re m i m i
t u ją c y m napis ara bsk i, tak zw a n y tev hid albo b e s m e l e 14. W m aj ą tk u K o ś c ie ln i k , 5 km od miasta K o lo w w o j e w ó d z t w i e p o z n a ń s k i m z n a jdu je się m e c z e t , w y b u d o w a n y rz e k o m o ongiś pr ze z w ł a ś c i c i e l a teg o m a ją t k u dla sw ej ż o n y m u z u łm a n - k i 15. Sta n tej bu d o w li bu d zi n i e p o k ó j, w ym a g a ona k o n se r w a c ji . T a k sa m o w m i e js c o w o ś c i G ra bki w w o j e w ó d z t w i e k i e l e c k i m zn a jdu je się ru in k a b u d y n e c z k u , r z e k o m o m e c z e c i k u , w y s t a w i o n e g o ja k o b y p r ze z w ł a ś c i c i e l a tego m a j ą t k u w
