Sławiński, Tomasz
Uwagi o magnaterii kujawskiej
1447-1569
Przegląd Historyczny 7 6 /2 , 193-206 1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
r
o
z
p
r
a
w
y
TOMASZ SŁAWIŃSKI
Uwagi o magnaterii kujawskiej 1447—1569*
W szerokim ostatnio nurcie badań nad elitam i władzy, a szczególnie nad m agnaterią polską doby Rzeczypospolitej szlacheckiej, nie znalazło się dotychczas opracowanie, które omawiałoby tę grupę czy stan spo łeczny na terenie K ujaw i ziemi dobrzyńskiej. Większość badaczy sku piła uwagę bądź na Wielkopolsce właściwej, bądź Małopolsce, Mazow szu czy Prusach Królewskich. W pracach dotyczących całego obszaru Korony, K ujaw y traktow ane były marginesowo
Uwagi niniejsze dotyczyć będą elity senatorskiej K ujaw , to jest osób i rodzin spraw ujących urzędy wojewodów i kasztelanów brzesko-kujaw skich i inowrocławskich w dobie jagiellońskiej. Bezpośrednią inspiracją do tego studium była rozpraw a H enryka L i t w i n a na tem at m agna terii polskiej. Postanowiono zastosować podobną metodę, a więc przeana lizować obsadę najwyższych senatorii dzielnicy oraz koligacje pochodzą cych z niej rodów uznanych za magnackie, na uboczu pozostawiając sprawy posiadania i uposażenia. P raca nie pretenduje do w yczerpania tem atu. Stanowi jedynie próbę zwrócenia uwagi badaczy na ten rejon i uchwycenia głównych zależności pomiędzy sprawowaniem urzędów, a pozycją poszczególnych rodów. P rzyjęte ram y chronologiczne (zbliżone do określonych przez Litwina) obejm ują okres, w którym m agnateria kujawska przedstaw iała dość jednolitą grupę zarówno pod względem składu, jak i typu karier.
L iteratu ra przedm iotu w odniesieniu do istoty stan u magnackiego, genezy i dziejów m agnaterii koronnej została omówiona bądź zasygnali zowana w rozprawie Litw ina. Publikacje dotyczące rejonu K ujaw są nie liczne. Na uwagę zasługują prace Z. L a s o c k i e g o 2 i A. B i l i ń s k i e go* oraz opracowania Z. G u l d o n a 4 dotyczące głównie spraw gospo * Przyczynek do rozpraw y H enryka L i t w i n a , Magnateria polska 1454—1648.
Kształtowanie się stanu, PH t. LXXIV, z. 3, 1984, s. 451—170.
1 Między innym i: E. O p a l i ń s k i , Elita w ładzy w wojew ództw ach poznań
skim i kaliskim za Z ygm unta III, Poznań 1981; P. C z a p i e w s k i , Senatorowie świeccy, podskarbiowie i starostowie Prus K rólew skich 1454—1772, Toruń 1921;
W. C z a p l i ń s k i , J. D ł u g o s z , Zycie codzienne magnaterii polskiej w X V II w., Warszawa 1976; J. P i ę t k a , M azowiecka elita feudalna późnego średniowiecza, Warszawa 1975; E. S t a r c z e w s k i , M ożnowładztwo polskie na tle dziejow ym , Warszawa 1911; A. S u c h e n i - G r a b o w s k a , Badania nad elitą w ładzy w la
tach 1551—1562, ‘[w:] Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice pod red. A. W y-
c z a ń s k i e g o t. I, W arszawa 1976; T. Z i e l i ń s k a , Magnateria polska epoki
saskiej, W rocław 1977; A. K I o n d e r , Szlachecka elita polityczna Prus K rólew skich w latach 1576—1586, [w:] Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice t. IIL
Warszawa 1982; I. S u ł k o w s k a - K u r a ś , Doradcy W ładysława Jagiełły, [w:]
Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów pod red. S. K. K u c z y ń
s k i e g o t. II, W arszawa 1982.
s Z. L a s o c k i , Dostojnicy i urzędnicy ziem i dobrzyńskiej w X IV i X V w., ..Miesięcznik H eraldyczny” t. XVII, W arszawa 1934.
* A. B i l i ń s k i , Szlachta ziem i dobrzyńskiej za ostatnich Jagiellonów, wyd. Z. W d o w i s z e w s k i , W arszawa 1932.
darczych. M ateriały źródłowe dotyczące szlachty kujaw skiej można tak że znaleźć w dziełach M. B o r u c k i e g o 5 i A. P a w i ń s k i e g o 6.
W celu umożliwienia porównań m agnaterii kujaw skiej z mało- i wiel kopolską postanowiono, zgodnie z zasadami ustalonym i przez Litw ina, zbadać dwie zbiorowości statystyczne: 1. nominacje na cztery wielkie senatorie oraz 2. małżeństwa przedstawicieli m agnaterii tego regionu7. Wykaz senatorów sporządzono na podstawie „Sum m ariusza” M etryki K o ro n n ej8, posiłkując się „Genealogią” W. D w o r z a c z k a 9, „Polskim Słownikiem Biograficznym” 10, cytowanym i pracam i Lasockiego11 i Bi lińskiego 12, a także sporadycznie herbarzem A. B o n i e c k i e g o 13 i traktow anym i ostrożnie opracowaniami S. U r u s k i e g o 14, T. Ż у с h- l i ń s k i e g o 15 i K. N i e s i e c k i e g o 16.
Wykorzystano również zbiory dokumentów: „Acta Tomiciana” 17 „Uchańsciana” 18. Na tej samej bazie źródłowej oparto zestawienie m ał żeństw. Stosując kryteriu m nieprzerwanej, co najm niej trójpokoleniowej obecności na urzędach wielosenatorskich, lub też trzech niedrążkowych kasztelanów w jednym pokoleniu, za możnowładcze uznano pięć rodów kujawskich: Działyńskich, Kościeleckich, Kretkowskich, Lubrańskich i Oporowskich-Służewskich. C ztery pierwsze rody wywodzą się z K u jaw 19, a Oporowscy, w obydwu gałęziach piszący się z Oporowa i ze Służewa, od początku badanego okresu posiadają dobra i urzędy na K u jawach, tak że można ich uważać za miejscowych.
Przy badaniach zbiorowości statystycznej małżeństw należy zwrócić uwagę na niewielką wartość stosunku m ałżeństw międzymagnackich do magnacko-szlacheckich. Po pierwsze nie w ydaje się możliwe pełne usta
* Między innymi: Z. G u i d o n , Rozmieszczenie własności ziem skiej na K uja
wach w 11 połowie X V I w., „Rocznik Tow arzystw a Naukowego w Toruniu” r. LXIX, z. 2, 1964; R. G u i d o n , Z. G u i d o n , Rejestr podymnego w ojew ództw a
brzesko-kujaw skiego z 1634 r., „Prace Komisji H istorii” t. IX, 1973, s. 211—241;
R. G u i d o n , Z. G u i d o n , Rejestr pogłównego w ojew ództw a brzesko-kujaw skiego
z 1674 r., „Prace Komisji H istorii”, t. X II, 1976, s. 129—192.
