Tadeusz Polak
Organizacja i historia odbudowy
Zamku Królewskiego
Ochrona Zabytków 40/1-2 (156-157), 49-54
ARCHAEOLOGICAL STUDIES AND THE RECONSTRUCTION OF THE ROYAL CASTLE AND ITS SURROUNDINGS The plan for the reconstruction of the Royal Castle and its
surroundings, which was first put into life in 1971, took into consideration results of archaeological and architectonic findings of the earlier excavation work. At the same time further studies were carried out^ along with the commence ment of constructional work, uncovering — on some occa sions — elements not included in the plan. This made it necessary to undertake immediate decisions on the future of the structures. As S^rule, substantial criteria were emplo yed; still the prevailing requirement arose from the concept of the plan of the construction as well as from economic considerations. Two medieval structures were preserved, completed and put out for use. They were: cellars of the building of the District Court of Justice (14th/15th cent.) at the west wing of the castle (photo 1) and the Bridge in front of the Cracow Gate (2nd half of the 15th cent.) in the Castle Square (Plac Zamkowy) (photo 9).
The following elements were preserved under the ground: escarp of the Big House (1st half of the 15th cent., photo 2), foundations of pilaster-strips (2nd half of the 18th cent.) which had supported already non-existing balcony of the 1st floor of the Middle Projection (photo 4) and one of finely built waste-water wells. Because of the impossiblity of complying with the construction plans the following parts got destroyed: the foundation in front of the west eleva tion of the Big House, bespeaking of the intention to re construct the House in 1778 by Dominik Merlini (photo 7), extensive parts of the revetment (2nd quarter of the 18th cent.) on the East Terrace (photo 8) and all relicts of the structures on the Castle Square, uncovered at the time of its lowering in 1977 (photo 10). Because of the extent of adaptation costs it was impossible to preserve two 17th -century cellars in the building at 2, Podwale street (in the west part of the earlier mentioned Bridge) and three 18th -century cellars at 4, Podwale street (photos 11, 12, 13).
TADEUSZ POLAK
ORGANIZACJA I HISTORIA O D B U D O W Y ZAMKU KRÓLEW SKIEGO
1
W stęp
Po w yzwoleniu W arszaw y w 1945 r. n a tych m ia st przy stąpiono d o o rg a n iz o w a n ia służb inwestycyjnych, p ro jektow ych i wykonawczych d la o d b u d o w y zniszczonego Zamku K rólew skiego. N ie wszystkie je d n a k pla n y i p ro pozycje w tym w zględzie zostały wówczas w p e łn i zre alizow ane 2.
Przedsiębiorstwo Państw owe P racow nie K onserw acji Zabytków (PKZ) d o p ie ro od 1956 r. zo sta ło w łą czo n e do re a liza cji tego w a żn e go z a d a n ia ko n se rw a to rskie go i tech n iczn e g o . W 1955 r. został rozstrzygnięty kon kurs na p ro je k t o d b u d o w y Zam ku, a 1.V.1956 r. w O d d z ia le W arszaw skim PKZ p o w sta ła w ie lo b ra n ż o w a Pracownia P rojektow a „Z a m e k ” 3. O d d z ia ł ten został również w ykonaw cą p ra c b u d o w la n o -k o n s e rw a to rs k ic h . Inw estorem p ra c p ro je kto w ych i w ykonaw czych były : Zarząd Inw estycji O b ie k tó w Kultury, M ie js k ie Przed
1 Artykuł ten ukazał się w „Przeglądzie Budowlanym” nr 3 z 1985 r. pt. Realizacja prac przy restytucji Zamku Królew
skiego w Warszawie. Przedrukowujemy go z niewielkimi
zmianami.
2 Zob. : Zamek Królewski w Warszawie. Warszawa 1972. 3 Kierownikiem Pracowni Projektowej „Zamek” był początko wo prof. J. Bogusławski, a od 1958 r. do 1963 r. prowadził jq mgr inż. arch. M. Samborski razem z generalnym pro jektantem obiektu, prof. J. Bogusławskim. W okresie tym zebrano materiały ikonograficzne, plany współczesne i hi storyczne, zinwentaryzowano ocalałe fragmenty budowli przeprowadzono studia nad odtworzeniem bryły i elewacji zamkowych, zebrano archiwum fotograficzne (ponad 3 tys. zdjęć), opracowano pełną dokumentację inwentaryzacyjną oraz projekty zabytkowych wnętrz Zamku. W tym okresie przygotowano również dokumentację techniczno-konserwator- ską prac budowlano-konserwatorskich przy fragmentach Zam ku oraz obiektach bezpośrednio z nim związanych.
się b io rstw o Robót D rogow ych oraz D yre kcja Rozbu dow y M ia sta W arszaw a-W schód. Stan ta k i trw a ł do 1970 r., z tym że w 1961 r. n a s tą p iło zaw ieszenie d z ia ła ln o ś c i Pracow ni P rojektow ej „Z a m e k ” 4. O d d z ia ł W a r szawski PKZ, oprócz p ra c projektow ych i b u d o w la n o - konserw atorskich, p ro w a d ził także p race ko n se rw a to
r-Tabela 1. Zamek Królewski w Warszawie - charakterystyka obiektu
Wyszczególnienie
4
Ilość
Kubatura 144 580 m3
Powierzchnia budynków zamkowych 6 200 m2 Powierzchnia użytkowa 21 360 m2 Powierzchnia dachów 8 200 m2
Liczba drzwi 360 szt.
Liczba okien 400 srt.
Objętość murów 25 823 m3
Sklepienie ceglane (powierzchnia
6 300 m2 rzutu)
Stropy żelbetowe 13 000 m2
Konstrukcje żelbetowe 4 000 m3 Ogólna powierzchnia ścian
65 000 m2 i sufitów w tym w pracach: 2 050 m2 a) stiukowych b) sztukatorskich 11 200 m2
4 Pomimo formalnej likwidacji, do 1970 r. prowadzone były nieodpłatnie prace archiwalne i dokumentacyjne przez prof. J. Bogusławskiego, mgr inż. arch. J. Oborską oraz mgr inż. arch. M. Samborskiego. W tym okresie skompletowano 4 egzemplarze dokumentacji, które zdeponowano w Muzeum Narodowym.
