"Odbudowa domeny królewskiej w Polsce 1504-1548", Anna Sucheni-Grabowska, Wrocław [etc.] 1967 : [recenzja]

B E C E N Z JE

₅₁₁

A n n a S u c h e n i - G r a b o w s k a , Odbudowa domeny królewskiej w Polsce 1504—1548, I n s ty tu t H is to rii P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k , Z akład N aro d o w y im . O sso liń sk ich , W ro cław —W a rs z a w a —K ra k ó w 1967, s. 242'. O trz y m a liś m y k s ią ż k ę , k tó r e j z a k re s w y k r a c z a z n ac z n ie poza z a p o w ia d a n y w t y t u le . A u to rk a n a p o d sta w ie sz e ro k ie j k w e r e n d y a r c h iw a ln e j o m ó w iła w d u ż ej m ie rz e u d a n e p ró b y o d b u d o w y d o m en y k o ro n n ej za Z y g m u n ta I, re fo r m y a d m i­ n is tr a c y jn e p rz e p ro w ad z o n e w k ró le w sz c z y z n a c h w 1. poł. X V I w ., w z ro st docho­ do w o ści te n u t k o ro n n y c h oraz w y k s z ta łc e n ie fo rm z a rz ą d u sk a rb o w e g o i m eto d k o n tro li ra c h u n k o w o śc i, c z y n n y ch p rzez n a stę p n e s tu le c ie w R z e c z y p o sp o lite j. W y ­ n ik i ro z w a ż a ń a u to rk i, d o k o n y w a n y c h n a sz ero k im t le p o w sze c h n ym , m o żn a b y u ją ć w k ilk a b ard zo is to tn y c h p u n k tó w . P o z o rg a n iz o w a n iu z a rz ą d u dóbr k ró ­ le w s k ic h p rz ez K a z im ie rz a W ie lk ie g o , w o k re sie X IV —X V w . p o d le g a ły one p ro ­ c e so w i n ie u sta n n e g o u s z c z u p la n ia . S ta n o w iły , p od o b n ie j a k i w in n y c h k r a ja c h E u ro p y, głó w n e n a rz ę d z ie p o lit y k i k r ó le w s k ie j, t a k d o s ta rc z a ją c n ie z b ę d n y c h su m n a w o jn ę , d y p lo m a c ję , r e p r e z e n ta c ję d w o ru , ja k i — o fia ro w y w a n e — z je d n u ją c k ró lo w i w p ły w o w y c h p o lity k ó w i d z ia ła c z y p a ń stw o w y c h . N a jp ro stsz ą m o ż liw o ­ śc ią z d o b y c ia g o tó w k i p rz e z p ie rw s z y c h J a g ie llo n ó w b yło z a c ią g n ię c ie p o ż y c zk i pod z a s ta w a n ty c h re ty c z n y (u ż y tk o w y ) aż do c za su sp ła c e n ia w ie r z y c ie la . T ym s a ­ m y m d o m en a k ró le w s k a ju ż w cza sach A le k s a n d r a p rz e d s ta w ia ła n ie w ie lk ą c z ą ­ s tk ę d a w n y c h p o siad ło ści k o ro n n y c h P ia stó w . R e fo rm y Z y g m u n ta S ta re g o , p ro w a ­ dzone w dw ó ch p rz y n a jm n ie j e ta p a c h , n ie b ez w p ły w u o m ó w io n ej p rz e z a u to rk ę d o k tr y n y w ło s k ie j re p re z e n to w a n e j p rzez d z ia ła ln o ść B o n y , p rz y n io s ły ze so bą o d d łu żen ie d o m en y o ok. 1/3, o raz — ja k o b lic z a S u c h e n i-G ra b o w s k a — m n ie j w ię ­ c e j p ię c io k ro tn y w z ro s t d ochodow ości z te n u t k ró le w s k ic h , z w ią z a n y ze z m ia n a m i g o sp o d a ro w a n ia z a sz ły m i w c ią g u 1. poł. X V I w . P rz e ję c ie w 1532 r. —· po M ik o ła ju S z y d ło w ie c k im — k ie r o w n ic tw a s k a rb u p rz ez S p y t k a T arn o w sk ie g o w ią z a ło się też z n o w ą fo rm ą ra c h u n k o w o śc i, k o n tro li dochodów , o rg a n iz a c ji k o n c e la rii s k a r ­ b o w e j, co ta k ż e p rz y c z y n iło s ię do p o p r a w y s y t u a c ji f in a n s ó w k ró le w s k ic h . D om e­ n a — j a k o b lic z a a u to rk a — re p re z e n to w a ła p o n ad 1/3 o g ó ln ych dochodów k r ó le w ­ s k ic h w la ta c h 1540—48. Je d n o c z e śn ie X V I-w ie c z n e te o rie p a ń s tw a re p re z e n to w a ­ n e p rzez Ł a sk ie g o , B on ę, p rz e z ru c h e g z e k u c y jn y , sfo rm u ło w a ły z a sa d ę n ie u sz c z u - p la n ia teg o p o d staw o w e g o źró d ła dochodu i le g ł y u p o d s ta w n o w o żytn ego u s tro ­

