ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 85 -9 4
M IC H A Ł DRAB
WPŁYW ZABIEGÓW REKULTYWACYJNYCH
N A KSZTAŁTOWANIE SIĘ WYBRANYCH WŁAŚCIWO
ŚCI GRUNTÓW POWSTAŁYCH W WYNIKU DZIAŁAL
NOŚCI WYDOBYWCZEJ KRUSZYWA NATURALNEGO
W REJONIE DOBROSZOWA W WOJEWÓDZTWIE
LUBUSKIM
THE INFLUENCE OF LAND RECLAMATION ACTIVITY
ON FORMING OF SELECTED PROPERTIES OF GROUNDS THAT
HAD ORIGINATED AS A RESULT OF NATURAL AGGREGATE
MINING IN DOBROSZÓW REGION OF LUBUSKIE PROVINCE
Zakład O dnowy Środowiska, Instytut Inżynierii Środowiska, U niwersytet Zielonogórski
Abstract: The study includes results regarding changes o f the sorptive capacity, the contents
o f organic C, general nitrogen, C/N ratio, and contents o f hydrogen and alum inium m ovable forms in biologically aggregated grounds that had originated as a result o f natural aggregate mining activity in Dobroszów region o f the Lubuskie Province. Despite very short experim en ted period (5 years), the used cultivation treatment and mineral fertilization have caused great changes in tested ground properties. The following indices have been changed clearly: exchan ge capacity (T) and contents o f total nitrogen and organic carbon. Together with the nitrogen and carbon level the С : N ratio changed too. The mobile forms o f hydrogen and aluminium decreased under the influence o f mineral fertilizers.
Słowa kluczow e: rekultywacja, wyrobiska, С organiczny, stosunek C/N. K ey words: land reclamation, excavations, organic C, C/N ratio.
WSTĘP
N a terenie Polski stwierdza się obecność około 30 tys. wyrobisk będących konsekwencją działalności wydobywczej kruszywa budowlanego. Większość z nich wymaga przeprowadzenia rekultywacji [Harabin i in. 2001].Można przypuszczać, że planowana rozbudowa dróg szybkiego ruchu i autostrad powiększy ilość tych wyrobisk w naszym kraju.
Zagospodarow anie małych wyrobisk sprowadza się często do zasypania ich różnym m ateriałem (odpady kom unalne i przem ysłow e, grunt m ineralny) do poziom u terenu położonego w najbliższym otoczeniu. K ierunek zagospodarow ania tych w yrobisk jest zbliżony do kierunku zagospodarowania terenów położonych w najbliższym otoczeniu [Greinert, G reinert 1999].
D uże problem y istnieją natom iast w przypadku w yrobisk o znacznych pow ierz chniach. Niezwykle ważnym zagadnieniem jest ustalenie kierunku rekultywacji. Według Barana i Turskiego [1996], Kazimierczyka i Wyparły [1997], Szlagowskiego i in. [1997] oraz C zubera [ 1988], m ożliwy jest leśny, wodny i rolny kierunek rekultywacji terenów przekształconych przez przem ysł wydobyw czy kruszyw a budowlanego.
Ustalono, że tereny przekształcone przez działalność wydobywczą kruszywa budowlanego w rejonie Dobroszowa Wielkiego w województwie lubuskim zostaną rekultywowane w kierunku rolnym. Okazało się, że wybrany kierunek nie był słuszny. Przekazane po wstępnych pracach (rekultyw acja podstawowa) tereny m iejscowemu gospodarstwu rolnem u do uprawy charakteryzowały się bardzo niekorzystnymi dla roślin właściwościami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi [Drab 1988]. Badane grunty okazały się silnie zbite, szczególnie w poziomach podomych. Poza tym grunty te cechowały się: dużą gęstością objętościową, małą pojemnością wodną oraz bardzo małą przepuszczalnością powietrzną. Próbki gruntu pobrane z warstwy 0-0,2 m wykazywały silnie kwaśny odczyn, małą zawartość substancji organicznej i małą zawartość form ogólnych i przyswajalnych składników mineralnych. Przedstawione powyżej właściwości decydowały o małej produktywności badanych gruntów. Plony żyta ozimego uprawianego na tych terenach były bardzo niskie i wynosiły 0 ,7 1 ziarna z ha.