Tabela 2. Prace budowlano-konserwatorskie przy restytucji Zamku Królewskiego w Warszawie wykonane przez PKZ w latach 1956-1970
Z le c e n io d a w c a Zakres p ra c Rok
M ie js k ie
Przedsiębiorstw o R obót D rogow ych
A rk a d y K u b ic k ie g o — w yko n a n ie ta ra su i usu n ię cie fr a g m entów zam ko w ych ; ro b o ty b u d o w la n e w B ib lio te c e S ta n is ła w o w skie j 1960 Z arząd D róg i M ostó w p iw n ic e g o ty c k ie , B ib lio te k a S ta n isła w o w ska , z a b e zpiecze nie 3 fra g m e n tó w , ka m ie n ica Kościelskich
1961
1962
1963 B ib lio te k a S ta n isła w o w ska , k la tk a sch o d ow a, p iw n ic e g o tyckie , p iw n ic e renesansow e ipiw nice skrzydła p ó łn o c n e g o Loża m asońska, B ib lio te k a S ta n isła w o w ska , skrzydło p o łu d n io w e , p iw n ic e
B ib lio te k a S tanisław ow ska, W ie ża G rodzka
1964 1966 B ib lio te k a S ta n isła w o w ska -
ta ra s, e le w a cje , W ieża G ro d z k a ii S ala o D w óch S łu p a ch
1967
B ib lio te k a S ta nisław ow ska — ro zb ió rka d a c h u p row izorycz nego, W ie ża G rod zka — ro b o ty k a m ien n e
1968
W ie ż a G rod zka — ro b o ty w y
kończeniow e, p iw n ic e g o ty ck ie .... 1969 i
Piw nice — ro b o ty b u d o w la n e
przy k a n a ła c h c.o. 1970 D yre kcja R ozbudow y M ia s ta W a rszaw a--W schód B a c c ia re lló w k a — c a łk o w ita o d b u d o w a o b ie k tu 1965 1969
skie przy o ca la ły c h d zie ła ch sztuki zd o b n icze j, m a la r stwa, tk a n in y i rzeźby z w nętrz zamkowych (ta b l. 2 i 3). ,
«
Powierzenie Przedsiębiorstw u Państwowem u P racow nie K onserw acji Z a b ytkó w g e n e ra ln e g o w ykonaw stw a p ra c projektow ych i w ykonaw stw a ko nserw atorsko-bu- d o w la n e g o przy restytucji Zam ku K rólew skiego w W a r szawie w roku 1971 było w ie lkim w yróżnieniem . Przy s tę p u ją c do ta k pow ażnego za d a n ia św iadom i byliśmy tru d n o ści, k tó re nas czekają. D o ta m te g o czasu na ta ką skalę nie prze p ro w a d za n o żadnych prac konserw a to rskich an i w kra ju , a n i za g ra n ic ą . D zisiaj, po la ta ch , gdy Zam ek je s t c o d zie nn ie o b le ga n y przez zw iedza jących, ocenę w yko n a ne g o dzieła pozostaw iam y sp o łe czeństwu, które przez trzynaście la t (1971-1984) nie tylko śledziło, ale także czynnie uczestniczyło w p o czynaniach konserw atorskich. P rzystępując do prac, nie dysponow aliśm y p o trze b n ą bazą techniczną. Był je d yn ie za p a ł i silna w ola c a łe g o przedsiębiorstw a, aby to p a triotyczne za d a n ie p o d ją ć i w ykonać na najwyższym p o ziom ie technicznych i konserw atorskim .
Pracownie Konserwacji Zabytków — główny projektant i wykonawca prac
W związku z p o d ję cie m w 1971 r. decyzji o restytucji Zam ku K rólew skiego w W arszaw ie na w n io se k
ów-Tabela 3. Prace konserwatorskie przy restytucji Zamku Kró lewskiego w Warszawie wykonywane przez PKZ w latach 1956-1970 Rok 1955 S z t u k a z d o b n i c z a dwa ta b o re ty ja p o ń s k ie p o z ła c a n e , d w ie 1956
w azy ch iń skie po reel om o we — w a zy ro z b ite ma d ro b n e k a w a łk i zo sta ły s k le jo n e i b r a
ku ją ce części o d tw o rzo n e
orzeł i św ieczniki kute w m e ta lu — k o n s e r
1964
w a c ja i za b e zpiecze n ie z ło ce n ie m eb li (u z u p e łn ie n ie ) 1965 k o n se rw a cja i z ło c e n ie m e b li
1966 fra m u g i, drzw i, ram y — z ło c e n ia , m e b le —
1968-1970 p ra ce sto la rs k ie i zło ce n ia M a l a r s t w o fra g m e n ty m a lo w id e ł ściennych m a lo w a n y c h 1970 przez Plerscha drzw i flo re n c k ie — za b e z p ie c z e n ie 5 skrzy 1966-1969
deł, ko n se rw a cja 2 skrzydeł
T k a n i n y
re n o w a c ja o b ic ia m eb li g o b e lin e m
1952
R z e ź b a Bram a G rodzka
1963 loża m asońska — 12 fig u r w pia sko w cu 1966 B ib lio te k a S ta n isła w o w ska — 2 ko m in ki oraz
1970
24 p a n n e a u d e ko ra c y jn e 4 p a n o p lia z S ali Rycerskiej k a p ite le z K a p lic y Z am ko w e j
rzeźby m a rm u ro w e : C hronos, A p o llo , M i- nerw a, S ław a _ a try b u ty : d zid a , trą b k a , w ie n ie c , kosa i lira
czesnego m inistra ku ltu ry i sztuki, L u c ja n a M otyki, g e n e ra ln ym w ykonaw cą p ra c p ro je kto w ych i b u d o w la - n o -ko n se rw a to rskich zostało P rzedsiębiorstw o P aństw o we P racow nie K onserw acji Zabytków .