5 M. B o r u c k i , Ziem ia K ujaw ska pod względem historycznym , jeograficznym,
archeologicznym, ekonom icznym i statystycznym , Włocławek 1882.
• A . P a w i ń s k i , Polska X V I w. pod względem geograjiczno-statystycznym t. I i II; W ielkopolska, [w:] Źródła Dziejowe t. X II, W arszawa 1883; t e n ż e , Dzieje
ziem i ku ja w skiej oraz akta historyczne do nich służące t. I—V, W arszawa 1888.
7 H. L i t w i n, op. cit., s. 453—455.
e M atricularum Regni Poloniae Sum m aria t. I—V, cz. 1, wyd. T. W i e r z b o w s k i , W arszawa 1905—1919, t. V, cz. 2, oprać. J. P ł o c h a , A. R y b á r s k i , I. S u l k o w s k a pod red. J. S a w i c k i e g o , W arszawa 1961.
'W . D w o r z a c z e k , Genealogia cz. I i II (tablice), W arszawa 1959. 10 Polski Słow nik Biograficzny, t. I i nn., K raków 1935 (dalej cyt.: PSB). 11 Z. L a s o c k i , op. cit.
“ A. B i l i ń s k i , op. cit.
“ A. B o n i e c k i , H erbarz Polski t. I—XVI, W arszawa 1890—1914. 14 S. U r u . s k i, Rodzina, Herbarz szlachty polskiej, W arszawa 1904—1931. 15 T. Ż y c h l i ń s k i , Ziota Księga szlachty polskiej t. I—XXXI, Poznań 1879— —1908.
i» K. N i e s i e c k i , H erbarz Polski t. 1 - Х , w y d J. N. B o b r o w i c z, Lipsk 1839—1846.
и Acta Tomiciana t. I—X II, Posnaniae 1852—1915, t. VIII, XIV—XVII, wyd. W. P o c i e c h a , Wrocław 1^51—1966.
is Uchańsciana czyli zbiór dokum entów w yjaśniających życie i działalność Ja
kuba Uchańskiego t. I—IV, wyd. T. W i e r z b o w s k i , W arszawa 1895.
і* А. В i 1 i ń s к i, op. cit., s. 92; PSB t. VI, s. 92; t. X IV , s. 413; t. XV, s. 282; t. XXIV, s. 139; M. B o r u c k i , op. cit., s. 115, 118, 125.
M A G N A T E R IA K U J A W S K A 1447—1569 1D5
lenie wszystkich związków rodzinnych w ybranych rodów, naw et przy bardzo wnikliwej kwerendzie w źródłach regionalnych. Po drugie k ry te ria „w artości” m ałżeństw muszą budzić wątpliwości, nie wiadomo bo wiem czy można uznać za większy sukces związek córki m agnata z re prezentantem możnego, lecz podupadłego rodu, nie piastującym godności senatorskiej, czy małżeństwo z pierwszym w rodzie senatorem, będącym jednocześnie człowiekiem wielkiej kariery, dzierżącym bogate królewsz- czyzny i odgryw ającym w ybitną rolę w państwie? Wydaje się, iż koniecz ne jest indyw idualne podejście do takich przypadków, zaprzeczające m e todzie statystycznej. W w ypadku K ujaw zachodzi także wątpliwość do tycząca rejonizacji m agnaterii tak charakterystycznej dla innych stron kraju. Wszystkie wymienione rody posiadały urzędy i m ajątki również poza Kujawami. F akt wydaw ania córek za szlachtę średnią mógł być za równo wynikiem niemożności osiągnięcia lepszych paranteli, jak i celo wej polityki rodów magnackich ugruntow ujących swoją pozycję w da nym te re n ie 20, z kolei nierównomierna pozycja poszczególnych rodzin, ujęta statystycznie może przy m ałej ich liczbie zacierać rzeczywisty obraz.
Mimo tych wątpliwości zestawiono wszystkie ustalone małżeństwa magnackiej czołówki K ujaw (Tablica I), co pozwala na obliczenie ustalo nych przez Litw ina wyznaczników: koligacyjnego ilorazu procesów inte gracyjnych i koligacyjnego ilorazu procesu zam ykania się m agnaterii, a także na opisową analizę tych procesów.
K lasyfikacja rodów skoligaconych z możnowładztwem kujaw skim również nastręcza trudności. Do m agnaterii zaliczono wszystkie te rody, które w ymienia Litw in dla rejonu Wielko>- i Małopolski 21 i rody, których genealogie zamieszcza Dworzaczek22. W pozostałych przypadkach rangę małżeństwa rozpatryw ano indywidualnie, biorąc pod uwagę główne k ry teria magnackości: urzędy i koligacje23. Największe kontrow ersje pow stały w w ypadku starych rodzin senatorskich nie spełniających koniecz nego w arunku — co najm niej dwóch następujących po sobie senatorów wielkich. Przy określaniu wymienionych wyznaczników zastosowano od mienne podziały czasowe. Zamiast podokresów chronologicznych u jm u ją cych małżeństwa zaw arte w ich ram ach 24, zastosowano podział na cztery w przybliżeniu odpowiadające sobie pokolenia badanych rodzin. Wyda wało się to celowe dla uniknięcia błędów w ynikających z przybliżeń dat ślubów, a także dla zilustrow ania naw arstw ienia procesów integracji i za mykania się stanu w kolejnych pokoleniach zarówno poszczególnych ro dzin, jak i całej zbiorowości 2;.
Na początku poddano analizie proces integracyjny. Pokolenie pierw sze reprezentow ane jest przez pięcioro Oporowskich, dwoje K retkow - skich i dwoje Kościeleckich. Wśród zaw artych małżeństw tylko trzy: Bogusława z Oporowa z K atarzyną z K orytnicy, Beaty Oporowskiej
w Przegląd indeksu nazw isk do II tom u Genealogii D w o r z a c z k a w yka
zuje w większości wypadków, że najwyższy krąg m agnaterii w ydaw ał chętniej córki niż synów za przedstaw icieli niższej szlachty.
il H. L i t w i n , op. cit., s. 454.
a W. D w o r z a c z e k , op. cit. t. II, tabl. 96—183. a H. L i t w i n , op. c it. s. 452.
M Tamże, s. 456.
25 M ałżeństwo w obrębie badanych rodzin uwzględniono w pokoleniu rep re zentowanym przez mężczyznę.
z Dawidem Buczackim i Dobrochny Kościeleckiej z Sędziwojem Czarn- kowskim można zaliczyć do zaw artych w gronie ponadlokalnej magna terii. Wprawdzie związki Mikołaja Oporowskiego z K atarzyną Gulczew- ską-Sierpską, a B arbary Oporowskiej z Sasinem ze Szczawina, kaszte lanem płockim, m ają również charakter ponadregionalny, nie osiągają jednak tej rangi co dw a p ierw sze26. M ałżeństwa Koécieleckiego z Pniew - ską i Kretkowskiego z G rzymką Awdańcówną z Izbicy, zaliczyć należy do lokalnych magnacko-szlacheckich, mimo rodowodu Awdańcówny, po tom kini szeregu średniowiecznych wojewodów i kasztelanów kujawskich, siedzących od stuleci n a Izb ic y 27.