C elem przeprow ad zonych badań było określenie zakresu zm ian w łaściw ości sorpcyjnych, zawartości wodoru, glinu ruchom ego, azotu ogólnego i С organicznego om aw ianych gruntów pod wpływem stosowanych zabiegów agrotechnicznych.
OBIEKT BADAŃ I METODYKA
B adania prow adzono na terenie byłego złoża kruszyw a budow lanego „D obroszów W ielki” w pobliżu wsi Popowice, gmina Nowogród Bobrzański województwo lubuskie.
D ane W ojew ódzkiego B iura G eodezji i Terenów R olnych w Z ielonej G órze [Dokum entacja 1973] wskazują, że teren om awianego złoża zajm owały m ady brunatne lekkie i średnie przew ażnie płytkie i średniogłębokie, zalegające na piaskach luźnych i żw irach, kom pleksów przydatności rolniczej 4, 5, 6 i 7 oraz 2z.
Teren złoża zajm ował powierzchnię 95 ha. Przed eksploatacją kruszywa cały nadkład glebow y zdjęto i zdeponow ano w 13 pryzm ach. C ałkow ita objętość m as ziem nych złożonych w pryzm ach w ynosiła około 390 tys. m 3.
R ekulty w ację techn iczn ą terenów w ykonano na koszt spraw cy przek ształceń następująco:
• po w ydobyciu kruszywa powstałe wyrobisko wypełniono odpadem poprodukcyjnym (kruszyw o o granulacji 0,02-1 mm),
• na pow ierzchnię, przy pom ocy spycharek czołow ych i sam ochodów ciężarow ych rozprow adzono składow any w pryzm ach nadkład glebowy. W arstwa nadkładu się gała od 0,3 do 2,0 m,
Rekultyw acja gruntów pow stałych p o w ydobyciu kruszyw a 87
• po w yrów naniu pow ierzchni na całym obszarze zastosow ano naw ożenie m ineralne w daw kach na ha:
• 50 kg saletry am onowej,
• 300 kg superfosfatu pojedynczego, • 500 kg soli potasowej 40-procentow ej,
• następnie cały teren obsiano m ieszanką łubinu w ąskolistnego z nostrzykiem białym (300 kg + 25 kg/ha),
• po zaoraniu pól tereny uznano za zrekultyw ow ane i przekazano do upraw y m iejsco w em u PGR.
Efekty opisanej „rekultyw acji” były bardzo słabe.
Dla realizacji celu przedstawionego we wstępie, w 1986 roku założono doświadczenie polow e m etodą bez pow tórzeniow ą dużych parcel Zade go. Podstaw ą do opracow ania schem atu był „M odel PAN” [Bender 1980] sprawdzony na zw ałow iskach Konińskiego Z agłębia W ęglow ego. B adania trw ały pięć lat. W pierw szym roku upraw iano rośliny: rzepak ozimy, jęczm ień ozimy, żyto ozim e i ziemniaki.
Pod rośliny zastosowano zmienne warianty nawożenia mineralnego od dawek niskich do bardzo w ysokich. Schem at naw ożenia przedstaw iono w tabeli 1. K ażde z pól podzielono na 9 poletek (w ziem niakach na 8), o wym iarach: szerokość 8 m i długość 80 m (rys. 1). Pod rośliny na poletkach od 1 do 8 zastosow ano C a C 0 3 w daw ce 5 t na ha.
W kolejnych latach dośw iadczenia upraw iano żyto ozim e na dw u polach: • pole I corocznie stosow ano orkę na głębokość 35 cm,
• pole II corocznie stosow ano orkę na głębokość 25 cm.