W d n iu 29.1.1971 r. naczelny d y re k to r PKZ w yznaczył O d d z ia ł W arszaw ski PKZ, który re a ktyw o w a ł P racow nię P rojektow ą „Z a m e k ” . N a jp ie rw p rzystą p io n o do in w e n ta ry z a c ji p o s ia d a n e j d o k u m e n ta c ji i ju ż w kw ie tn iu sprecyzow ano zakres p ra c do w y k o n a n ia je sz cze w 1971 r.5 oraz rozpoczęto pierw sze p ra ce zabez p ie cza ją ce i o d g ruzow yw anie piw nic.
B iorąc pod uw agę w ielkość z a d a n ia za ło żo no , że O d d z ia ł W arszaw ski będzie p ro w a d z ił p ra ce na Zam ku do czasu p o w o ła n ia o d rę b n e g o o d d z ia łu . N a okres przejściow y (do końca 1971 r.) 15.IV.1971 r. utw orzo no Z a k ła d PKZ „Z a m e k ” 6. Do Z a k ła d u w łą c z o n o : P racow nię P rojektow ą „Z a m e k ” , K ie ro w n ictw o Robót B u d o w la n o -K o n se rw ato rskich , K ie ro w n ictw o R obót Ka m ie n ia rskich i K ie ro w n ictw o Robót W ykończeniow ych. Do zadań Z a kła d u na le żało p ro w a d ze n ie prac w stę p nych oraz prac przygotowaw czych zw iązanych z po w o ła n ie m sa m odzielnego o d d zia łu PKZ z a jm u ją c e g o się w yłącznie restytucją Zam ku K ró le w s k ie g o 7. U tw
orzo-5 N o ta tk i ze sp o tkań w d n ia c h 7 i 16.IV.1971 r. w D yre kcji R ozbudow y M ia s ta W a rs z a w a -W s c h ó d w s p ra w ie p ra c przy gotow aw czych na b u d o w ie Zam ku K ró le w skie g o .
6 Z a rzą d ze nie n r 5 d y re k to ra O d d z ia łu PKZ w W a rszaw ie z d n ia 29.111.1971 r.
7 N a kie row nika Z a k ła d u p o w o ła n y z o sta ł inż. W ło d z im ie rz S a m o jło , głó w n ym kie ro w n ik ie m ro b ó t zo sta ł inż. Henryk Pa k u ła , zaś kie ro w n ik a m i ro b ó t inż. Z dzisław G orzkow ski i inż. Z b ig n ie w Rosikiewicz.
1. Schemat organizacyjny obrazu jący nadzór nad realizacją prac przy odbudowie Zamku Królewskie
go w Warszawie
1. An organizational scheme illu strating the surveillance of the execution of works when recon structing the Royal Castle in W ar saw
no też w yd zia ł za jm u jq cy się o rg a n iz a c ją i k o o rd yn a c ją czynów społecznych na rzecz Zam ku.
O d m om entu p o d ję c ia decyzji o w yznaczeniu PKZ ja ko g e n e ra ln e g o w ykonaw cy p ra c do p o w o ła n ia sam o d z ie ln e g o o d d z ia łu PKZ — tj. od 29.1.1971 r. do 1.1. 1972 r. - trw a ły intensyw ne prace o rg a n iz a c y jn e p o łą czone z p row adzeniem prac b u d o w la n o -k o n s e rw a to r skich. D o głó w n ych zadań realizow anych w tym okresie należy za liczyć: o g ro d ze n ie terenu Zam ku i o d g ru z o w a nie go, w ie rc e n ia hydro g e o lo g iczn e , p rzygotow anie p la cu budowy, w yko n a nie niezbędnych ekspertyz, koordy n o w a n ie p ra c zw iązanych z b a d a n ia m i a rc h ite k to n ic z nymi i a rc h e o lo g ic z n y m i, o p ra c o w a n ie (do 1.X II.1971 r.) p ro je k tu w stę p n e g o , b u dow ę s ta łe g o zaplecza te c h n iczn e go na podzam czu, rozpoczęcie p ra c m u ra r skich w p iw n ic a c h oraz k o m p le to w a n ie składu o s o b o w ego, tj. p ra c o w n ik ó w a d m in is tra c y jn y c h , rz e m ie śln i ków i innych fa c h o w c ó w oraz e k ip nadzoru te c h n ic z nego.
P row adzone na tych wszystkich o d c in k a c h p ra ce p o d p o rzą d ko w a n e były przyjętym zasadom re stytu cji Z a m ku. Pierwsza z nich g ło siła , że prace p ro je kto w e i bu- d o w la n o -k o n s e rw a to rs k ie będą od b yw ać się ró w n o cześnie. Przyspieszyło to rozpoczęcie p ra c b u d o w la n o - -ko n se rw a torskich o dw a la ta . D ru g ą zasadą było o c a le n ie i w ykorzystanie przy o d b u d o w ie wszystkich za chow anych e le m e n tó w Zam ku. Bardzo pom ocne o k a zały się m a te ria ły zebrane w p o p rze d n ich la ta ch przez Pracow nię P rojektow ą „Z a m e k ” oraz m a te ria ły uzyskiwane w czasie o d g ru z o w a n ia p iw n ic. S porzą dzono szczegółow ą in w e n ta ry z a c ję o ca la ły c h fr a g m entów k a m ie n ia rk i, przystą p io n o do b a d a ń a rc h ite k tonicznych m urów piw nicznych oraz rozpoczęto b a d a nia a rc h e o lo g ic z n e 8. W yniki tych p ra c były n a tych m ia st przekazyw ane Pracow ni P ro je kto w ej „Z a m e k ” ja k o m a te ria ły pom ocnicze do p ro je k to w a n ia . Trze c ią zasadą było w p ro w a d z e n ie w spółczesnych zdoby czy te c h n ik i do o b ie k tu , przy z a ch o w a n iu historyczne g o u k ła d u i w ystro ju w nętrz.