ju sk arb o w e g o .

J a k z tego w id a ć , p ro b le m a ty k a p oru szo n a p rz ez a u to rk ę o b e jm u je n ie ty lk o d z ie je go sp o d arcze P o ls k i, a le i p o w szech n e, o m a w ia z a g a d n ie n ia d o tycz ące u s tro ­ ju , sto su n k ó w sp o łeczn ych , p o lity c z n y c h , w re s z c ie k w e s tii k s z ta łto w a n ia s ię ś w ia ­ dom ości. J a k k a ż d a tw ó rc z a k s ią ż k a ta k i ta r o z ja ś n ia w ie le c ie m n y c h z a g a d n ie ń , s t a w ia now e, p ro w o k u ją c e do d y s k u s ji. A u to rk a słu sz n ie p o d k re ś la p o z y ty w n ą ro lę n o w e j, w p ro w a d z o n e j za Z y g m u n ta , fo rm y z a s ta w ó w pod d z ie rż e n ie d o ży w o tn ie lu b n a o k re ś lo n y czas p o trz e b n y do w y d o b y c ia p rzez w ie r z y c ie la d łu g u z p o s ia ­ d a n y c h ziem .

N a s u w a ją s ię je d n a k o w o ż ró żn e w ą tp liw o ś c i w y n ik a ją c e z n ie d o s ta tk ó w n aszej w ie d z y o e ko n o m ice X V I w . C zy rz e c z y w iś c ie Z y g m u n t S t a r y m oże b y ć o c e n ia n y ja k o w ła d c a , k tó r y w n o w y sposób re a liz o w a ł p o trz e b y s k a r b u ? T a k c h y b a p ro w a ­ d ził s w ą p o lity k ę K a z im ie rz W ie lk i w dobie w ie lk ie g o ro z w o ju k r e d y t u w K ró ­ le s tw ie P o ls k im , t a k o rg a n iz o w a li s w ą g o sp o d ark ę w P ru s a c h K rz y ż a c y p o c z y n a ­ ją c od X IV w . G d y b y za m ie r n ik p o stęp o w o ści p r z y ją ć s to su n k i w e F ra n c ji lu b N i­ d e r la n d a c h , to pod u w a g ę trz e b a b y w z ią ć n ow e in w e s ty c je w h a n d lu lu b p rz e m y ­ ś le d o k o n y w a n e n a te r e n ie d o m en y. W sp o m n ian e p rz ez a u to rk ę p ró b y h a n d lu k ró le w s k ie g o d o tycz ą a k c ji p ro w a d z o n ej w cza sa ch K a z im ie rz a J a g ie llo ń c z y k a i — j a k s ię w y d a je ■— w ią ż ą s ię z p o c z y n a n ia m i p o szczeg ó ln ych s ta ro stó w , a n ie s k a rb u p a ń s tw a . W g r u n c ie rz e c z y, sz cz eg ó ln ie w p o ró w n a n iu z E u ro p ą z ach ó d -, n ią , re fo r m y Z y g m u n to w sk ie s ta n o w iły m in im a ln y p ostęp w z a k r e s ie go sp o d ark i*