N a obu polach stosow ano naw ożenie m ineralne w daw kach ja k w załączonej niżej tabelce. Pole I Pole II Nr N
PA
K2° Nr NPA
K20 poletka kg • ha 1 kg • ha 1 kg • ha 1 poletka kg • ha 1 kg ■ ha '1 kg • ha 1 1-1 0 0 0 II-1 0 0 0 1-2 100 45 120 II-2 100 45 120 1-3 200 45 120 II-3 200 45 120 1-4 30Ö 45 120 II-4 300 45 120 1-5 100 280 240 II-5 100 280 240 1-6 200 280 240 II-6 200 280 240 1-7 300 280 240 II-7 300 280 240 1-8 100 90 120 II-8 100 90 120 1-9 200 280 240 II-9 200 280 240RY SUN EK 1. Plan pól dośw iadczalnych: I, II, III, IV; w arianty naw ozow e - I-1 -IV -8 FIGURE 1. Plan of experimental fields: I, II, III, IV; fertilizer variants - I-l-IV -8
Rekultyw acja gruntów pow stałych p o w ydobyciu kruszyw a 89
TABELA 1. Schemat doświadczenia - TABLE 1. Experiment diagram Nr Dawki nawozów - Fertilizer doses (kg • ha ')
po
let Pole I - Field I Pole II - Field II Pole III - Field III Pole IV - Field IV ka Plot N
PA
K ,o NPA
K ,0 NPA
K20 NPA
K2° No. Rzepak ozimy Winter rape Jęczmień ozimy Winter barleyŻyto ozime Winter rye Ziemniaki Potatoes
1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 100 50 60 100 45 80 100 45 80 120 60 200 3 200 50 60 200 45 80 200 45 80 240 60 200 4 300 50 60 300 45 80 300 45 80 360 60 200 5 140 300 100 100 280 130 100 280 130 160 400 320 6 280 300 100 200 280 130 200 280 130 320 400 320 7 420 300 100 300 280 130 300 280 130 480 400 320 8 100 90 100 100 90 100 100 90 120 100 70 120 9 280 300 100 200 280 130 200 280 130
Przed w ysiew em naw ozów z każdego poletka dośw iadczalnego z w arstw y - 0 -0 ,2 m pobrano uśrednione próbki glebowe. Analogicznie pobrano próbki po zbiorach roślin w ostatnim roku doświadczenia.
W m ateriale glebow ym oznaczono: azot ogólny m etodą Kjeldahla, С organiczny m etodą Tiurina, kwasowość hydrolitycznąi sumę zasad m etodą Kappena, glin wymienny m etodą Sokołowa.
W YNIKII DYSKUSJA
Pojem ność sorpcyjna w warstw ie powierzchniowej gruntów w D obroszow ie przed założeniem dośw iadczenia (rok 1986), była silnie zróżnicow ana (tab. 2). W artość (T) w próbkach pobranych z pola I w ahała się od 7,5 do 10,4, a z pola II od 5,9 do 9,6 c m o l(+ ) • k g -1. Ś w ia d c z y to o d u ż y m z r ó ż n ic o w a n iu m a te r ia łu g le b o w e g o rozprow adzonego na pow ierzchni byłego wyrobiska.
W ysycenie kom pleksu sorpcyjnego zasadam i (V) było m ałe i wynosiło w próbkach z obu pól poniżej 50%.
W badanych gruntach przed założeniem dośw iadczeń stw ierdzono w ysoki udział kwasowości hydrolitycznej (H^) w pojemności kompleksu sorpcyjnego. Średnie wartości w ynosiły ponad 4,0 cm ol(+) • kg-1 dla próbek pobranych z obu pól. W ysokie były też zaw artości ruchom ych form w odoru i glinu.
Analizy materiału glebowego wykonane po zakończeniu cyklu doświadczenia wskazują na wyraźny wpływ zastosowanych zabiegów agrotechnicznych na zmiany pojemności sorpcyjnej. Wartość (T) na polu I (orka na 35 cm) wynosiła średnio 15,0, a na polu II (orka na 25 cm) 14,3 cmol(+) • kg-1. Wzrost pojemności o 3,8 cmol(+) • kg-1 w próbkach pobranych z kombinacji kontrolnej pola I i o 6,4 cmol(+) • kg-1 z pola II m ożna tłum aczyć w pływ em
TABLE 2. The changes of exchange capacity and contents of hydrogen and mobile aluminium in 0—0,2 m layer of soil formations in Dobroszów Wielki
Nr poletka Plot No.