N adzór nad realizacją prac
P ełn ie n ie fu n k c ji inw estora zastępczego o d b u d o w y Zam ku O b yw a te lski K om itet O d b u d o w y Zam ku K ró lew skiego w W arszaw ie (O K O Z K ) z le c ił D yre kcji Roz budow y M ia sta W arszaw a-W schód. W ram ach O K O Z K
8 In w e n ta ryza cję o c a la łe j k a m ie n ia rk i, w ra z z p ro je k te m um ieszczenia je j na p o p rze d n im m iejscu, w y k o n a ł m gr inż. arch. W ie s ła w O lszow icz z Pracow ni P ro je k to w e j „Z a m e k ” . B a d a n ia a rc h ite k to n ic z n e o całych m urów p rz e p ro w a d z ił m gr inż. arch. A n to n i Kqsinow ski z O d d z ia łu PKZ w Szczecinie. Prace a rc h e o lo g ic z n e w pierw szej fa zie p ro w a d z ił rów nież O d d z ia ł PKZ w W a rszaw ie , a n a s tę p n ie M uzeum H isto rycz ne w W arszaw ie.
została p o w o ła n a Kom isja A rch ite k to n ic z n o -K o n s e r- w a to rska pod przew odnictw em prof. Jana Z a c h w a to w icza. Jej u p ra w n ie n ia i sposób p ro w a d z e n ia p ra c p o zw o liły na bieżąco u z g a d n ia ć i za tw ie rd za ć d o k u m e n ta c ję . Były to :
- u p ra w n ie n ia konserw atorskie i u p o w a ż n ie n ia Kon serw atora Z abytków m.st. W arszawy,
— u p ra w n ie n ia służb a rch ite kto n iczn ych , scedow ane przez N a cze ln e g o A rc h ite k ta m.st. W arszawy,
— u p ra w n ie n ia Rady T e ch n iczn o -K o n se rw a to rskie j PKZ, scedow ane przez N a cze ln e g o D yrektora PKZ, - .u p ra w n ie n ia O K O ZK .
U p ra w n ie n ia K om isji A rc h ite k to n ic z n o -K o n s e rw a to rs k ie j nie o g ra n ic z a ły się je d y n ie do spraw merytorycznych. M ia ły one rów nież d e cyd u ją cy w pływ na koszty c a łe g o przedsięw zięcia oraz na o rg a n iz a c ję prac.
Taka o rg a n iz a c ja nadzoru i re a liz a c ji prac, nie stoso w a n a dotychczas w Polsce w pra ca ch k o n s e rw a to r skich, stw orzyła w a ru n k i do szybszego p o d e jm o w a n ia d ecyzji, w ye lim in o w a ła potrzebę uzyskiw ania d o d a tk o wych zatw ierdzeń, a tym samym zasadniczo skróciła okres p ro je k to w a n ia . N ajw ażniejszym o sią g n ię c ie m przyjętych ustaleń o rg a n iza cyjn ych było o g ra n ic z e n ie do m inim um liczby in s ty tu c ji biorących u d z ia ł w p ro g ra m o w a n iu i z a tw ie rd z a n iu prac. M ożna w ię c było n a tych m ia st przystąpić do p ra c b u d o w la n o -k o n s e rw a to rskich i projektow ych, u w z g lę d n ia ją c w yniki p ro w a dzonych na bieżąco b a d a ń a rc h ite k to n ic z n y c h i a r ch eologicznych oraz przyjęty p ro g ra m użytkowy Z a m ku. D la te g o też P racow nia P rojektow a „Z a m e k ” , pod kiero w n ictw e m g e n e ra ln e g o p ro je k ta n ta — p rof. J. Bo g u sła w skie g o , ju ż 30.X I.1971 r. m ogła prze d sta w ić Ko m isji A rc h ite k to n ic z n o -K o n s e rw a to rs k ie j p ro je k t w stę p ny restytucji Zam ku K rólew skiego w W arszaw ie.
O rgan izacja Kierownictwa Odbudowy Zamku Królew skiego
D n ia 1.1.1972 r. w o p a rc iu o is tn ie ją c y Z a k ła d PKZ „Z a m e k ” p o w o ła n o K ie ro w n ictw o O d b u d o w y Zam ku K rólew skiego w W arszaw ie (nazyw ane też O d d z ia łe m „Z a m e k ” ). O k re ś lo n a w 1972 r. stru k tu ra o rg a n iz a c y j na te j p la có w ki nie u le g ła zasadniczym zm ianom przez cały okres je j fu n k c jo n o w a n ia , tj. d o 1979 r.9 Po
roz-9 Z arzą d ze nie n r roz-91 M K iS z 8.XI.1roz-971 r. ora z za rządzenie nr 2 N a c z e ln e g o D yre kto ra PKZ z 10.1.1972 r. O d d z ia łe m k ie ru je d yrektor, który ma trzech z a s tę p có w : na cze ln eg o in żyn ie ra , zastępcę d.s. zaplecza i g łó w n e g o księgow ego. F unkcję d yre k to ra n a cze ln e g o ko le jn o p e łn ili: w okresie od 1.1.1972 r. do 31.V III.1974 r. — m gr inż. a rch. Z dzisław D ra n - kowski, od 31.V III.1974 r. do 8.V.1975 r. — m gr inż. arch . Ja nusz T ata ro w ski, od 8.V.1975 r. do 1.V II.1977 r. — iinż. Ryszard Józefow icz, od 1.V II.1977 r. do 2.V.1979 r. — inż. Jerzy Za- w ieska.