Małżeństwo K retkow skiej z Grotem z Nowego M iasta28, podobnie jak związek P iotra Oporowskiego z Chrząstowską 29, należą do ponadre gionalnych, lecz nie możnowładczych.
W pokoleniu drugim odpowiednie proporcje k ształtują się, jak nastę puje: dziewięć m ałżeństw z m agnaterią „obcą” w stosunku do czterech z miejscową szlachtą średnią. Należy tu jednak zaznaczyć, że rozciąga jący swe w pływ y na Wielkopolskę, Pomorze czy ziemię łęczycką mag naci kujawscy łączyli się z tam tejszą szlachtą, którą wobec tego zaliczyć trzeba do miejscowej, bo taką była w oczach „m igrujących” magnatów. Liczbę związków miejscowych należy więc rozszerzyć, włączając do nich małżeństwa z rodzinami pozakujawskimi, pochodzącymi przeważnie z ziem i powiatów bezpośrednio sąsiadujących z K ujaw am i. Zaliczając do tej grupy Głowackich, Gajewnickich i Z ychlińskich30, powiększamy liczbę miejscowych koligacji magnacko-szlacheckich w pokoleniu drugim do ośmiu.
Do szlachty średniej trzeba było form alnie zaliczyć Febronię Dana- borską (żonę Mikołaja Działyńskiego), córkę księżniczki racib o rsk iej31.
W pokoleniu trzecim iloraz procesów integracji wyznaczało czterna ście m ałżeństw z m agnaterią obcą w stosunku do sześciu ze średnią szlachtą kujawską, czy też piętnastu z szeroko pojętą szlachtą miejsco wą. Również tu ta j napotykam y trudności w zaszeregowaniu takich ro dów jak Kobylańscy, Danaborscy czy R ussoccy32 do średniej szlachty lub m agnaterii. Obydwie interpretacje budzić mogą wątpliwości.
W następnym pokoleniu liczba związków z m agnaterią obcą wynio słaby siedemnaście, a m ałżeństw z kujaw ską szlachtą średnią osiem, do liczywszy zaś m ariaże z okoliczną średnią szlachtą — trzynaście. Gene^ ralnie więc, w okresie życia czterech pokoleń koligacyjny iloraz procesu integracji m agnaterii wynosił odpowiednio:
M J. P i ę t k a , op. cit., s. 78. 27 Według ustaleń J. Bieniaka*
и I. S u ł k o w s k a - K u r a ś , Grot Jan z Nowego M iasta h. Rawicz, PSB
t. IX, s. 15; Powiat rawski. Zarys dziejów do końca 1973 r., Łódź 1975, s. 112. *' J. B i e n i a k, Oporowski Piotr h. Sulim a (ok. 1405—1467), wojewoda łę
czycki, PSB t. XXIV, s. 139—141.
” Zapewne Gajew niccy h. Doliwa z Gajew nik w woj. sieradzkim, A. B o n i e c k i , op. cit., t. V, s. 343; Głowaccy h. P rus I A. B o n i e c k i , op. cit., t VI, s. 112—ИЗ; Żychlińscy h. Szeliga z Żychlina pod Koninem, A. G ą s i o r o w s k i ,
Starostwo wielkopolskich m iast królew skich w dobie Jagiellońskiej, W arszawa 1981,
s. 83. Г
S1 A. B o n i e c k i , op. cit. t. IV, s. 72, 73.
** Kobylańscy h. Grzymała, A. B o n i e c k i , op. cit. t. X, s. 235—>241; D ana borscy h. Topór, A. B o n i e c k i , op. cit. t. IV, s. 72, 73; Russoccy h. Korab, K. N i e s i e с к i; op. cit. t. VIII, s. 197.
M A G N A T E R IA K U J A W S K A 1447—15β9 197
uwzględniając
uwzględniając szlachtę szlachtę okoliczną
ściśle kujaw ską: w 52ЄГ52Ут
znacze-mu:
pokolenie I 3 : 2 (1.5) 3 4 (0,75)
pokolenie II 9 : 4 (2,3) 9 8 (1,1)
pokolenie III 14: 6 (2,3) 14 15 (0,9)
pokolenie IV 17 : 3 (2,1) 17 13 (1,3)
Zestawienie w skazuje na to, że możni kujaw scy w połowie wieku XV byli silniej związani z miejscową szlachtą średnią niż z obcą m agna- terią. Pod koniec tego stulecia, gdy pozycja badanych rodzin była moc niej ugruntow ana i żywsze były ko ntakty m agnatów z różnych stron kraju, wzrosła i do końca analizowanego okresu pozostała praw ie nie zmienna przewaga koalicji z obcymi m agnatam i nad małżeństwami z miejscową średnią szlachtą, zwłaszcza nad związkami z rodzinami
osiadłymi w najbliższej okolicy.
Integracja m agnacka na K ujaw ach przebiega więc odmiennie niż w Wielkopolsce, a podobnie jak w Małopolsce 33, choć zapewne z nieco innych przyczyn. W ydaje się iż w ynika to z dość wcześnie ustalonego ponadlokalnego ch arakteru m agnaterii kujaw skiej, polegającego po części na jej dążeniu do wyższych godności w lepiej notowanych dzielnicach kraju, jak też w szczupłości terytorialnej i ludnościowej rodzinnej zie mi. Potw ierdza to fakt, że większość związków międzymagnackich za w arta została przez badaną grupę z możnowładztwem z Wielkopolski, Pomorza oraz ziem sieradzkiej i łęczyckiej, czyli okolic sąsiadujących z K ujaw am i.
Jak kształtow ał się proces zam ykania m agnaterii kujawskiej? Odpo wiednie ilorazy wynoszą w kolejnych pokoleniach:
pokolenie I 3 : 6 (0,5)
pokolenie II 13: 7 (1,9)
pokolenie III 17:19 (0,9)
pokolenie IV 19:18 (1,1)
Na K ujaw ach m agnateria startu jąca z nieco wyższego pułapu niż w Wielko-, a niższego niż w Małopolsce 34 staje się szybko grupą b ar dziej zam kniętą i elitarną niż analogiczne społeczności tych dzielnic. Po dobnie jak tam, iloraz zam ykania się m agnaterii ulega wahaniom, aby ustabilizować się w czasach zygmuntowskich w okolicach 1,0, czyli rów nowagi w m ałżeństw ach międzymagnackich i magnacko-szlecheckich.
Dla poszczególnych rodzin całościowy iloraz związków międzymag nackich do ogólnej liczby małżeństw w badanym okresie przedstawia się następująco (w procentach):
Działyńscy 35®/«
Kościeleccy 70°/o
K retkow scy 50°/o
Lubrańscy 38%
Oporowscy-Służewieccy 54»/.