Rok 1986 - Year 1986 Rok 1990 - Year 1990
H S T V H' Al31 H S T V H' Al3'
cmol(+) • kg 1 (%) cmol(+) ■kg 1 cmol(+) • kg 1 (%) cmol(+)i • kg
1-1 4,7 4,7 9,4 50,0 0,34 0,54 6,8 6,4 13,2 48,5 0,27 0,31 1-2 5,1 4,8 9,9 48,5 0,22 0,80 8,0 8,0 16,0 50,0 0,23 0,68-1-3 5,0 3,7 8,7 42,5 0,25 0,85 8,0 8,4 16,4 51,2 0,18 0,58 1-4 3,5 4,0 7,5 53,3 0,31 0,49 7,6 6,4 14,0 45,7 0,22 0,31 1-5 5,0 4,2 9,2 45,6 0,26 0,61 8,0 8,0 16,0 50,0 0,23 0,49 1-6 4,1 5,2 9,3 55,9 0,33 0,26 7,6 9,2 16,8 54,8 0,23 0,40 1-7 5,4 5,0 10,4 48,1 0,39 0,05 8,0 6,4 14,4 44,4 0,23 0,58 1-8 3,8 4,1 7,9 51,9 0,40 0,05 6,4 7,6 14,0 54,3 0,20 0,25 1-9 4,1 4,4 8,5 51,8 0,38 0,13 8,0 6,0 14,0 42,9 0,23 1,03 Średnia Mean 4,5 4,4 8,9 49,7 0,32 0,42 7,6 7,4 15,0 49,3 0,22 0,51 II-1 4,4 2,0 6,4 31,2 0,31 0,15 7,2 5,6 12,8 43,7 0,20 0,47 II-2 3,7 3,9 7,6 51,3 0,25 0,3 6,4 9,2 15,6 59,0 0,21 0,24 II-3 6,0 3,9 9,6 39,4 0,22 0,47 6,0 8,4 14,4 58,3 0,17 0,23 И-4 4,1 2,2 6,3 34,3 0,24 0,51 7,2 9,6 16,8 57,1 0,21 0,42 II-5 3,5 3,4 6,9 49,3 0,25 0,40 6,8 8,0 14,8 54,1 0,20 0,11 II-6 3,8 2,1 5,9 35,6 0,39 0,37 7,6 7,2 14,8 48,0 0,20 0,07 И-7 4,0 4,0 8,0 50,0 0,28 0,46 7,6 7,2 14,8 48,0 0,15 0,57 1-8 3,8 4,0 7,8 51,3 0,32 0,59 6,4 6,0 12,4 48,4 0,21 0,42 II-9 3,7 4,0 7,7 51,9 0,29 0,61 8,0 4,8 12,8 37,5 0,24 0,75 Średnia Mean 4,1 3,3 7,4 43,8 0,28 0,44 7,0 7,3 14,3 51,0 0,20 0,36
Rekultyw acja gruntów pow stafych p o w ydobyciu kruszyw a 91
wapnowania. Natom iast na dość wyraźne zmiany pojem ności sorpcyjnej pod wpływem stosowanego nawożenia wpłynęły z pew nością oprócz wapna, przyrost zawartości masy organicznej w badanych gruntach.
Wykonane analizy wykazały niewielkie zmiany w wy syceniu kompleksu sorpcyjnego zasadam i pod w pływ em stosow anych w ariantów naw ożenia m ineralnego (V). W próbkach pobranych po zakończeniu dośw iadczenia w ynosiło ono w dalszym ciągu około 50%, przy czym na poletkach, gdzie stosowano nawożenie mineralne w daw kach N - 200, P 0O 5 - 280, K 20 - 240 kg • ha-1 bez w apnow ania stw ierdzono naw et zm niejszenie wy sycenia kom pleksu sorpcyjnego zasadam i. Było to praw dopodobnie w ynikiem zakwaszającego w pływ u naw ozów m ineralnych.
Prowadzone zabiegi uprawowe i nawożenie mineralne spowodowało wzrost udziału kw asow ości hydrolitycznej w pojem ności kom pleksu sorpcyjnego. Średni w zrost wyniósł na obu polach około 3 cmol(+) • kg-1. W tym przypadku zastosow ane w arianty naw ozow e nie m iały w iększego w pływ u na tę cechę.
W zb liżo nych zakresach co w artości (H h) zm ieniła się też w czasie trw ania dośw iadczenia sum a zasad w ym iennych (S). Zróżnicow ane w artości (S) na polu II z orką płytszą było nieco w iększe niż na polu z orką głębszą. Było to praw dopodobnie zw iązane z rozcieńczeniem dodaw anych składników m ineralnych w głębszej w arstwie ornej przy orce na głębokość 35 cm.