Tabela 4. Wykaz przedsiębiorstw specjalistycznych pracują cych przy odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie w okresie od 1971 do 1977 r. Przedsiębiorstw o In s ta la c ji Przemysłowych „ In s ta l” — W a r szawa M ie js k ie P rzedsiębiorstw o In s ta la c y jn e — W arszaw a K o m b in a t In s ta la c ji S a n ita rn y c h B u d o w n ictw a „W a rs z a w a "
M ie js k ie Przedsiębiorstw o R obót W o d o c ią g o w y c h i K a n a liza cyjn ych — W arszaw a
M ie js k ie P rzedsiębiorstw o W o d o c ią g ó w i K a n a liz a c ji - W arszaw a
Stołeczne P rzedsiębiorstw o Energetyki C ie p ln e j — W a rs z a wa
Przedsiębiorstw o In s ta la c ji Elektrycznych B u d o w n ictw a „W a rs z a w a ”
Z jed n o czo n e Z a k ła d y U rządzeń Jądrow ych „P O L O N " W ie lk o p o ls k ie Z a k ła d y A u to m a ty ki K o m pleksow ej „M E R A - -Z A P -M O N T ” ,
Z a k ła d A u to m a ty k i K o m pleksow ej — W rześnia K o m b in a t K a m ie n ia B u d o w la n e g o „K A M B U D ” — W arszaw skie Z a k ła d y K a m ie n ia B u d o w la n e g o — S zydłow ieckie Z a k ła d y K a m ie n ia B u d o w la n e g o Z arząd D róg i M o tó w — W arszaw a
M ie js k i K o m b in a t B u d o w la n y „ P r a g a ” — W arszaw a O środ e k B a d a w czo-R ozw ojow y B u d o w n ictw a G ó rn icze g o „B U D O K O P ” — M ysłow ice
Z a k ła d M on ta żu U rządzeń D źw igow ych - W a rszaw a Z a kła d Usług S p e cja listyczn ych „P O L IK A T ” — W arszaw a M ie js k ie Przedsiębiorstw o Budow y Z ap le cza — W arszaw a Bytom skie Przedsiębiorstw o R o b ó t E lew acyjnych
W arszaw skie Przedsiębiorstw o B u d o w n ictw a Przem ysłow e g o „D ź w ig a r”
M ie js k ie Przedsiębiorstw o R o b ó t O g ro d n ic z y c h - W a rs z a wa
S p ó łd z ie ln ia Pracy „R ze źba i S to la rstw o A rtystyczn e " — Poznań
S p ó łd z ie ln ia Pracy Usług P ralniczych i Porządkow ych „P ra c a K o b ie t” — W arszaw a
W arszaw skie P rzedsiębiorstw o G e o de zyjn e A k a d e m ia Rolnicza — W ro c ła w
B iuro P ro je kto w o -B ad a w cze Przemysłu C e ra m ik i B u d o w la n e j „C E R P ro je k t"
W arszaw skie P rzedsiębiorstw o R obót T e le ko m u n ika cyjnych W arszaw skie Przedsiębiorstw o K o n strukcji S talow ych i U rządzeń Przemysłowych „M o s to s ta l”
Przedsiębiorstw o R obót In żyn ie ryjn ych B u d o w n ictw a „ W a r szawa”
w ią za n iu O d d z ia łu „Z a m e k ” p ro w a d ze n ie p ra c p o now nie pow ierzono O d d z ia ło w i W arszaw skiem u PKZ. Jednoczesne pro w a d ze n ie różnorodnych prac, np. prac stanu surow ego oraz w arsztatow ych p ra c w ykoń czeniowych, u m o żliw ia ło is tn ie n ie specjalistycznych kie ro w n ic tw robót. P owstawały one w m iarę postę pu i n a s ile n ia p ra c : w 1972 r. - P racow nia K onser w a c ji D zieł Sztuki, Pracow nia D o k u m e n ta c ji N a u ko - w o -H isto ryczn e j i P racow nia Rzeźby, w 1973 r. — Pra co w n ia M ik ro film ó w , K ie ro w n ictw o R obót K a m ie n ia r skich i K ierow nictw o R obót W ykończeniow ych. Pow stały rów nież dwa działy do ko o rd y n a c ji p ra c i o rg a n iz a c ji: D zia ł P rzygotow ania i K o o rd yn a cji oraz Z e spół O rg a n iz a c ji.
Przyjęcie fu n k c ji g e n e ra ln e g o p ro je k ta n ta i w ykonaw cy nałożyło na PKZ o b o w ią ze k w yko n a n ia wszystkich prac we w łasnym zakresie a lb o też zle ce n ia ich p rzed siębiorstw om specjalistycznym i b iurom p ro je k tó w (tab. 4 i 5). P ro je kto w an ie i p ro w a d ze n ie p ra c przy u d zia le k ilku d zie się ciu prze d się b io rstw sp e cjalistycznych w ym a ga o d p o w ie d n ie j k o o rd yn a cji i o rg a n iz a c ji robót, k tó rą należy zm ieniać w kolejnych e ta p a c h o d b u d o wy 10.
O d początku o rg a n iz a c ję p ra c u tru d n ia ł zbyt mały
Tabela 5. Wykaz biur projektowych i instytucji uczestniczą cych w pracach projektowych przy restytucji Zamku Królew skiego w Warszawie B iu ro P ro je któ w In s ta la c ji Przemysłowych „ I n s t ó lp r o je k t" — W arszaw a B iu ro P ro je któ w B u d o w n ictw a O g ó ln e g o — W arszaw a B iu ro S tu d ió w i P ro je k tó w H a n d lu W e w n ę trz n e g o — W a r szawa
B iu ro S tu d ió w i P ro je k tó w R adia i T ele w iz ji — W arszaw a B iu ro P ro je k tó w M in is te rs tw a S p ra w ie d liw o ś c i - W arszaw a W arszaw skie P rzedsiębiorstw o G e o de zyjn e
Pracow nia P ro je k to w o -T e c h n o lo g ic z n a „ In s ta l" — Kraków B iu ro P ro je któ w K o n stru kcji M e ta lo w y c h i U rządzeń Prze mysłowych „ M o s to s ta l” — Zabrze
P racow nia P ro je k to w o -T e ch n o lo g icz n a „M E R A ZAP M O N T ” — Poznań
B iu ro S tu d ió w i P ro je któ w B u d o w n ictw a K o m u n alne g o „ S to lic a " — W a rszaw a
B iu ro S tu d ió w i P ro je k tó w Łączności — W a rszaw a B iu ro P ro je któ w „ U n ip r o ” — W arszaw a
B iu ro P ro je któ w C ie p ło w n ic tw a , W o d o c ią g ó w i K a n a liz a c ji „C E W O K ” — W a rszaw a
M ie js k ie B iuro P ro je któ w „P ro g rim ” — W a rszaw a
B iu ro S tu d ió w i P ro je k tó w In ż y n ie rii i K o m u n ik a c ji M ie j s kie j - W arszaw a
B iu ro S tu d ió w i P ro je k tó w In ż y n ie rii i K o m u n ik a c ji M ie j s kie j - „K o m u n ik a c ja " — W arszaw a
C e n tra ln y O śro d e k B iu ra P ro je któ w B u d o w n ic tw a Przemy sło w e g o „B is ty p ” — W a rszaw a
Z a k ła d Techniki Ś w ie tln e j Instytutu E le ktro n iki — M ię d z y lesie
In s ty tu t T ech n iki B u d o w la n e j — W a rszaw a
p la c budow y oraz nie w ysta rcza ją ce zaplecze te c h n i czne. K ie ro w n ictw o O d d z ia łu PKZ zostało z lo k a liz o w a ne na podzam czu, g d zie w części A rk a d K u b ickie g o um ieszczono pom ieszczenia so cja ln e . W skład z a p le cza te ch n iczn e g o weszły budynki a d m in is tra c y jn e , h o te lo w e (h u fie c O H P ), p ra c o w n ie : Rzeźby i K a m ie n ia r
ska, magazyny itp.
