"L'imperalisme colonial italien de 1870 á nos jours", J. L. Miège, Paris 1968 : [recenzja]

R E C E N Z J E

751

Z b i g n i e w S ta n k ie w ic z

J. L . M i è g e , L ’ im p e r ia lis m e colo n ia l ita lien d e 1870 ά n o s jo u r s , S o c ié t é d ’E d itio n d ’E n s e ig n e m e n t S u p é r ie u r , P aris 1968, s. 419.

K s ią ż k a p r o fe s o r a M i è g e z u n iw e r s y t e t u w A ix -e n -P r o v e n c e w c h o d z i w sk ła d n o w e j fr a n c u s k ie j se r ii h isto ry c z n y c h m o n o g r a fii p od o g ó ln y m ty tu łe m „,R e g a r d s sur 1’h is to ir e ” . S e r ia ta m a b y ć p o m o c ą d la p r o fe s o r ó w i s tu d e n tó w h is to r ii. N ie m a ją c c h a ra k te r u p o d r ę c z n ik o w e g o , m a p re z e n to w a ć a k tu a ln ą p r o b le m a ty k ę h i­ s to r io g r a fii fr a n c u s k ie j z w y r a ź n y m .a k c e n to w a n ie m m e to d i w a r s z ta tu n a u k o w e g o k a ż d e g o z a u to r ó w . P o z a p e łn ą i d o b r z e u s y s te m a ty z o w a n ą b ib lio g r a fią , r e d a k c ja z a m ie sz c z a w f o r m ie o b s z e r n y c h a n e k só w (w o m a w ia n y m w y p a d k u s ta n o w ią one 1 /4 o b ję to śc i to m u ) te k s ty ź ró d ło w e .

K s ią ż k a M iè g e ’a s k ła d a się z 16 n ie w ie lk ic h o b ję to ś c io w o ro z d z ia łó w , k tó re z k o le i z a w ie r a ją p o k ilk a p a r a g r a fó w . T y t u ł k sią ż k i n ie w y d a je m i się w ła ś c iw y , r o z c ią g n ię c ie g o aż „ d o n a s z y c h d n i” n ie je s t ścisłe . P r a k ty c z n ie b o w ie m k o n ie c w ło s k ie g o im p e r ia liz m u k o lo n ia ln e g o · łą c z y się z z a ła m a n ie m fa s z y s t o w s k ic h W ło c h w 1943 r. F o r m a ln ie n a s t ą p ił on w 1960 r., w m o m e n c ie o g ło sz e n ia n ie p o d le g ło ś c i S o m a li, w r a z z lik w id a c ją w ło s k ie g o p o w ie r n ic t w a n a d ty m k r a je m . Z a in t e r e s o ­ w a n ia Italii. A f r y k ą w p r a w d z ie n ie w y g a s ły , p r z e c iw n ie w ositatoilch batach n a b i a ł y w y ją t k o w e j w a g i, ale j a k s tw ie r d z a a u to r, w ło s k a p e n e tr a c ja w A f r y c e sta n o w i o b ec n ie z u p ełn ie in n e z ja w is k o . Z r e s z tą k s ią ż k a p r a k ty c z n ie n ie w y c h o d z i p o z a d ru ­ gą w o jn ę św ia to w ą .

•Nie m n ie j w ą tp liw o ś c i b u d z i s p r a w a c e z u ry p o c z ą tk o w e j, t j . 1870 r . D a t a p r z y ­ łą c z e n ia R z y m u d o 'z je d n o czo n y ch W ło c h w y d a j e się w t y m t e m a c ie g r a n ic ą c a ł ­ k o w ic ie sz tu c z n ą . S.am. a u t o r s tw ie r d z a , że d op iero r o k 1881 je s t w ła ś c iw y m p o ­ c z ą tk ie m w ło s k ie j e k s p a n s ji. D o p ie r o la ta o s ie m d z ie sią te p r z y n o s z ą u tw o r z e n ie p ie r w s z y c h k o lo n ii w E r y tr e i i S o m a li. Jeśli z a ś id z ie o id e o lo g ię k o lo n ia ln ą , to j e j p o c z ą tk i p rz y n io s ło R is o r g im e n to i z a ję c ie R zym u· n ie w n io s ło tu n icze g o isto tn e g o .