Zastosow ane czynniki zm niejszyły z w yjątkiem jednego w ariantu naw ozow ego zaw artość w odoru w ym iennego (H+). Podobnie w płynęły też zastosow ane w arianty naw ozow e na zaw artość glinu ruchomego (A l3+). Należy uznać to za bardzo korzystne zjaw isko. Jedynie na poletkach 1-9 i II-9 (poletka niew apnow ane) w ystąpił bardzo w yraźn y w zro st zaw artości glinu ruchom ego. N a po letk u 1-9 stw ierdzon o 1,03 cm ol(+) • kg-1 A l3+. Taka zawartość glinu ruchomego w glebach upraw nych uznaw ana je st za trującą naw et dla roślin tak zw anych mniej w rażliw ych, np. żyta ozim ego
[Badora, Filipek 1994, Filipek,B adora 1993, Filipek, D echnik 1995].
Zaw artość С organicznego w warstw ie pow ierzchniow ej badanych gruntów przed założeniem dośw iadczenia była niska. N a polu I w ynosiła średnio 8,1 g • kg-1, a na polu II średnio 5,6 g • kg-1 (tab. 3). Stosowane czynniki w okresie trwania doświadczenia w ysoce istotnie zw iększyły zawartość w ęgla organicznego. N a polu I, gdzie stosowano orkę na głębokość 35 cm, w zrost w yniósł 1,6 g, a na polu II - oranym na głębokość 25 cm - 3,6 g • kg-1. B ardzo w yraźnie różnicow ały tę cechę stoso w an e w arian ty nawozowe. W pływ nawożenia udowodniono statystycznie. Półprzedział ufności wyniósł 0,38.
N a kom binacjach kontrolnych - bez naw ożenia m ineralnego na obu polach (orka 35 i 25 cm) stw ierdzono obniżenie zaw artości С organicznego w badanych gruntach. Było to praw dopodobnie zw iązane ze zw iększoną m ineralizacją m asy organicznej. Z m n iejszen ie zaw artości С organicznego w gruntach w po ró w n an iu ze stanem w yjściow ym stw ierdzono też na polach, na których zastosow ano najniższe naw ożenie (N - 100, P20 5- 45, K 20 -1 2 0 kg • ha-1). Pozostałe w arianty naw ozow e podnosiły zaw artość w ęgla organicznego, należy przy tym podkreślić, że najkorzystniej na
TABELA 3. Zmiany С organicznego, N ogólnego i stosunku C/N w gruntach Dobroszowa Wielkiego w czasie prowadzenia do świadczeń
TABLE 3. The changes of organie С, total N and C/N ratio in Dobroszów Wielki grounds during experiment
j Nr poletka i Plot No. С org. Organic С (g * kg ') N - Total N (g • kg ') C/N 1986 1990 1986 1990 1986 1990 I-l 1-2 1-3 1-4 1-5 1-6 1-7 1-8 1-9 7.0 10.9 8.4 10,6 8.5 7.9 6.9 7,7 7.1 6.5 6,7 9.5 11.9 9.6 10,0 11,3 10,0 11.9 0,9 0,8 0,6 0,8 0,8 0,5 0,6 0,6 0,5 0,6 0,6 0,7 0,9 0,6 0,8 0,9 0,7 0,9 7.8 13.6 14,0 13.2 10.6 15.8 11,5 12.8 14.2 10,8 11,2 13,6 13.2 16,0 12.5 12.5 14.3 13,2 Średnia Mean , 1 9,7 0,7 0,7 12,6 13,0 o m a w ia n ą ce ch ę w p ły n ę ły najw yższe daw ki naw ożenia m i n e r a l n e g o . P r a w d o p o d o b n ie b y ło to zw iązane z przyrostem m asy k o rz e n io w e j ro ślin . P lo n y roślin na tych wariantach były n a jw y ż s z e [D ra b 1 9 9 8 ]. P o d o b n ą te z ę f o r m u łu ją G ilew ska [1991 i 2000].
Wykonane oznaczenia w y kazały, że coroczn ie sto so w ane naw ożenie m in eraln e wyraźnie różnicowało zaw ar tość azotu ogólnego w grun tach. Wpływ ten udowodniono staty sty czn ie. P ó łp rz e d z ia ł ufności w yniósł 0,2.