Etapy realizacji prac
D n ia 26 stycznia 1972 r. na p o d sta w ie ustaleń O K O Z K d y re k to r naczelny PKZ p o d ją ł z o b o w ią za n ie , że bryła Zam ku w s ta n ie surowym zostanie przekazana 22 lip ca 1974 r., a na posiedzeniu O K O Z K w d n iu 16.11. 1973 r. u sta lo n o te rm in p rzyg o to w a n ia Zam ku do te c h n iczn e go z a g o s p o d a ro w a n ia i rozpoczęcia p ra c Ko m isji O d b io ru na rok 1979. W yko n a n o w ię c bardzo szczegółow e i p o g lą d o w e h a rm o n og ra m y prac. Powo ła n o zespoły p ro je k to w e oraz w yznaczono głów nych p ro je k ta n tó w a rc h ite k tu ry i in s ta la c ji sp e cja listyczn e j. N a w ią z u ją c do zespołów pro je kto w ych p o w o ła n o kie ro w n ictw a ro b ó t tak, a b y np. g otycką częścią Zam ku z a jm o w a ł się ten sam zespół a rc h ite k tó w i w ykonaw ców. U ła tw iło to p ra cę zarów no w samym O d d z ia le , ja k i z p o d w ykon a w ca m i.
Powstały n a s tę p u ją c e zespoły p ro je k to w e i k ie ro w n i ctw a ro b ó t: skrzydło półn ocn e , skrzydło p o łu dn io w e , skrzydło gotyckie, skrzydło saskie, skrzydło zachodnie. P ow ołano rów nież zespoły sp e cja listyczn e do w
spół-10 Szczegółow ego p o d k re ś le n ia w ym aga tu ta j u d z ia ł m gr inż. D io n iz e g o C ieślaka — k ie row nika zespołu o rg a n iz a c ji, który od począ tku p ra c był tw ó rc ą w ie lu ud a nych k o n c e p c ji o rg a n izacyjnych.
G Ł Ó W N Y KSIĘGOWY DZIAŁ F I N A N S O W O - • K S i ą & O W Y G Ł Ó W N Y K S IĘ G O W Y K O N TR O LI WEWNĘTRZNEJ D Y R E K T O R O D D Z I A Ł U N A C Z E L N Y I N Ż Y N I E R -D Z I A Ł TECHNI CZ NY i R O Z L IC Z E Ń G Ł Ó W N Y DYSPOZYTOR K O O R D Y N A C Y J N Y ST. I N S P E K T O R B H P -D Z I A Ł PR O-DU KC JI PO M O C N IC Z E J R A D A T E C H N I C Z N O - E K O N O M I C Z N A D Z IA Ł PL A N OW A N IA O R 6 A N I7 A C J I i P R O G R A M O W A N I A Z - c a DYREKTORA d/s Śr o d k ó w p r o d u k c j i R A D C A P R A W N Y D Z I A Ł C Z Y N Ó W SP O ŁE CZN YCH DZIAŁ R E A L I Z A C J I SRODKÖW PRODUKCJI "" "I """ B A Z A M A G A Z Y N O W A PRACOWNIA DOKUMENTACJI N A U K O W O - H ISTORYGZNEJ DZIAŁ A D M IN IS TR A C YJ N O - • GO SPO DAR CZ Y K I E R O W N I C T W O G R U P Y R O B Ó T
KIEROWNICTWO ROBÓT KIEROW NIC TW O ROBÓT KIEROWNICTWO ROBÓT P R A C O W N I E PRACOWNIA
K A M I E N I A R S K I C H B U D O W L A N Y C H B U D O W L A N Y C H SPE C J AL IS TY C ZN E PR OJ EK T OW A J A M E K "
2. Schemat organizacyjny Kierownictwa Odbudowy Zamku Kró lewskiego w Warszawie
2. An organizational scheme of the Management of the Reconstruction of the Royal Castle in Warsaw _
pracy z zespołam i a rc h ite k to n ic z n y m i w zakresie ka- m ie n ia rk i w nętrz i zew nętrznej, d e ta li, w ystroju w nętrz, k o n s tru k c ji, kosztorysów.
R ównocześnie d la pierw szego e ta p u prac, tj. stanu surow ego z a m kn ię te g o , o p ra c o w a n o p ro je k t z a g o s p o d a ro w a n ia p la cu budow y, u w z g lę d n ia ją c y d ro g i d o jazdow e, p la c e składow e, ko le jn o ść p ra c oraz lo k a li zację sprzętu le kkie g o i cię żkie g o . Rozpoczęciu p ra c stanu surow ego towarzyszyły intensyw ne p rzyg o to w a nia do p ra c w yko ń cze nio w ych : budow a pom ieszczeń d la p ra co w n i specjalistycznych, zakup n ie zb ęd n e g o sprzętu i a n g a ż o w a n ie s p e c ja lis tó w , przy czym ró w n o cześnie w ykonyw ano d o k u m e n ta c ję d la p ro w a d z e n ia na bieżąco p ra c przy re a liz a c ji stanu surow ego i d la przyszłych ro b ó t w ykończeniow ych. Początkowo p ra ce w ykończeniow e p o d z ie lo n o na trzy e ta p y : 1976 r. — skrzydło g o ty c k ie i p o łu d n io w e , 1977 r. — skrzydło z a c h o d n ie (bez Sali S enatu zw anej też Salą K o nstytu cji 3 M a ja ), 1979 r. - skrzydło saskie, p ó łn o c n e oraz Sala Senatu. W tra k c ie re a liz a c ji n a s tą p iły je d n a k zm iany: do końca 1976 r. o d d a n o część gotycką, skrzy dło p o łu d n io w e do K latki M iro w s k ie j, cią g sal p a rte ru części saskiej, pom ieszczenia poddasza, p iw n ice oraz pom ieszczenia do m ontażu urządzeń te c h n ic z nych.