** H. L i t w i n , op. cit., s. 458—460. 34 Tamże, s. 457.
Wysoki procent m ałżeństw międzymagnackich wśród możnowładztwa kujawskiego jest prawdopodobnie skutkiem polityki małżeńskiej, która miała na celu wzmocnienie związków przerastających znaczeniem rodzin ną ziemię magnatów z rejonami, w kierunku których odbywała się ich ekspansja. Może też świadczyć o pozycji zajmowanej na ogólnopolskim „rynku małżeńskim” .
Stosunkowo niewielka liczba związków zaw artych między sobą we w nątrz badanej grupy (siedem w ciągu całego okresu) tylko pozornie daje dowód niewielkiej więzi wzajemnej. W istocie m agnateria kujaw ska była niezwykle silnie i blisko powiązana. Oporowscy trzy razy łą czyli się z Kościeleckimi, dw ukrotnie z Lubrańskim i, którzy z kolei dwa razy wchodzili w związki z Kretkowskimi. Bliższe pokrewieństwa po w staw ały przy udziale rodzin trzecich: oto na przykład w czwartej ćwierci XV w. Andrzej Kretkowski i Ja n Oporowski poślubiają rodzone siostry — K atarzynę i Zofię Odrowążówny ze S p ro w y 3S. Po śmierci Kretkowskiego wdowa po nim wychodzi powtórnie za Jana Kościelec- kiego, wdowca po Oporowskiej. Jej syn z pierwszego małżeństwa Mikołaj Kretkowski jest więc przyrodnim bratem Mikołaja Kościeleckiego i An ny z Kościeleckich Krotoskiej, a ciotecznym Jan a Oporowskiego (II) i Elżbiety z Oporowskich Kościeleckiej. Mikołaj K retkow ski żeni się z Anną, jego cioteczny b rat Ja n Oporowski (II) z Zofią, a urodzony z Oporowskiej Janusz Kościelecki z K atarzyną — córkam i Ambrożego Pam pow skiego36. Następne pokolenia zaw ierały też związki w kręgu ro dziny i powinowatych. Można więc mówić o mocnych związkach regio nalnych i wspólnej, ponadlokalnej polityce małżeńskiej możnowładztwa kujawskiego, przy jednoczesnej elitarności tej grupy wśród pozostałej szlachty regionu.
Przechodząc do omówienia nominacji na cztery wielkosenatorskie urzędy K ujaw (tabele II i V), należy podkreślić, że były one niższe w hierarchii form alnej od urzędów wielko- czy małopolskich. Wojewoda brzesko-kujawski zajmował ósme miejsce, inowrocławski dziesiąte, a ka sztelanowie odpowiednio trzydzieste trzecie i trzydzieste piąte miejsce w senacie. K ujaw y jako ziemia zajmowały czwarte miejsce po ziemi krakow skiej i sandom ierskiej oraz Wielkopolsce z łęczyckim i sieradz kim 37. Z tego powodu, jak było już powiedziane, szukający awansu K u- jawianie przechodzili do hierarchii innych ziem, a dla magnatów obcych senatorie kujaw skie były przeważnie punktem w yjścia do dalszych urzę dów w swoich dzielnicach. Nie zmienia to faktu, że kolejność m iała cha rak ter historyczny i form alna niższość K ujaw nie ujm owała splendoru miejscowym kasztelaniom. W latach 1447— 1506 na wspomniane urzędy dokonano 31 nominacji dla 21 osób z 11 rodów, z czego 22 nominacje przypadły czołowym rodom dzielnicy: Kościeleckim, Kretkowskim, Opo- rowskim-Służewskim, dwie reprezentantom Działyńskich i Lubrańskich,
85 Małżeństwo K atarzyny Sprowskiej z K retkow skim pom ija D w o r z a c z e k (op. cit. cz. Ц, tabl. 108) a za nim inni autorzy (E. O p a l i ń s k i , op. cit., s. 141; Cz. M i c h a l s k i , Odrowąż Dobiesław z Żuraw icy (+1475), kaszt, przemyski, PSB t. X X III, s. 544, 545). Pośw iadczają je herbarze a także A. G ą s i o r o w s k i (op. cit., s'. 52) i Z. G u i d o n (K retko w ski A ndrzej h. Dołęga (zm . 1479), wojewoda
inowrocławski, PSB t. XV, s. ?76).
38 J. W i e s i o ł o w s k i , A m broży Pam pow ski — starosta Jagiellonów. Z dzie
jów awansu społecznego na przełom ie średniowiecza i odrodzenia, W rocław 1976
(tabl. genealogiczna).
M A G N A T E R IA K U J A W S K A 1447—1569 199
jedna Mikołajowi Szarlejskiem u 38, a pięć reprezentantom średniej m iej scowej szlachty, wywodzącej się jednak przeważnie z dawnego, przed- jagiellońskiego jeszcze możnowładztwa. Jedynym reprezentantem rodów obcych na senatorskich K ujaw ach był w owym czasie Piotr Dunin z Ujazdu i Prawkowic, pochodzący ze średniej szlachty m ałopolskiej39. Był on jednak nie tylko postacią w ybitną i zasłużoną, ale także dzie dzicem świetnej trad ycji i nazwiska. Oprócz tego spośród średniej szlach ty urząd wojewódzki osiągnął tylko A ndrzej Lubieński. Pozostali rep re zentanci tej grupy piastowali najniższą w hierarchii kasztelanię inowro cławską. Widać więc, że podobnie jak w Wielkopolsce, gros nominacji tego czasu (80%) przyznano miejscowym magnatom, którzy opanowali całkowicie najwyższe urzędy.
W drugim analizowanym okresie 1506— 1569 rozdano na K ujaw ach 48 nominacji. Dwadzieścia dziewięć przypadło miejscowej, starej m a gnaterii: Działyńskim, Kościeleckim, R retkow skim , Lubrańskim , Oporow- skim-Służewskim, pięć nowej — to jest Andrzejowi i Janow i Krotoskim, jedna reprezentantow i miejscowej szlachty średniej Piotrowi Sm erzyń- sk iem u 40, trzynaście reprezentantom m agnaterii wielkopolskiej (Górka, Latalski, dwu Leszczyńskich, Łaski, Potulicki, Tomicki, Zebrzydowski, Sokołowski). Jedną nominacją obdarzony został Adam Drzewicki, któ rego należałoby zaliczyć do średniej szlachty małopolskiej, choć m ajątek, tradycja i koligacje pozwoliłyby umieścić go także wśród magnatów.
Widać więc, że w odróżnieniu od W ielkopolski41, na K ujaw ach utrzy m uje się dominacja m agnaterii na wyższych urzędach. Miejscowa stara m agnateria utrzym uje 60% nominacji, m agnateria obca 27%, pozostałe nominacje przypadają rodom średnioszlacheckim, głównie jednak w yra stającym na m agnatów Krotoskim.