512

p a ń s tw o w e j. C z y w w a r u n k a c h P o ls k i m o żn a b yło m y ś le ć o h a n d lu i p rz e m y ś le p a ń s tw o w y m ? C h y b a t a k i r e a liz a c ja re fo r m y d o m en y b y ła b y m o ż liw a p op rzez w łą c z e n ie s ię ch o ćb y do e k s p o rtu zboża n a w ię k s z ą s k a lę . P r z e c iw s ta w ie n ie k o n ­ s e r w a ty w n e g o A le k s a n d r a p o stęp o w em u Z y g m u n to w i n ie p rz e k o n u je . S a m a a u to r ­ k a s tw ie rd z a , że d a lsz e ro z d a w n ic tw o i z a s ta w y d ó br w ty m s a m y m co p op rzed n io sto p n iu w ogóle z lik w id o w a ł y b y d om enę. P rz e c iw tem u w y s t ą p ili i p rz e d s ta w ic ie le s z la c h ty w o b a w ie o p rz y sz łe c ię ż a r y , ja k ie n a rzecz p a ń s tw a m u s ie lib y p on o sić i p r z e d s ta w ic ie le o św ieco n ej m a g n a te r ii słu sz n ie w id z ą c e j do m enę ja k o p o d sta ­ w ę sa m o d z ie ln o ści f in a n s o w e j p a ń s tw a . C z y p o z y ty w n y b o h a te r a u to r k i — Z y ­ g m u n t I — re p re z e n to w a ł id e ę u n o w o c z e śn ie n ia s k a rb u , c z y s t a w ia n y b y ł p rz e d p e w n y m i k o n ie c z n o śc ia m i, k tó re re a liz o w a ł m e to d a m i ju ż p rz e s ta rz a ły m i?

S p r a w a n a s tę p n a : a u to rk a m ilc zą c o z a k ła d a , że d o m en a k r ó le w s k a b y ła w ie l­ k o ś c ią s ta łą p o c z y n a ją c od X IV w . W lic z b a c h o b ra z u ją c y c h b e z w z g lę d n ą w ie lk o ś ć d ó b r n ie w ą tp liw ie m a r a c ję i o c z y w iśc ie w s k a ź n ik te n z n ac z n ie m a la ł a ż do c za ­ só w Z y g m u n ta I. A le j a k s ię w y d a je , w ro z u m o w a n iu ty m m oże t k w ić b łąd . K a z i­ m ie rz W ie lk i u tw o rz y ł w ie lk o r z ą d y k ra k o w s k ie , bo ta m w ła ś n ie b y ł c h y b a n a j ­ w ię k s z y k o m p le k s u ż y tk o w y c h dóbr k o ro n y. D a ro w iz n y i z a s ta w y J a g ie llo n ó w w ja k im ś s to p n iu (ja k im ? ) d o ty c z y ły o b sz aró w p u sz cz a ń sk ich , k tó re d o piero u ż y t ­ k o w n ik z m ie n ia ł n a u ż y tk i ro ln e . S z c z eg ó ln ie m iało to m ie js c e n a o b szarze W ie l­ k ie g o K s ię s tw a — p rz y p o m n ie ć m o żn a p o w s ta n ie „ p a ń stw a g o n ią d z k ie g o ” R a d z i­ w iłłó w , w sp o m n ian e g o i p rzez a u to rk ę , a założonego n a te r e n ie c z ęści d a w n e j P u ­ sz cz y K n y s z y ń s k ie j — a le i w K o ro n ie i n a M a zo w sz u m o żn a b y z n a le ź ć a n a lo ­ g ic z n e p r z y k ł a d y (P u szcza R a d o m sk a , S a n d o m ie rs k a , B ia ła , N a d p ilic k a ). D opiero, k ie d y k o lo n iz a c ja w e w n ę trz n a K o ro n y zo stała — w w a r u n k a c h X V I w . — z a ­ k o ń czo n a, p o w sta ł p ro b le m re fo rm y s k a rb o w e j, r e a liz o w a n y p rzez — c z y w c z a ­ sa c h — Z y g m u n ta I. R z u tu je to w ja k ie jś m ie rz e i n a w p ły w o sa d n ic tw a w k r a ju , n a s t r u k t u r ę i s ta n sk arb o w o śc i.