W d n iu 22.VII.1978 r. ukończone zostały wszystkie „m o kre” p race w ykończeniow e. Zam ek w szedł w o s ta tn ią fazę p ra c w yposażenia te ch n ic z n e g o . W p o ło w ie 1979 r. p re ze n to w a n o Zam ek po w yko n a n iu wszystkich p ra c „m o k ry c h ” , bez osta te czn e g o w ykończenia i p rzyg o to w a n ia do planow ych o d b io ró w . Jednak w ydarzenia sp o łeczne la t osiem dziesiątych w k ra ju w p łyn ę ły h a m u ją co na re a liz a c ję p ra c przygotow aw czych do p la n o w a nych o d b io ró w .
D la u ła tw ie n ia p o d zie lo n o Zam ek, w u z g o d n ie n iu z inw estorem zastępczym, na kilk a n a ś c ie re g io n ó w . U s ta lo n o rów nież, że o d b io ry będą bezusterkow e (tj. bez p ro to k o łu prac, które m ogą być re a lizo w a n e po o d b io rze ), co w ym a g a ło bardzo s ta ra n n e g o p rzyg o to w a n ia wyznaczonych rejonów do o d b io ró w te ch n icz- n o -ko n se rw a to rskich . Terminy przekazyw ania poszcze g ó ln ych pom ieszczeń były n a s tę p u ją c e :
— 1977 r. — zaplecze te ch n iczn e o pow ierzchni 330 m2, — 1978 r. - węzeł cieplny, część a d m in is tra c y jn a i so c ja ln a o pow ierzchni 1944 m2,
— 1980 r. - 712 m2 pomieszczeń na pa rte rze przezna czonych na siedzibę D yrekcji Zam ku,
— 1981 r. - 7537 m2 pow ie rzch n i ko m n a t Zam ku, — 1982 r. - 6670 m2 pow ie rzch n i użytkow ej ko m n a t Zam ku,
— 1983 r. — 2568 m2 pow ie rzch n i sal historycznych, — 1984 r. — 1416 m2 pow ierzchni sal historycznych. O g ó łe m do 1.IX.1984 r. przekazano 98,6% po w ie rzch ni użytkow ej Zam ku. Pozostały prace w ykończeniow e w W ie lk ie j Sali A ssam blow ej o pow ierzchni 311 m2.
U dział oddziałów PKZ
O d początku z a k ła d a n o , że w pra ca ch przy restytucji Zam ku oprócz O d d z ia łu „Z a m e k ” uczestniczyć będą rów nież wszystkie o d d z ia ły PKZ. W o d b u d o w ie p iw n ic na p rzełom ie 1971 i 1972 r. b ra ło u d z ia ł pięć o d d z ia łó w PKZ w pracach w skrzydle saskim oraz częściowo gotyckim i północnym . Prace te p ro w a d zo n e były przez kilku d zie się ciu p ra co w n ikó w z c a łe j Polski. Do p ra c w ykończeniow ych w łączyły się wszystkie p ra c o w nie sp e cja listyczn e PKZ. W ykonały one m .in .: posadz ki ozd o b n e (O d d z ia ł PKZ w H enrykow ie), o k u c ia do sto la rk i o k ie n n e j i d rzw io w e j (O d d z ia ły PKZ w W a rsza w ie i Szczecinie), w itra że (O d d z ia ł PKZ w T oruniu), s to la rk ę (O d d z ia ły w G dańsku, Poznaniu i L u b lin ie ), p o rta le m arm urow e i kom inki (O d d z ia ły we W ro c ła w iu, K ielcach i K rakow ie).
Do d ru g ie g o e ta p u p ra c w ykończeniow ych w łączono n a stę p n e o d d z ia ły PKZ. 14 o d d z ia łó w w zięło u d z ia ł w p ra ca ch w ykończeniow ych w samym Zam ku. N ie które prace w ykonyw ano w p ra co w n ia ch sp e cja listycz nych poszczególnych o d d z ia łó w PKZ.
P ow ierzenie re stytu cji Zam ku K rólew skiego Pracow niom K onserw acji Z abytków w yn ika ło z oceny u m ie ję t ności p rze d się b io rstw a . Jednocześnie re a liz a c ja te g o z a d a n ia w z b o g a c iła m ożliw ości PKZ. Pozwoliła b o w iem zachow ać i rozw inąć w ie le już za n ik a ją c y c h za w o d ó w b u d o w la n ych .
Załoga
R estytucja Zam ku skupiła w ie lu o d d a n ych ro b o tn ikó w , s p e c ja lis tó w i inżynierów . W nowym o d d z ia le PKZ rów nocześnie z za d a n ia m i o rg a n iza cyjn o -te ch n iczn ym i p o d ję to p ra cę sp o łe czno -p o lityczn ą . W dw a m iesiące po je g o p o w sta n iu odbyły się w ybory do Rady Z a
k ła d o w e j i Rady R obotniczej, a w d n iu 3 m arca 1972 r. pierw sze posie dze n ie K o n fe re n cji S am orządu R o b o tn i czego (KSR). A b y u aktyw nić załogę, w p ły n ą ć na je j s ta b iliz a c ję oraz dostarczyć p e łn ą in fo rm a c ję o postę p ie prac, w yd a n o s p e c ja ln e zeszyty in fo rm a c y jn e pt. „B u d u je m y Z a m e k” . O m ó w io n o w nich p roblem y z w ią zane z o d b u d o w ą , a także prze d sta w io n o ludzi, ich w ysiłe k i o fia rn o ść. A ktyw ność koła ZM S przy O d d z ia le PKZ sp o w o do w a ła p o d p is a n ie p o ro zu m ie n ia o p a tro n a c ie ZM S nad o d b u d o w ą Zam ku. Z o rg a n iz o w a no s ta c jo n a rn y h ufiec O H P, który początkow o liczył 100, a p ó ź n ie j 50 osób. M ło d zi c h ło p cy przez dw a la ta pobytu w hufcu zdobyw ali now e u m ie ję tn o ści, uczyli się rzadkich zaw odów rzem ieślniczych, p o m a g a li w o d b u d o w ie Zam ku.