P ie r w s z e r o z d z ia ły k sią ż k i p o ś w ię c o n e są g e n e z ie w ło s k ic h d ążeń k o lo n ia ln y c h i inależą do le p s z y c h p a r tii k s ią ż k i. A u t o r in te r e s u ją c o w y w o d z i, ż e m y ś l o e k s p a n ­ s ji k o lo n ia ln e j I ta lii tk w i w p o d s ta w o w y c h z a ło ż e n ia c h R is o r g im e n to . O d r o d z e ­ n ie zje d n o c z o n e j I ta lii ob u d ziło m y ś l o o d r o d z e n iu im p e r ia ln e j R o m y . W t y m u j ę ­ ciu o d b u d o w a z je d n o c z o n y c h W ło c h s ta w a ła się p ie r w s z y m e ta p e m n a d ro d ze do re sta u r a c ji I m p e r iu m R z y m s k ie g o . M it R z y m u -I m p e r i u m b ę d zie się o d tą d n ie u sta n ­ n ie p r z e w ija ł ja k o g łó w n y m o t y w w ło s k ie g o e k s p a n s jo n iz m u . O n też w y z n a c z y g łó w n e k ie r u n k i e k s p a n s ji ( Ł e w a n t , A f r y k a p ó łn o c n a ) n ie w c h o d z ą c e w zasad.zie p o z a r e g io n ś r ó d z ie m n o m o r s k i.

M im o że a u to r p o św ię c a tej s p r a w ie sp oro u w a g i, m y ś lę , że i ta k n ie z o sta ła o n a o d p o w ie d n io p o d k r e ś lo n a w sto su n k u do r o li, ja k ą m i t R zy im u -I.m p eriu m g r a ł

752

n ie ty lk o w m y ś li k o lo n ia ln e j, a le w o g ó le w c a ły m ż y c iu p o lit y c z n y m m ło d e g o i sła b e g o państw a·.

S t a ł e n a w ią z y w a n ie do w z o r ó w a n ty c z n y c h w p ły n ę ło n ie t y l k o n a k s z ta łto w a ­ n ie się k ie r u n k ó w e k s p a n s ji w se n sie g e o g r a fic z n y m . C h ę ć d o r ó w n a n ia , c z y ja k ch cieli inni — r e s ta u r a c ji p rz y n a j'm n ie j w części I m p e r iu m R o m a n ů m , u f o r m o w a ­ ł a w s p e c y fic z n y sp osó b ca łą id e o lo g ię w ło s k ie g o k o lo n ia liz m u . S z c z e g ó ln ie „ m is j a

c y w i l i z a c y jn a I t a l ii” b y ła p o jm o w a n a o r y g in a ln ie . J est t o jędrna z cech w y r ó ż n ia ­ ją c y c h k o lo n ia liz m w ło s k i. N ie t y lk o z re sz tą w te o r ii i p r o p a g a n d z ie . W y d a j e się b o w ie m p e w n e , i p o tw ie r d z e n ie te g o z n a jd u je m y ta k ż e u M iè g e ’a, ż e W ło s i p r o ­ p o r c jo n a ln ie do r o z m ia r ó w sw e g o im p e r iu m i m o ż liw o ś c i e k o n o m ic z n y c h k r a ju , z a in w e s to w a li w r o z w ó j k r a jó w p o d b it y c h n a jw ię c e j.

S tw ie r d z e n ie to je s t w a ż n e d la o c e n y w ło s k ie j d z ia ła ln o śc i k o lo n ia ln e j. Jeśli u z n a m y z a o c z y w is te , że im p e r iu m M u sso lin ie g o b y ło p rz e d s ię w z ię c ie m g łó w n ie p re stiżo w y m ·, to t y m w ię k s z ą r o lę w p o lity c e k o lo n ia ln e j m u s im y p r z y z n a ć p r a g ­ n ie n iu d o r ó w n a n ia w z o r o m s tw o r z o n y m p r z e z m it R o m y im p e r ia ln e j.

