Sławomir Przybyliński
Heterogeniczny wizerunek
izolowanego świata kreślony
więziennymi tatuażami
Resocjalizacja Polska (Polish Journal of Social Rehabilitation) 2, 145-158
Reso c ja liza c ja Po lsk a
N r 2/2011 ___________
S ła w o m ir P rzybyliński*
Heterogeniczny wizerunek izolowanego świata
kreślony więziennymi tatuażami
Zjawisko tatuow ania ludzkiego ciała nie jest jednorodne w swym dynam izm ie. Nanoszenie na skórę określonych symboli, czy oznaczeń przebyło długą drogę, za nim przybrało współczesny w ym iar. Ewolucja tego zjawiska przetacza się przez róż ne epoki i tysiąclecia. Raz tatu aż trak to w an o jako symbol władzy i siły, by w innej epoce utożsam iać go z procederem haniebnym , przestępczym . W jednym środow i sku tatuaż wynosi na piedestały, by w innym degradow ać i upadlać. Samo pojęcie „tatuow anie” wyw odzi się z Tahiti, gdzie słowo to oznacza „znakow ać” 1. Sam zwy czaj tatuow ania notow any jest już od wielu wieków, ale dzisiaj tru d n o jednoznacznie określić jego ram y czasowe. Pewne odkrycia dokonane przez naukow ców wskazu ją, iż tatu aż m ógł towarzyszyć nam już w epoce m łodszego paleolitu, czyli około 4 0 -1 4 tysięcy lat p.n.e. W tej, czy w innej form ie, wychwalany czy poniżany, tatuaż był i jest obecny w życiu i rozwoju ludzkości. H isto ria2 pokazuje, że zjawisko ta tu ow ania w wielu m om entach rozwoju cywilizacyjnego było jego istotnym elem entem, „dojrzew ając” w raz z nim. K. M alinow ski pow iada, że (...) tatuaż stosowany był
w celach ozdobnych, oszpecających, rzekom o leczniczych, zapobiegawczych, piętnują cych, rozpoznawczych, symbolicznych. W niektórych krajach tatuow anie w pewnych okresach czasu było powszechne, często związane z m odą3. Dzisiaj tatu aż w w yda
niu artystycznym stał się nie efektem chwilowej mody, lecz stanem perm anentnego zakorzeniania się w wielu grupach społecznych na całym świecie. Świadczą o tym m. in. tem atyczne strony internetow e, program y telewizyjne, konw enty tatuażow e, publikacje naukow e, czasopisma popularnonaukow e, czy też profesjonalne studia tatu ażu, wysokiej klasy tatuażyści oraz fachowe b arw niki i przyrządy. Świat muzy ki, sportu, filmu nie pozw ala zapom nieć o kolorow ych em blem atach, widniejących
* Dr Sławomir Przybyliński, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. 1 B. Hołyst. Kryminologia. Warszawa 2001, s. 737.
1 Historyczne ujęcie rozwoju tatuażu czytaj m. in.: A. Jelski. Tatuaż. Warszawa 1993; M. Snopek. Tatuaż. Element współczesnej kultury. Toruń 2009.
1 46 Sławomir Przybyliński
na ciałach piosenkarzy, piłkarzy czy aktorów . Toteż skonstatow ać m ożna, że n o r m alność, a nie sensacja rządzi obecnie św iatow ym zjawiskiem tatuow ania.
Prócz środow iska otw artego, gdzie króluje tatu aż w w ym iarze artystycznym , jest jeszcze obszar, w k tórym tatuow anie nabiera zupełnie innych kształtów , a o b raz tatu ażu nijak nie przypom ina artystycznej wersji. M ow a tu o więzieniu, czyli miejscu izolowanym , na którym tysiące osób w Polsce spędza przym usow o swój czas, odbywając karę pozbaw ienia w olności. Zjawisko pokryw ania ciała w zoram i czy sym bolam i (np. kropka, kreska) jest w śród w ięźniów zwyczajowo przyjęte. To w łaśnie sprawcy czynów karalnych, ludzie w kraczający na ścieżkę przestępczą, m a jący problem y z popraw nym funkcjonow aniem w otw artej przestrzeni, u p o do b a li sobie taką form ę znakow ania skóry. Czynią to w brew obowiązującem u praw u, gdyż osobie umieszczonej w jednostce penitencjarnej nie w olno „wykonywać ta tu aży i zezwalać na ich w ykonyw anie na sobie, jak rów nież nakłaniać lub pom agać w dokonyw aniu takich czynów ” 4. N atom iast w nieobow iązującym już kodeksie karnym wykonawczym z roku 1969 czytamy, że „jeżeli nie ma niebezpieczeństw a dla zdrow ia, sędzia penitencjarny, po zasięgnięciu opinii lekarza może zezwolić na dokonanie m im o sprzeciw u skazanego zabiegu zm ierzającego do usunięcia tatu ażu o treści obraźliwej lub nieprzyzwoitej (§1). Skazanego m ożna obciążyć kosztam i zabiegu w całości lub w części (§2)” s. Praktyka penitencjarna pokazuje, iż m im o kodeksowego zakazu „dziargania” osadzeni notorycznie dokonują czynności emble- m atow ania swojego ciała. N a kanw ie niniejszego zakazu należy doprecyzow ać sens jego stosow ania. O tóż w pływ ają na to, jak m niem am dw a aspekty. Jeden zdrow ot ny, a drugi podkulturow y. O pierwszym opow iada Z . Bożyczko następująco: (...)