S ta b iliz a c ję ka d r za tru d n io n y c h przy o d b u d o w ie Z a m ku trze b a przypisać chyba tem u, że K ie ro w n ictw o O d b udow y Zam ku K rólew skiego w W a rsza w ie od p o czątku o ta c z a ło p ra c o w n ik ó w szczególną tro ską i p o tr a fiło w ytworzyć w ła ściw ą a tm o sfe rę pracy.
Z ako ń cze n ie prac stanu surow ego Zam ku (22.VII. 1974 r.) oraz pierw szego e ta p u p ra c w y k o ń c z e n io wych (26.1.1977 r.) u trw a lo n o m edalem pam iątkow ym , który otrzym ali b u d o w n iczo w ie Zam ku i p rze d s ię b io r stw a uczestniczące w je g o o d b u d o w ie .
Prace p o d ję te przez PKZ w 1971 r. trw a ły trzynaście lat. W okresie tym p ra c o w a ło kilka tysięcy s p e c ja li stów. Przeciętne z q tru d n ie n ie przez ca ły okres trw a nia p ra c w ynosiło 400—450 osób. To w ie lk ie d zieło konserw atorskie i te ch n iczn e dobrze św iadczy o u m ie ję tn o ś c ia c h p o lskie g o a rc h ite k ta , ko n se rw a to ra i rze m ieślnika. O b y służyło ono p o lskie j, ku ltu rze po wsze czasy.
dr inż. Tadeusz Polak Zarząd PP PKZ Warszawa
THE ORGANIZATION AND THE HISTORY OF RECONSTRUCTION OF THE ROYAL CASTLE
The a rtic le o f d ire c to r g e n e ra l o f th e m ain exe cu to r of works presents stages o f th e ir re a liz a tio n a n d p rin c ip le s o f o rg a n iz a tio n . O n c e th e S tate A te lie rs fo r th e C o n servation o f C u ltu ra l P ro p e rty (the PKZ) had been assigned th a t role th e w o rk was in itia te d im m e d ia te ly . A lre a d y in Ja n u ary 1971 a d e sig n o ffic e refe rre d to as the C a stle o ffic e was re a c ti v a te d , w ith Jan Bogusław ski as g e n e ra l de sig n er. O n A p ril 15, 1971 C a stle 's D e p a rtm e n t o f th e PKZ was b ro u g h t to life , g iv in g thus th e b e g in n in g to a b ra n ch o ffic e . D e m o li tio n a n d a rc h a e o lo g ic a l works as w e ll as e x p e rt a p p ra is e m ents w ere u n d e rta ke n . O n N o ve m b e r 30 th e A rc h ite c to n ic a n d C o n se rva tio n C om m ission o f th e C ivic C o m m itte e fo r th e R e co n stru ctio n o f the Royal C a stle a p p ro ve d a d ra ft a rc h ite c to n ic p la n . Thanks to th e tra n s fe r o f rig hts o nto th e C om m ission it c o u ld a p p ro ve plans, executed then d i re c tly by th e constructors. The p rin c ip le o f a s im u ltan e o u s e x e c u tio n o f studies, d e s ig n in g a n d re a liz a tio n works was e m p lo y e d fro m th e very b e g in n in g . O n ly in th a t w ay it was p o ssib le to o b ta in the e xp ected results. A p a rt from C a s tle ’s D e p a rtm e n t o f the PKZ team s from o th e r b ra n ch o ffice s (14 a lto g e th e r) w ere in c lu d e d in to th e p ro je c t as w e ll as 28 s p e c ia liz e d enterprises from a ll ove r the country. A lr e a d y a t th e o u ts e t of the works a b ig n u m b e r o f vo lu n tee rs e n g a g e d them selves w ith sim p le jobs. M a n y p roducers d e live re d c o n s tru c tio n a l m a te ria ls on a fre e o f c h a rg e basis. A lo n g w ith th e progress o f works new w orkshops were o p e ned in th e C a stle b ra n ch o ffic e . O f im p o rta n c e was also
th e e m p lo y in g o f new workers to be tra in e d in d is a p p e a rin g professions such as stucco w orkers, g ild e rs , tile rs et.c. Thanks to them team s o f rare craftsm en g o t d e v e lo p e d ; they stayed w ith the e n terp ise even a fte r the c o m p le tio n o f works a t th e C astle.
A fte r c o n sig n in g th e mass o f th e b u ild in g in a raw sta te on July 22, 1974. fin is h in g works w ere co m m e n ce d ; a fte r July 22, 1978 works w ere u n d e rta k e n to a c c o m p lis h te c h n i c a l o u tfit.
The in s id e o f th e C a stle was d iv id e d in to several regions a n d its te c h n ic a l a c c e p ta n c e was d o n e in stages to avo id th e a c c e p ta n c e o f the w h o le b u ild in g . O w in g to this it was p ossible to s ta rt fu rn is h in g w ith elem ents o f w a ll ta p estries, lig h tin g e q u ip m e n t et.c. A sp e c ia l a tte n tio n was p a id to the w orkers, who g o t p ro vid e d w ith g o o d so c ia l a m e n itie s and w ere o ffe re d extensive tra in in g . O n ce th e m a jo r p a rt of th e C a stle was h a n de d over to th e m a n a g e m e n t o f the M useum , th e in s titu tio n o f th e b ra n c h o ffic e re fe rre d to as " th e C a s tle " was dissolved a n d its em ployees jo in e d W a r
saw’ s o ffic e .
The intensive, o fte n strenous, w o rk on th e re s titu tio n o f the C a stle o ffe re d the p o s s ib ility to g a in m uch exp e rie n ce on a very b ro a d scale. It a lso c o n s o lid a te d g ro u p s o f p ro fe s sio n a l workers a t a u n iq u e p ro je c t, a p a trio tic n a tu re of w h ich is beyond any d o u b t. S till, firs t and forem ost, the Royal C a stle g o t restored a c c o rd in g to th e w ill o f the Poles.