Pod wpływem najniższego n a w o ż e n ia az o te m s tw ie r dzono zm niejszenie za w ar tości N ogólnego w gruntach. Dawki te okazały się za niskie, aż eb y p o k ry ć z a p o tr z e b o w anie i w yrów nać ew en tu alne straty składnika z grun tów . N a jw y ra ź n ie j z w ię k szały zawartość N ogólnego w g ru n tach n ajw y ż sze d aw ki a z o tu (N - 3 0 0 ). M im o to zaw artości te należy uznać za n isk ie w p o ró w n a n iu z w y n ik a m i b a d a ń p r o w a d z o n y c h na g le b a c h u p ra wnych przez A ndruszczaki S zczegodzińską[1991)]oraz A ndruszczaki C zubę [1984]. Stosunek C/N świadczy o aktywności biologicznej gleb oraz wskazuje na dostępność azotu dla roślin. Zastosow ane czynniki w dośw iadczeniu dość w yraźnie zm ieniły kształtow anie się tej cechy w badanych gruntach. Stosow ana corocznie płytsza orka na polu II przyczyniła się do rozszerzenia stosunku C/N. Płytsze w zruszenie m asy glebowej pow odow ało jej słabsze napow ietrzenie. Poza tym orka do głębokości 25 cm nie w zruszy ła silnie ubitej w arstw y glebow ej pow stałej w czasie w y kon yw an ia rekultyw acji technicznej. M ogło to być przyczyną w iększego uw ilgotnienia gleby w n ie k tó r y c h o k re s a c h ro k u (w c z e s n a w io s n a , o k re s y w ię k s z y c h o p a d ó w atm osfery czn y ch ). P rzedstaw ione w arunki m ogły p og arszać ae rację po zio m ó w
II-1 II-2 II-3 II-4 II-5 II-6 II-7 II-8 II-9 Średnia Mean 7,7 5.9 6.5 6.3 4.6 5.9 4.6 4.4 5,0 5,6 4,2 5.0 8.0 10,0 8,1 12.4 12.5 11,7 10.6 9,2 0,3-0,6 -0,6 - 0,4-0 ,6- 0,4-0,4 0,5 0,3 0,4 0,5 0,6 0,4 0,4 0,5 0,4 0,5 0,4 25.6 9.8 10.8 15.7 7.7 14,8 11.5 11, 0 12.5 13,2 14.0 12,5 16.0 16,7 20.3 31.0 25.0 29.3 21,2 20,7 NIR dla orek = 2,0 g • kg LSD for ploughing = 2,0 g ■ kg 1 NIR dla nawożenia = 3,8 g • kg'1; LSD for fertilizing =3,8 g-kg 1 NIR dla lat = 2,7 g - kg 1 ; LSD for years = 2,7 g • kg 1
Rekultyw acja gruntów pow stałych p o w ydobyciu kruszyw a 93
glebow ych i z pew nością zm niejszały aktyw ność procesów m ikrobiologicznych, a w konsekwencj i mogły zmniej szyć rozkład masy organicznej na polu oranym płycej. Wyniki analiz chem icznych wskazują, że na polu, gdzie stosow ano orkę na głębokość 35 cm, warunki kształtujące aktywność m ikrobiologiczną były lepsze.
WNIOSKI
1. Zastosow ane w dośw iadczeniu zabiegi agrotechniczne zm ieniły dość w yraźnie po jem ność sorpcyjną (T). W zrost tej w łaściw ości w porów naniu ze stanem w yjścio w ym na polu I (orka do 35 cm) w yniósł średnio 68%, a na polu II (orka 25 cm) - 93%.
2. B adane grunty w ykazały w zrost udziału kw asow ości hydrolitycznej w pojem ności kom pleksu sorpcyjnego. W zbliżonych zakresach co (H ) zm ieniała się też w bada nych gruntach sum a zasad wym iennych. W ysycenie kom pleksu sorpcyjnego zasa dami (V) zm ieniło się m inimalnie.
3. Zastosow ane czynniki w dośw iadczeniu w zdecydowanej w iększości przypadków spowodowały zm niejszenie zawartości ruchomych form wodoru i glinu w badanych gruntach.
4. Zastosow ane czynniki w dośw iadczeniu istotnie zw iększyły zaw artość С organicz nego oraz azotu ogólnego. Najw iększy przyrost tych składników nastąpił pod w pły wem najwyższego naw ożenia mineralnego.