O sta tn ia w ą tp liw o ś ć : c z y rz e c z y w iś c ie aż t a k b ard zo , j a k ch ce a u to r k a (p ię ­ c io k ro tn ie !), w z ro sły d ochody z te n u t? Z yg m u n t A u g u st też n ie m ia ł p ie n ię d z y , a z d z ie jó w p o lity c z n y c h P o ls k i n ie w y n ik a , b y sk a rb k r ó le w s k i b y ł aż t y le b o ­ g a t s z y w d r u g ie j p o ło w ie X V I w . P o p r a w a b y ła n ie w ą tp liw a (re fo rm y obu Z y ­ g m u n tó w s tw o rz y ły s k a rb r a w s k i), a le c z y aż t a k d u ż a ? A u to rk a o p ie ra s ię n a n o m in a ln e j w y so k o śc i dochodów . C z te rd z ie ste la t a X V I w . to ju ż haussa cen w E u ro p ie, s p a d e k w a r to ś c i p ie n ią d z a , z ja w is k a w y s tę p u ją c e w m n ie js z y m sto p n iu od trz e cie g o d z ie s ią tk a s tu le c ia . N ie z a le ż n ie od re fo rm w a rto ś ć r e a ln a dochodów z a p e w n e b y ła nieco n iższ a n iż n o m in a ln a i ty m też tłu m ac z yć b y m ożna d a lsz e tru d n o ś c i s k a r b u k ró le w s k ie g o .

N ie s ą to w s z y s tk ie s p ra w y , do p rz e m y ś le n ia k tó ry c h s k ła n ia k s ią ż k a S u c h e - n i-G r a b o w s k ie j. D o starcz a ona o w ie le w ię c e j i m a te r ia łu fa k ty c z n e g o , i z a g a d ­ n ie ń , k tó re in s p ir u ją c z y te ln ik a do d a ls z y c h w ła s n y c h ro z w a ż a ń . W arto p rz y ty m z w ró c ić u w a g ę n a d w ie s p ra w y . P r a c a je s t w z o re m m o n o g ra fii, k tó r a n ie z a le ż ­ n ie od te m a tu s ta n o w i k lu c z do z ro z u m ie n ia is to tn y c h p rz e m ia n w d z ie ja c h p o w ­ sz ec h n y ch . A u to rk a a n i n a c h w ilę n ie z a s k le p ia s ię w w ą s k o p o ję te j w ła s n e j t e m a ­ ty c e , le c z t r a k t u je s w o je ro z w a ż a n ia ja k o p u n k t w y jś c ia do b a d a ń n a d d z ie ja m i p a ń s tw a n o w o żytn eg o w E u ro p ie X V I w . Z a m ia r te n r e a liz u je z p e łn y m p o w o d ze­ n iem . K s ią ż k a z a w ie r a b o g actw o m a te r ia ł u fa k ty c z n e g o — 32 p ra c o w ite ta b e le o p a rte n a M e tr y c e K o ro n n ej i ra c h u n k a c h p o d s k a rb iń s k ic h — a je d n o c z eśn ie n a p i s a n a je s t b ard zo in te r e s u ją c o . S u c h e n i-G ra b o w s k a d o w io d ła, że n ie m a w a ż n y c h te m a tó w , o k tó r y c h n ie m o żn a b y p is a ć c ie k a w ie , z p a s ją i z a a n g a ż o w a n ie m . T ej w a r to ś c io w e j p o z y c ji ż ad n ą m ia r ą n ie m o żn a b ę d z ie p o m ija ć p rz y d a ls z y c h b a d a ­ n ia c h h is to ry c z n y c h d o ty c z ą c y c h sc h y łk u śre d n io w ie c z a i p o c z ą tk u c za só w n ow o ­ ż y tn y c h .