C h a r a k t e r y s ty c z n ą c e c h ą w ło s k ie g o k o lo n ia liz m u je s t p r a g n ie n ie k o lo n iz a c ji

s e n s u s tr ic to . C h ęć s k ie r o w a n ia s t r u m ie n ia e m ig r a c ji w ło s k ie j do te r y to r ió w n a le ż ą ­ c y ch do Ita lii b y ł a je d n y m z g łó w n y c h m o to r ó w e k s p a n s ji te g o k r a ju . Z 'kolei, w p o ­ sia d a n y c h k o lo n ia c h W ło c h y , z w ła s z c z a w la ta c h tr z y d z ie s ty c h , d o k o n a ły o l b r z y ­ m iego· w y s iłk u o sie d le ń c z e g o . W ie l k a s z k o d a , że a u to r o g r a n ic z y ł się do w z m ia n e k o o sa d n ic tw ie w ło s k i m je d y n ie w k r a ja c h , k tó r e z n a la z ły się p od w ło s k ą a d m in i­ s tr a c ją . A u t o r n ie z a jm u je się w ie lk im i i z w a r t y m i s k u p is k a m i k o lo n is t ó w w ł o ­ sk ich 1 w T u n e z ji, A łg e r ii i M a r o k u . A p rz e cie ż k r a je te z n a jd o w a ły się w k ręgu

b e z p o śre d n ic h ziaimlteresowaiń k o lo n ia ln y c h W ło c h .i f a k t iistniienlia tama sk u p isk w ło s k ic h g r a ł z n a c z n ą ro lę w ca łe j p o lity c e k o lo n ia ln e j. M o ż n a c h y b a z a r y z y k o ­ w a ć tw ie rd z e n ie , że aż do p o d b o ju E tio p ii, T u n is b y ł g łó w n y m o b ie k te m z a in t e r e ­ s o w a n ia W ło c h w A f r y c e .

T e n b a r d z o i s t o t n y b r a k w p r a c y w y n ik a , j a k się w y d a j e , z o g ó ln e j sk ło n n o śc i a u to ra do z b y t fo r m a ln e g o tr a k to w a n ia z a g a d n ie ń . P r z y k ła d ó w je s t tu w ie le . S z c z e g ó ln ie d a je się t o o d c z u ć , je ś li id z ie o lu d z i, t j . tw ó r c ó w w ło s k ie j e k sp a n sji. W k sią ż c e lu d zie ci zu p e łn ie z g in ę li, z o sta li sp r o w a d z e n i w y łą c z n ie do n a z w isk . A p r z e c ie ż s y lw e t k i w ło s k ic h o d k r y w c ó w i p o d r ó ż n ik ó w o d e g r a ły zn a c zn ą ro lę w p r o p a g a n d z ie id e i k o lo n ia ln y c h w sp o łe c z e ń stw ie . T o sa m o m o ż n a p o w ie d z ie ć 0 p o lity k a c h . S to s u n k o w o sz e r o k o p o tr a k to w a n y C r isp i z o sta ł p r z e d s t a w io n y w ła ś ­ ciw ie w y łą c z n ie p r z e z p r y z m a t d y s k u s ji p a r la m e n ta r n y c h i a k tó w p o lity c z n y c h . U d e r z a ją c e j e s t m a łe w y k o r z y s ta n ie p a m ię tn ik ó w .

W ię k s z ą część p r a c y p o św ię c o n o k o lo n ia ln e j p o lity c e f a s z y z m u . Is to tn ie , w ła ś ­ n ie za r z ą d ó w M u s s o lin ie g o w ło s k i p r o g r a m k o lo n ia ln y n a b ie r a r o z m a c h u i s ta je się je d n y m z p r o b le m ó w c e n tr a ln y c h w p o lity c e k r a ju .