5. Stosow ana agrotechnika w płynęła na kształtow anie się stosunku C/N w badanych gruntach. N a poletkach z orką płytszą stwierdzono przew agę rozszerzenia stosun ku, natom iast na poletkach z orką głębszą tendencja była odwrotna.
LITERATURA
ANDRUSZCZAK E., CZUBA R. 1984: W stępna charakterystyka całkowitej zawartości makro i mikroelementów w glebach polskich. Rocz. Glebozn. 35: 61-78.
ANDRUSZCZAK E., SZCZEGODZIŃSKA K. 1991 : Zawartość ogólnych i przyswajalnych form makro i mikroelementów w glebach różnych kompleksów przydatności rolniczej. Rocz. Gle
bozn. 42: 89-98.
BADORA A., FILIPEK T. 1994: Reakcja zbóż na niskie zakwaszenie gleb. Cz. II. Wpływ silnego zakwaszenia na skład mineralny pszenicy w fazie kłoszenia. Rocz. Glebozn. 45: 77-83. BARAN S., TURSKI R. 1996: Degradacja ochrona i rekultywacja gleb. AR Lublin.
BENDER J. 1980: Biologiczna rekultywacja zwałowisk pokopalnianych. Międzynar. Czasop. Roln.
RWPG. 3: 50-55.
CZUBER W. 1988: Stan i zadania rekultywacyjne Gwarectwa Kopalni Piasku i Kolejowego Trans portu Górniczego w Katowicach. Zesz. Nauk. AG H Sozol. i Sozot. 26: 253-260.
DOKUMENTACJA do mapy glebowo-rolniczej, wieś i PGR Doboszów. 1973 W BGiTR Zielona Góra.
DRAB M. 1988: Charakterystyka właściwości fizyko-chemicznych gleb powstałych na terenach poeksploatacyjnych kruszywa budowlanego w Dobroszowie Wielkim k/Nowogrodu w woje wództwie zielonogórskim. Zesz. Nauk. WSlnż. Zielona Góra 84: 105-121.
DRAB M. 1998: Badania nad przywracaniem produktywności gruntów po eksploatacji kruszy wa budowlanego. II Plony roślin uprawnych. Zesz. Nauk. Polit. Zielonog. 116: 147-159. GILEW SKA M. 1991 : Rekultywacja biologiczna gruntów pogómiczych na przykładzie KWB „K o
nin” . Rozprawy naukowe AR Poznań. 211.
GILEW SKA M. 2000: Rola podstawowych makroelementów w rekultywacji i zagospodarowaniu gruntów pogómiczych. Rocz. AR Poznań. 56: 391-400.
GREINERT H., GREINERT A. 1999: Ochrona i rekultywacja środowiska glebowego. Wydaw. Polit. Zielonog. Monografia 92.
HARABIN Z., PULKOWSKI W., WRONA A. 2001: Rekultywacja oraz zagospodarowanie leśne wyrobisk po eksploatacji kruszyw naturalnych w rejonie środkowopomorskim. Zesz. Nauk. Polit.
Zielonog. 125: 125-132.
FILIPEK T., BADORA A. 1993: Reakcja zbóż na silne zakwaszenie gleb. Cz. I Żyto. Rocz. Gle-
bozn. 44: 47-55.
FILIPEK T., DECHNIK I. 1995: Glin wymienny jako wskaźnik żyzności gleby. Zesz. Prob. Post.
Nauk. Roln. 421a: 67-76.
KAZIM IERCZYK T., WYPARŁO H. 1997: Rekultywacja i zagospodarowanie wyrobisk poeks ploatacyjnych o kierunku leśnym w kopalni piasku „Szczakowa” S.A. Górnictwo odkrywkowe a ochrona środowiska. Fakty i mity. Kraków: 321-332.
SZLAGOW SKI A., DOROZ W., TARGOSZ A., UBERMAN R. 1997: Główne problemy ochrony środowiska w kopalniach regionu kieleckiego. Górnictwo odkrywkowe a ochrona środowiska. Fakty i mity. Kraków: 261-274.
dr hab. inż. M ich a ł D rab
Z a kła d P odstaw O chrony Środowiska, Instytu t Inżynierii Środow iska U niw ersytet Z ielonogórski