Podsumowując obydwa okresy możemy stwierdzić, że senatoriaty k u jawskie obsadzone były w większości przez m agnatów wywodzących się lub silnie związanych z regionem, pod koniec okresu jagiellońskiego ustępujących nieco napływowi przybyszów z sąsiedniej Wielkopolski. Nikły udział w nominacjach ma miejscowa szlachta średnia, a spośród obcej do urzędów kujaw skich dochodzą pojedyncze osoby, związane na ogół z dworem królewskim (Dunin, Drzewicki). Obcy magnaci w hie rarchii kujaw skiej byli w kilku przypadkach bliscy tej ziemi poprzez związki rodzinne (Potulicki, Latalski, Leszczyńscy) 42.
M agnateria kujaw ska przeanalizowana z punktu widzenia zwartości, integracji i szczelności stanu, wzajemnych związków, polityki małżeń skiej i spraw owanych urzędów prezentuje się jako ściśle powiązana, po 38 Był on potomkiem czołowego niegdyś możnowładztwa wielkopolskiego. Por.:
Dzieje Inworocławia t. I, pod red. M. B i s k u p a , W arszawa 1978, s. 224—228;
A. P r o c h a s k a , Scibor ze Ściborzyc, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w To ru n iu ” r. XIX, 1912; J. B i e n i a k , M ikołaj ze Sciborza h. Mościc-Ostoja (oře.
1350 — ок. 1411), kasztelan bydgoski, PSB t. XXI, s. 140—142.
M K. G ó r s k i , Dunin Piotr z Prawkowic (1415?—1484), wojewoda brzesko-ku
jaw ski, PSB t. V, s. 479—480. _
40 Ze Sm erzyna lub Sm erczyna w pow. szubińskim, Słow nik Geograficzny K ró
lestwa Polskiego t. X, W arszawa 1889, s. 872.
41 HD. L i t w i n , op. cit., s. 465.
42 Dwaj pierw si byli żonaci z Kretkowskim i, J a n Leszczyński urodzony z Opo- rowskiej był ciotecznym b ratem P iotra ze Służewa. R afał Leszczyński był synem Jana i M arii de M arcellanges I v. Sokołowskiej kaszt, łęczyckiej (W. D w o r z a - c z e k, op. cit., cz. II, tabl. 119).
pierająca się elita, praw ie całkowicie panująca na miejscowych najw yż szych senatoriatach. Jest też grupą o najłatw iejszym dostępie do kró- lewszczyzn, które często utrzym uje przez kilka pokoleń (Kościeleccy — Bydgoszcz i N ak ło 43, K retkow scy — Rogoźno W lk p .44, Oporowscy — K ruszw ica45) oraz największej aktywności i możliwości ekonomicznych. Na ogólną liczbę ośmiu m iast szlacheckich założonych w owym okresie na Kujawach, sześciu lokacji dokonali przedstawiciele badanej g ru p y 46. Niektórzy jej reprezentanci są posiadaczami znacznych fortun rozrzuco nych nieraz po kilku województwach. Dobra ziemskie na K ujaw ach, po roku 1466, przyniosły znacznie wyższy dochód z łanu, niż m ajątki po łożone w innych ziemiach K o ro n y 47. Wspomniany Mikołaj Kretkowski, wojewoda brzeski, posiada dobra na K ujawach, Mazowszu, Wielkopolsce, Pomorzu, ziemi krakow skiej i Czerwonej R u s i48. Synowie dzielą się jego m ajątkiem , lecz w ich pokoleniu zaznacza się przyham owanie błyskotli wej k ariery tej rodziny rozpoczętej na sam ym początku XV w ieku (tab. VI). N ajstarszy syn zmarłego w 1520 r. wojewody, Sylwester, w 1538 r. uzyskuje zgodę opiekunów swej kuzynki, Beaty Kościeleckiej, na małżeństwo z n ią 49, lecz związek uczuciowy B eaty z kn. Ilią Ostrogskim niweczy te p la n y 50. Ponad pięćdziesięcioletni Sylw ester dopiero w 1560 r. otrzym uje skrom ną kasztelanię bydgoską, a w trzy lata później krusz wicką, na której um iera S1. Drugi syn, Erazm, zaręczony z Zuzanną Mysz kowską, po zerw aniu zaręczyn przez ojca narzeczonej, pozostaje bezżen- ny do końca życia. Wcześniej otrzym uje kasztelanię brzeską, nie obej m uje jednak województwa, zostaje ostatecznie kasztelanem gnieźnień skim 52. Czwarty syn, Andrzej, piastuje skrom ną kasztelanię kowalską, żeni się z przedstawicielką średniej szlachty, M ałgorzatą Modliborską S3. Trzeci syn Grzegorz, dopiero jako starzec otrzym uje kolejno kasztelanię rypińską, brzeską, województwo brzeskie i na koniec kaliskie 54.
•“ A. G ą s i o r o w s k i , op. cit., s. 24; W. D w o r z a c z e k , op. cit., s. 24. 44 A. G ą s i o r o w s k i , op. cit., s. 24.
45 Por. tablica VII.
44 Były to w 1442 r. Chodecz Kretkow skich, Kościelec — Kościeleckich, w 1448 r. Skąpe Kościeleckich, przed 1489 r. Służewo Oporowskich-Służewskich, w 1509 r. Lubraniec Lubrańskich i w 1553 r. Płonne K retkow skich (Z. G u i d o n ,
Lokacje m iast kujaw skich i dobrzyńskich w XI I I —XIV. u>·, „Ziemia K ujaw ska”
t. II, Inowrocław 1968, s. 19—46).
f47 Średni dochód z jednego łana ziemi m iał wynosić ok. 1532 r. w Prusach K rólewskich i na K ujaw ach 49 zł., w woj. sandom ierskim , krakow skim i lubel skim 29 zł., w okolicach Gniezna i Kalisza 24 zł., n a Mazowszu 22 zł. a n a P od lasiu 19 zł. (K. R a k o w s k i , "Wewnętrzne dzieje Polski i zarys rozw oju społecz
nego i gospodarczego, W arszawa 1908, s. 351, 352).
48 D. Q u i r i n i - P o p ł a w s k a , K retkow ski M ikołaj h. Dołęga (zm. 1519), w o
jewoda brzesko-kujaw ski, PSB t. XV, s. 284 (biogram opracow any bardzo niedo
kładnie, z pominięciem istotnych faktów); Acta Tomiciana t. XVI/1, W rocław 1960, s. 225—226, t. XIV, s. 827; Słow nik historyczno-geograficzny w ojew ództw a poz
nańskiego w średniowieczu cz. 1, z. 1, 1982, s. 21; Słow nik historyczno-geograficzny w ojew ództw a płockiego w średniowieczu, zesz. 1: A—J, W rocław 1980, s. 64; W iel ka Powszechna Èncyklopedia Ilustrowana t. XXXIX—XLIX, W arszawa 1907, s. 865.
* Acta Tomiciana t XVI/1, W rocław 1960, s. 224—228.
“ R. Ż e l e w s k i , Ł aska l-o voto Ostrogska z Kościeleckich Beata, PSB
t XVIII, s. 222—224.
*Ł A. B o n i e c k i , op. cit. t. X II, s. 270.