‘K lu c z o w ą p o z y c ję w tej .polityce m a r z e c z ja s n a w o jn a a b is y ń s k a . P o d s u m o ­ w u ją c o b fit ą lite r a tu r e p o św ię c o n ą te m u z a g a d n ie n iu M iè g e s tw ie r d z a , że w o jn a w A f r y c e w s c h o d n ie j d o k o n a ła p r z e ło m u w p o lity c e M u s s o lin ie g o w o b e c N ie m ie c 1 w c ią g a ją c W ło c h y w s p r a w y k o lo n ia ln e z m u s iła do p o r z u c e n ia in te r e s u ją c y c h p la n ó w o d n o śn ie d o b a se n u d u n a js k ie g o .

O m a w ia n ie s p r a w k o lo n ia ln y c h w o d e r w a n iu od p o lity k i w e w n ę tr z n e j W ło c h w p r o w a d z a n ie ja s n o ś c i czę sto w b a rd zo isto tn y c h k w e s tia c h . W je d n y m m ie jsc u np. c z y ta m y , że a w a n tu r a a b is y ń s k a sk u p iła c a ły n a r ó d w o k ó ł r e ż im u , a w in n y m (s. 220), że w o jn a b u d z ą c a w ie le s p r z e c iw ó w i o p o r ó w s t a ła się b lis k a s p o łe c z e ń ­ stw u d o p ie ro w o b e c r z e k o m e g o z a g r o że n ia a n g ie lsk ie g o i s a n k c ji L ig i N a r o d ó w . W b r e w p o z e r o m ró ż n ica m ię d z y t y m i d w o m a s p o jr z e n ia m i je s t b a rd z o js to tn a .

Z b y t fo r m a ln e , z a w ę ż a ją c e tr a k to w a n ie te m a tu d a je się ta k ż e od czu ć w p o ­ tr a k to w a n iu w ło s k ie j p o lity k i le w a n t y ń s k ie j. P a r e x c e l l e n c e k o lo n ia ln a , p o lit y k a ta z a jm o w a ła w c a ło k s z ta łc ie e k s p a n s y w n y c h dążeń W ło c h m ie js c e nie m n ie js z e niż

R E C E N Z J E

753

P r z y ty c h w s z y s tk ic h z a strz e ż e n ia c h p ra c a z a słu g u je n a .p olecen ie k a ż d e m u , k to in te r e s u je się h isto rią W ło c h a lb o d z ie ja m i k o lo n ia liz m u e u r o p e jsk ie g o . S t a ­ n o w i o n a k la r o w n y i s k o n d e n s o w a n y w y k ła d d z ie jó w n a jm ło d s z e g o z e u r o p e jsk ic h im p e r ió w k o lo n ia ln y c h . T o m a s z W itu c h A le k s a n d r N a u m o w ic z C h e j f e c, S o w i e ts k a ja d ip ło m a tija i n a ­ r o d y W o s t o k a 1921— 1927, I z d a tie ls tw o „ N a u k a ” , M o s k w a 1968, s. 325, 3 n lb . H is t o r y k m o s k ie w s k i A . N . C h e j f e c n a le ż y d o m ło d e g o p o k o le n ia b a d a c z y h isto rii d y p lo m a c ji r a d z ie c k ie j zw ła sz c z a w p o c z ą tk o w y m o k r e sie je j d zia ła ln o śc i. C h e jfe c od d a w n a in te r e s u je się p r o b le m a ty k ą sto s u n k ó w ra d z ie c k ic h z k r a ja m i W s c h o d u , że w s p o m n im y tu o w y d a n e j p rze d c z te r e m a la t y je g o k sią ż c e „ S o ­ w ie t s k a ja R o s s ija i s o p r ie d ie ln y je s tr a n y W o s t o k a w g o d y g r a ż d a n s k o j w o j n y ” ( M o s k w a 1964). N a jn o w s z a je g o p r a c a s ta n o w i c h r o n o lo g ic zn ie i m e r y to r y c z n ie — acz z n a c zn ie w t y m w z g lę d z ie p o sz e r z o n ą — k o n ty n u a c ję ty ch z a in te r e so w a ń b a ­ d a w c z y c h .