и H. K o w a l s k a , K retko w ski Erazm h. Dołęga (1508—1558), kasztelan brzeski, PSB t. XV, s. 277.
AGAD, Przedeckie grodz, recogn. n r 20, f. 311—312v.
44 H. K o w a l s k a , K retko w ski Grzegorz h. Dołęga (zm. 1590), wojewoda brze
M A G N A T E H IA K U J A W S K A 1447—1569
201
K retkow scy tracą w ty m pokoleniu większość dzierżonych królew - szczyzn. Nie zmienia to jednak faktu, że wszyscy synowie Mikołaja K ret- kowskiego zostali senatorami, a rola tej rodziny pozostała wysoka.
Niezwykle tragiczne losy spotykają Lubrańskich. K rw aw a vendetta związana z walką o ordynację lubrańską kończy obiecującą karierę tego rodu w połowie XVI w . 55
Oporowscy-Służewscy (tabl. VII) w ygasają w głównych swych li niach i rozpływ ają się w morzu szlacheckim pod koniec XVI w. W se nacie pozostaje tylko gałąź z M iłonic5e.
Kościeleccy wygasają w wieku XVII; jedynie K retkow scy i Działyń- scy pozostają w składzie polskiej m agnaterii do końca XVIII wieku.
Pozycja tych rodzin była jednak na tyle mocna i znacząca, że sława ich imienia trw ała niekiedy do X IX wieku. Potężni w XVIII w. Dąmb- scy, właściciele Lubrańca, jako nowi magnaci pragnąc dodać sobie splen doru pisali się zawsze „hrabiam i na L ubrańcu”, w ykorzystując wspól notę herbu z L u b rań sk im i57. Siedemnasto-osiemnastowieczni Miłońscy zaznaczali swe pochodzenie „z Oporowa” 58, a Działyński pisał się w XIX wieku „hrabią z Kościelca” 5B.
Wnioski z analizy polityki małżeńskiej i udział w nominacjach sena torskich m agnaterii kujaw skiej drugiej połowy XV i pierwszej połowy XVI w. są bardzo podobne do tych, jakie w ysnuł L itw in po przebada
niu analogicznych grup Wielko- i Małopolski.
Zaawansowana integracja, ogólnokrajowy zasięg rynku małżeńskiego przy jednoczesnym lokalnym obsadzaniu urzędów wojewódzkich i kasz telańskich świadczy, że nie ukształtow ał się jeszcze w pełni stan ma gnacki, ponadterytorialny tak pod względem koligacji, jak i urzędów. Coraz większy udział obcych magnatów w hierarchii kujaw skiej pod ko niec XVI w. jest jednak zapowiedzią przyszłych zmian. Elita kujaw ska w skutek obiektyw nych w arunków teren u wcześniej niż inne zaczęła ule gać procesowi integracji i tworzenia się stanu magnackiego, przez na bieranie charakteru ponadlokalnego. Świadczą o ty m liczne awanse K u- jaw ian w hierarchiach Wielkopolski, Pomorza i M ałopolski60 oraz liczne małżeństwa ponadregionalne. Proces ten jednak został zahamowany roz wojem rodzinnej m agnaterii „wyższych” dzielnic i wygaśnięciem lub upadkiem czołowych rodzin kujawskich.
“ L. H a j d u k i e w i c z , Lubrański Tom asz h. Godziemba (zm. 1537), kaszte
lan brzeski, PSB t. XVIII, s. 85—86.
“ S. U r u s к i, op. cit., t. XI, s. 94—95. 87 M. B o r u c k i , op. cit., s. 112.
M K asztelanka rozpierska K atarzyna z Miłońskich Dziewanowska fundując w 1683 r. m onstrację pisze się K atarzyną z Oporowa. Zob. Katalog zabytków sztuki
w Polsce t. X I, z. 16, W arszaw a b. d., s. 32.
48 »Tytus z Kościelca Działyński, Zbiór praw L itew skich r. 1841” w zbiorach BUW, podpisy na p o rtretach w /w w Kórniku.
® H. L i t w i n , op. cit., s. 462—463; W. D w o r z a c z e k , op. cit., cz. II, tabl. 114—115.
D ZIA ŁY Ń SC Y K O ŚCIELECCY 1 K R ETK O W SCY LU B R A Ń SCY j OPO RO W SCY — SŁUŻEW SCY P o k o le n ie IV 1 P o k o le n ie Ш | P o k o le n ie II | P o k o le n ie I
M ikołaj X 1444 D orota z Pniew D obrocbna X 1465 Sędziwój Czarn-
kowski
Jan x G rzym ka Awdańcówna z Izbicy
N x G ro t z Nowego M iasta b. Rawicz
Bogusław x 1424 K atarzyna z K oryt nicy
M ikołaj x Katarzyna Gulczewska — Sterpska
Beaia x Dawid Buczacki Piotr x Chrząstowska Barbara x Sasin ze Szczawina Mikołaj X Febronia D anaborska
Piotr x 1498 A nna C zdinkow ska
—>
Jan X 1483 Elżbieta Oporowska x 1486 K atarzyna Odrowążówna ze Sprowy
W incenty x B arbara z Gołańczy D obrocbna X Jan Baranowski Andrzej X 1510 K atarzyna Telni-
czanka
M ikołaj X 1494 A nna Oleśnicka Stanisław x Oporowska
N x Jan Lubrański (z linii średnio- szlacheckiej)
Andrzej x 1476 K atarzyna O drową- żówna ze Sprowy
Aleksandra x Maciej Głowacki M ikołaj x Jadwiga Żychlińska Barbara X Gajewnicki Bernard X Barbara Kretkowskp. Feliks X K atarzyna Tomislaw-
ska
M aciej x N awojka Zarem bianka z Kalinowy
Jan x Zofia O drowążówna ze Sprowy Zofía x 1472 K asper Leszczyński N x Stanisław Kościelecki
M ikołaj x 1510 M agdalena Fogler K atarzyna x Jakub G linka A nna X Łukasz Mełdzyński M ałgorzata X Stanisław Srzeński Jadwiga X Andrzej Iłowski Jan x 1527 D o ro ta z M arkowa
Mikołaj X 1511 A nna Łaska A nna x Andrzej K rotoski M ikołaj X K atarzyna Szamotulska Stanisław X D o ro ta Płomykowska A nna X Andrzej Oporowski Beata x 1539 Ilia Ostrogski
X 1564 O lbracht Łaski B arbara X Feliks Srzeński Jan x 1513 K atarzyna Pampowska
x 1534 K atarzyna z Kcyni Burneta x Andrzej Lewicki N X M ikołaj Walewski Petronela X Mikołaj Podo&ki
K atarzyna X 1497 Sędziwój C zarn kowski
M ałgorzata x Piotr z Żukowa B arbara X B ernard L ubrański M ikołaj X 1501 A nna Pampowska Hieronim X K atarzyna z Bnina