R a m y c z a s o w e k s ią ż k i o b e jm u ją ok res n ie z w y k le is to tn y z p u n k tu w id z e n ia ja k ż e tr u d n e j m ię d z y n a r o d o w e j k o n s te la c ji p o lity c z n e j, w ja k ie j z n a jd o w a ło się m ło d e p a ń s t w o r a d z ie c k ie . P o c z ą tk o w e la ta je g o istn ie n ia u p ły w a ją p o d z n a k ie m iz o la c ji p o lity c z n e j i e k o n o m ic z n e j. P o z a ła m a n iu s ię z b r o jn e j in te r w e n c ji p a ń s tw k a p ita lis ty c z n y c h „ k w e s t ia r o s y j s k a ” p o z o s ta w io n a z o sta ła n ie ja k o s a m a sob ie. C zas m ia ł d z ia ła ć n ia n ie k o r z y ś ć w ła d z y r a d z ie c k ie j. Z a c h ó d w ztoraniał się p rz e d p r a w ­ n y m u z n a n ie m rz ą d u „ b o ls z e w ic k ie g o ” . O d 1922 r ., a ściśle j rz e c z b io r ą c od k o n ­ fe r e n c ji g e n u e ń s k ie j, sto su n e k te n u le g a sto p n io w e j z m ia n ie . W G e n u i b o w ie m p o ­ n io sła f ia s k o p r ó b a n a r z u c e n ia R o s ji ra d z ie c k ie j cię żk ich w a r u n k ó w e k o n o m ic z ­ n y c h . F a k t te n p r z y n ió s ł ze so b ą z m ia n ę k a te g o r ii m y ś le n ia w z g lę d e m „ p r o b le m u r o s y js k ie g o ” . S ta ło się m n ie j lu b b a r d z ie j o c z y w is te d la w ię k s z o ś c i r z ą d ó w e u r o ­ p e js k ic h , a ta k ż e A m e r y k i, iż n o w e p ań stw o· r a d z ie c k ie nie je s t z ja w is k ie m e f e ­ m e r y c z n y m . S t ą d p ó ź n ie js z e la t a p r z y n o sz ą u z n a n ie R o s ji r a d zie c k ie j d e iure.

R o s ja r a d z ie c k a z a w ie r a w ta m ty m o k r e s ie sz e r e g p o r o z u m ie ń p o lity c z n y c h i g o s p o d a r c z j'c h r ó w n ie ż z p a ń s t w a m i W s c h o d u . W s c h ó d b y ł s tr e fą n ie z m ie r n ie w a żn ą z r a c ji b e zp ie c ze ń stw a - p a ń s t w a r a d z ie c k ie g o , z w ła s z c z a w o b lic z u prób w cią g n ię cia p a ń s t w aizjatyckich dto b lo k u aotyradiziecfciego, k tó r y n ie u sta n n ie m o n ­ to w a ły A n g l ia , J a p o n ia i S t a n y Z je d n o c z o n e . Ż e w w ie lu w y p a d k a c h p r ó b y te nie p o w io d ły się — o lb r z y m ia w t y m z a słu g a d y p lo m a c ji r a d z ie c k ie j, k tó r a w y k o r z y ­ stu ją c d ąże n ie k r a jó w A z j i do e m a n c y p o w a n ia się sp o d w p ły w ó w o b cych o r a z d e ­ m o k r a t y z a c ji ż y c ia sp o łe c z n e g o d ą ż y ła do u ło ż e n ia sto s u n k ó w z p a ń s t w a m i W s c h o ­ du w d uchu p r z y ja ź n i i w z a je m n e g o p o s z a n o w a n ia . U s ta n o w ie n ie za te m n o w y c h s to su n k ó w m ię d z y R o s ją ra d z ie c k ą i k r a ja m i W s c h o d u b y ło z a s a d n ic z y m c e le m d y ­ p lo m a c ji r a d z ie c k ie j w p ie r w s z y c h la ta c h je j a k ty w n o ś c i. S p r z y ja ł te m u f a k t a n u ­ lo w a n ia p rz e z rzą d r a d z ie c k i w s z e lk ic h u k ła d ó w z a w a r ty c h p r z e z rzą d ca rsk i i R zą d T y m c z a s o w y , a g o d z ą c y c h w n ie z a w is ło ś ć n a r o d ó w P e r s ji, A fg a n is t a n u , T u r c ji i C h in .