Grzegorz x Anna Oporowska D orota x 1513 W incenty Sza
motulski
Barbara X 1516 Jan Opaliński A nna x M ikołaj Russocki Zoíia x M ikołaj Niewieski Jadwiga x 1533 Maciej O paliń
ski
M ałgorzata X Wacław Tolibor- ski
A nna x W incenty Malski Tom asz x A nna Oporowska
Piotr x Agnieszka z K obylan Zofia x Feliks Gulczcwski-Sierpski Jan x Zofia Pampowska Elżbieta x Jan Ko<cielecki Petronela x Jan D anaborski Andrzej x A nna Kościelecka
x K atarzyna G órska
Jan X 1535 Elżbieta W ilkanowska M ikołaj x 1555 A nna Sokołowska
X 1572 Fiedora Bohuszówna R afał X K atarzyna z G órki Paweł X 1557 K atarzyna K ostka A ndrzej x K atarzyna Chocieńska Eufrozyna x M ikołaj Radziejowski Feboria x Jan Dąbrowski Zofia x Stanisław Garnisz
Jan X 1533 A nna Tęczyńska
X 1552 K atarzyna z G órki Zofia x Sebastian Mielecki Jadwiga x Seweryn Boner K atarzyna x 1510 Stanisław T arn o
wski
Regína X 1526 Stanisław Kościelecki ХІ541 P iotr Czarnkowski Andrzej x 1555 A nna Łaska Janusz X 1542 G ertruda D anaborska Stanisław x 1562 A nna Baranowska A nna X Jan Kamieniecki
Elżbieta X N . Potocki x Sebastian Źórawiński
Sylwester x U rszula K onarska Grzegorz x K atarzyna Russocka
z Łaska
Andrzej X M ałgorzata M odliborska N X przed 1530 M ikołaj Potulicki Barbara X 1538 Janusz Latalski
W awrzyniec x K alarzyna Siera kowska
Zofia x Jakub Chlewicki
Anna X Grzegorz Lubrański
X Tom asz Lubrański
X Jak u b Drzewicki Eiazm X A nna W rzesińska
x Elżbieta Kamieniecka A m broży X Elżbieta Jemielska A nna x Łukasz Konarzewski N x Jan Bratuszewski A nna X Mikołaj Zebrzydowski A nna x Jan W oźnicki
M A G N A T E R IA K U J A W S K A 1447—1569 203 T a b e l a II Kasztelanowie inowrocławscy Senator przynależność społeczna M — magnateria S — szlachta średnia okres pełnienia urzędu kolejne wielkie senatorie na Kujawach małżeństwa M ikołaj Kościełecki z Płom ykowa M 1453 woj. inowr. woj. brzeski D orota z Pniew Jan z Łabiszyna s 1459— 1482/9 — K rystian ze Smólska s 1489— 1497 — W ładysław Oporowski M 1498 ?
Stanisław Kościełecki M 1501— 1512 woj. inowr. woj. brzeski
Oporowska
M ikołaj Kościełecki M 1512— 1520 woj. inowr. woj. brzeski
A nna Łaska
Jan Kościełecki Ni 1523— 1526 K atarzyna Pampowska P iotr ze Służewa O porowski M 1526— 1535 Agnieszka z K obylan Andrzej K rotoski M 1535— 1552 woj. inowr.
woj. brzeski .
A nna Kościefecka
Andrzej Kościełecki M 1552— 1553 woj. inowr. A nna Łaska Jan K rotoski M 1553— 1563 woj. inowr. A nna Potulicka,
A nna Latalska Urszula O strorożanka Adam Drzewicki s 1563— 1569 Katarzyna Pierścińska
P iotr Smerzyński s 1569 — T a b e l a III Kasztelanowie brzesko-kujawscy Senator przynależność społeczna M — magnateria S — szlachta średnia okres pełnienia urzędu kolejne wielkie senatorie na Kujawach małżeństwa
Andrzej Kretkowski M 1455— 1475 woj. inowT. woj. brzesk.
Katarzyna Odrowążów- na ze Sprowy Jan Oporowski M 1475— 1479 woj. inowr.
woj. brzeski
Zofia Odrowążówna ze Sprowy
M adej ze Służewa Oporowski M 1479—po 1484 Nawojka Zurcm bianka z Kalinowy
A ndrzej Lubieński s 1491— 1496 woj. brzeski (D orota z K om orow a)
M ikołaj Oporowski M 1496— 1499 ?
M ikołaj Kretkowski M 1499— 1501 woj. inowr. woj. brzeski
A nna Pampowska
Bernard Lubrański M 1501— 1506 Barbara K retkow ska Andrzej Oporowski M 1507— 1517 woj. inowr.
woj. brzeski
A nna Kościclecka
Jan Oporowski M 1518— 1525 woj. inowr. woj. brzeski
Zofia Pampowska
Jan Leszczyński M 1525— 1535 M aria de M ircelłanges Tom asz Lubrański M 1535— 1537 Anna Oporowska E ra zm Kretkowski M 1538— 1551 bezżenny Bartłoiej Zebrzydowski M 1551— 1554 w o j. inowT.
w oj. b rzesk i
Jadwiga Tęczyńska
Łukasz G órka M 1557— 1555 Halszka z Ostroga Jan ze Służewa Oporowski M 1555— 1557 M ałgorzata Kostczanka Stanisław ze Służewa O porowski M 1557 ?
T a b e l a IV Wojewodowie inowrocławscy Senator przynależność społeczna M — m agna teria S — szlachta poprzednie wielkie senatorie na Kujawach okres pełnienia kolejne wielkie senatorie na m ałżeństw a urzędu K ujaw ach
średnia
M ikołaj Kościełecki M kaszt, inowr. 1453— 1457 woj. brzeski D o ro ta z Pniew
J a n Kościełecki M 1459— 1475 ?
Andrzej Kretkow ski M kaszt, brzeski 1475— 1479 woj. brzeski K atarzyna Odrowążów- n a ze Sprowy Jan Oporowski M 1479— 1484 woj. brzeski Zofia Odrowążówna
ze Sprowy M ikołaj Działyński M 1484— przed
1493
Fcbronia D anaborska
Maciej zc Służewa O po M kaszt, brzeski przed 1493 woj. brzeski N aw ojka Zarem bianka
rowski — 1496 z Kalinowy
Jan Kościełecki M 1497— 1498 Elżbieta Oporowska. K atarzyna O drowążów
na ze Sprowy M ikołaj Kretkowski M kaszt, brzeski 1501— 1512 woj. brzeski A nna Pam pow ska Stanisław Kościełecki M kaszt, inowr. 1512— 1520 woj. brzeski Oporowska M ikołaj Kościełecki M 1520— 1522 woj. brzeski A nna Łaska H ieronim Łaski M 1522— 1523 A n n a Kurozwęcka Andrzej Oporowski M kaszt, brzeski 1523— 1525 woj. brzeski A nna Kościelecka J a n Oporowski M kaszt, brzeski 1525— 1532 woj. brzeski Zofia Pam powska
Stanisław Tomicki M 1532— 1535 ?
Janusz Latalski M 1535— 1538 B arb ara K retkow ska Jan (Janusz) Koście- 1538— 1540 woj. brzeski K atarzyna Pampowska
lecki
M ikołaj Potulicki M 1540— 1542 woj. brzeski K retkow ska, Łaska? Jan Kościełecki M 1542— 1552 A nna Tęczyńska, Kata*
rzyna z C ó rk i A ndrzej K rotoski M kaszt, inowr. 1552— 1553 woj. brzeski A nna Kościelecka Andrzej Kościełecki M kaszt, inowr. 1553 A nna Łaska Bartłomiej Zebrzydo M kaszt, brzeski 1553— 1558 Jadwiga Tęczyńska
wski
Jan ze Służewa O poro M kaszt, brzeski 1558— 1562 M ałgorzata Kostczanka wski
M ikołaj Sokołowski M 1562— 1563 7
Jan K rotoski M kaszt, inowr. 1563— 1575 A nna Potulicka, A nna L atalska, U rszula O strorożanka
M A G N A T E R IA K U J A W S K A 1447—1969 205 T a b e l a V Wojewodowie brzesko-kujawscy Senator przynależność społeczna M —- magnateria S — szlachta średnia poprzednie wielkie senatorie na K ujawach okres pełnienia urzędu małżeństwa
Jan Kretkowski M 1449— 1452 Grzym ka A w dańców na z Izbicy
M ikołaj Szarlejski M kaszt, inowr. woj. inowr.
1452— 1457 ?
M ikołaj Kościeleckl M kaszt, inowr. woj. inowr.
1457— 1478 D o ro ta z Pniew
t
Andrzej K retkow ski M kaszt, brzeski woj. brzeski
1479— 1481 K atarzyna Odrow ążów · n a ze Sprowy P iotr D unin z Prawkowic s 1481— 1484 W incentyna Leżeńska Jan Oporowski M kaszt, brzeski
woj. inowr.
1484— 1494 Zofia O drowążówna ze Sprowy
M aciej ze Służewa O porowski M woj. inowr. 1496 N awojka Zarem bianka z Kalinowy Andrzej Lubieński s kaszt, brzeski 1496— 1500 (D orota z K om orow a) H ieronim Kretkowski M 1500— 1533 K atarzyna z B nina M ikołaj Kościelecki M 1503— 1512 A nna Oleśnicka M ikołaj Kretkowski M kaszt, brzeski
woj. inowr.
1512— 1520 A nna Pam powska
Stanisław Kościelecki M kaszt, inowr. woj. inow r
1520— 1522 O porow ska
Andrzej Oporowski M kaszt, brzeski woj. inowr.
1525— 1532 A nna Kościelecka
J a n Oporowski M kaszt, brzeski woj. inowr.
1532— 1540 Zofia Pam powska
Jan (Janusz) Kościelecki M woj. inowr. 1540— 1542 Katarzyna Pam pow ska M ikołaj Potulicki M 1542— 1545 K retkow ska, N . Łaska Erazm Kretkowski M kaszt, brzeski 1545 (urzędu
n is objął)
bezźenny
R afał Leszczyński M 1545— 1550 B arbara z Podhajce W olska
Janusz Kościelecki M 1550— 1553 G ertruda D anaborska Andrzej K rotoski M kaszt, inowr.
woj. brzeski
1553— 1555 A nna Kościelecka
Łukasz G órka M kas£t. brzeski 1555— 1558 Halszka z O stroga Bartłomiej Zebrzydowski M kaszt, brzeski
woj. inowr.
1558— 1560 Jadwiga Tęczyńska
Jan ze Służewa O porowski M kaszt, brzeski woj. inowr.
Томаш Славиньски ЗАМЕТКИ О КУЯВСКИХ МАГНАТАХ 1447—1569 гг. Статья рассматривает процессы сверхтерриториальной интеграции, а также замкну тости магнатского сословия на Куявах в 1447—1569 гг. Анализу подлежали родственные отношения местных магнатов с местным средним дворянством, а также с магнатами из других районов страны. В течение исследуемого пе риода систематически увеличивался перевес родственных связей между куявской олигархией и чужеродными магнатами над браками с местной средней шляхтой. Одновременно воз растало общее количество межмагнатских брачных уз, уменьшалось же число магнатско -дворянских браков. Куявских магнатов отличали также сильные региональные связи, общая, сверхлокальная брачная политика и избранность по отношению к остальному дворянству региона. В 1447—1506 гг. 80% назначений на великосенаторские должности получили местные магнаты, а в 1506—1569 гг. уже только 60%, тогда как 27% пришлось на инородных магнатов. Точно так же, как в Малой и Великой Польше, на Куявах не сформировалось сверхтер- риториальное магнатское сословие как в смысле постов, так и в отношении родственных связей. Куявская элита ранее других стала подвергаться процессу интеграции и замкнутости сословия, приобретая сверхлокальный характер. Об этом свидетельствуют многочисленные примеры продвижения куявлян в иерархии Великой Польши, Поморья и Малой Польши, а также частые браки за пределами региона. Этот процесс был заторможен развитием роди мой магнатской аристократии этих областей и вырождением или упадком выдающихся куявских родов.
Tomasz Sław iński
LES MAGNATS DE CUJAVIE DANS LES ANNÉES 1447—1569
L’article exam ine l’intégration supraterritoriale et le retrenchem ent de la haute noblesse de la province de Cujavie dans années 1447—1569.
Ont été soumis à l’analyse les liens de parenté par alliance en tre les m agnats locaux d’une p art et, d’au tre part, la noblesse moyenne locale et les m agnats des autres régions du pays.
Dans la période exam inée, le nom bre des m ariages conclus entre les m agnats de Cujavie et ceux des au tres régions dépasse de plus en plus celui des a llian ces avec la noblesse m oyenne locale. En même temps, le nom bre total des allian ces entre m agnats et nobles diminue au profit des m ariages entre m agnats. La h au te noblesse de Cujavie entretient de forts liens régionaux, poursuit une po litique des mariages commune, supralocale, élitaire vis-à-vis des autres nobles
de la région.
Au coursdes aimées sus-dites, 80°/o des postes de sénateur ont été obtenus p a r les m agnats locaux; dans les années 1506—1569, ce chiffre a diminué jusqu’à 60”/«, au profit des m agnats des autres régions qui ont obtenu 27®/o de ces postes.
En Cujavie, tout comme en Petite et en Grande Pologne, l’é ta t su p raterrito rial de la h aute noblesse ne s’est pas constitué, ni du point de vue des alliances, ni de l’obtention des postes. En Cujavie, le processus d’intégration et de retranche m ent de la haute noblesse, p ar la prise d’un caractère supralocal, a commencé plus tôt que dans les autres régions du pays. L ’obtention des postes en Grande Pologne, en Pom éranie et л n Petite Pologne p ar les m agnats de Cujavie, ainsi que les m ariages supra régionaux, constituent une preuve de cette tendance. Ce processus a été freiné p ar le développement de l’é ta t de la haute noblesse de ces régions-là, ainsi que p ar l’extinction ou la chute des grandes familles de Cujavie.