w ykonyw anie tatuażu potajem nie w warunkach zakładu karnego (a i na wolności w warunkach antysanitarnych) m oże prowadzić do ciężkich pow ikłań zdrowotnych. Stosuje się zazw yczaj do tego celu zespół igieł i barw ników (olejków), które są pro dukowane sposobem chałupniczym z obcasów gum ow ych, kaw ałków koca, papieru, sęka drewna łub innego m ateriału, z którego m ożna uzyskać sadzę. Sadzę miesza się następnie z wodą, czasem z kawą, m ydłem i cukrem, dodając trochę m oczu dla dezynfekcji i dokonuje się kłucia (nakłuwania). W w yn iku takiego postępowania d o chodzi często u tatuowanego delikwenta do miejscowych infekcji i zapaleń ropnych. Oprócz bakterii, przenikających z brudem do organizmu ludzkiego, wysoce szkodliwe są substancje toksyczne zawarte w barwniku, a przede w szystkim anilina i sadza. Wchodzące w skład sadzy sm oła i węgiel są czynnikam i rakotwórczymi, a anilina powoduje potliw ość skóry, wyw ołując w niej odczyny rum ieniow e lub martwicę. B y wają również w ypadki zakażenia tą drogą gruźlicą, kiłą, a naw et żółtaczką zakaźną. Przy szczególnie niesprzyjających okolicznościach m oże dojść do zgonu”6. T rudno nie
zgodzić się z Autorem , skoro więzienne tatuow anie po dziś dzień nie przybrało
4 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy. (Dz. U. 97.90.557 ze zm.) art. 116a pkt 6. 5 Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny wykonawczy. (Dz. U. 69.13.98) art. 63 J l, 2. 6 Z. Bożyczko. Przestępstwo i życie. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972, s. 168.
Heterogeniczny wizerunek izolowanego świata kreślony więziennymi tatuażami 147
pierw iastka profesjonalizm u, a b arw niki, kolki, środki dezynfekujące i pielęgnacyj ne nie mają nic w spólnego z podstaw ow ym i zasadam i higieny. D rugim aspektem w kontekście zakazu tatuow ania się osób skazanych jest podku lturow e7 tło tatuażu. W iele symboli tatuażow ych jest pow iązanych z drugim życiem więzienia, z jego norm am i i tajem nym i poczynaniam i. N a kanw ie tego „przydziargana” jedna mała kropka (np. za lewym uchem , na nosie, na języku, obok praw ego oka, na prawej ko ści policzkowej - wszystkie w ykonyw ane p o d przym usem ) m oże człowieka upodlić, zniszczyć i zdegradow ać8 do niew yobrażalnej pozycji w hierarchii skazanych. Są też symbole (np. cynków ka - kropka obok lewego oka, m giełki - kreski pod oczami, przedłużki - kreski na przedłużeniu kącików oczu, „przydziargane” napisy GIT czy H O M O SUM), które torują skazanem u w ięzienną drogę, stają się przepustką do św iata wtajem niczonych w zależności p o dkulturow e, nobilitując zarazem oraz dodając siły i symbolicznej przewagi nad innym i.
Tatuażow e znaki stosow ane w środow isku więziennym i przestępczym służą w znacznej m ierze do kom unikow ania się9 osób rekrutujących się z tych grup, które jako w tajem niczone mogą odpow iednio odczytyw ać i interpretow ać tatuażow e ko m unikaty. (...) Tatuaż służy do rozpoznawania się, naw iązyw ania kon taktó w przez
nieznających się przestępców. Najczęściej w ten sposób porozumiewają się przestępcy trudniący się „zaw odow o” pew ną specjalnością przestępną oraz członkow ie zorga nizowanych grup przestępczych. (...) Dla nieznających się przestępców największą wartość mają tatuaże występujące na odkrytych częściach ciała: twarzy, szyi, rękach. Tak umiejscowione znaki ułatwiają im szybkie uzyskanie informacji o sobie i ewen- tuałnie nawiązywanie współpracy, albo też nie przeszkadzanie sobie w działalności przestępczejl0.
7 O zjawisku podkultury więziennej zob. m.in.: K. Braun. Drugie życie wśród skazanych młodocianych. W: Negatywne przejawy podkultury więziennej - środki i sposoby przeciwdziałania. Materiały z sympozjum 16-17 grudnia 1975 roku w Popowie k. Warszawy. Warszawa 1975; M. Kosewski. Agresywni przestępcy. Warszawa 1977; P. Moczydłowski. Drugie życie więzienia. Warszawa 1991; Podkultura więzienna w Aresz
tach Śledczych i w Zakładach Karnych. Materiały z konferencji 17-19 październik 1994 w Kaliszu. Kalisz
1994; H. Machel. Orientacja w funkcjonowaniu podkultury więziennej a skuteczność kierowania zakładem
penitencjarnym. „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 9, 1995; M. Ciosek. Człowiek w obliczu izolacji więziennej. Gdańsk 1996; M. Szaszkiewicz. Tajemnice grypserki. Kraków 1997; S. Przybyliński. Personel penitencjarny wobec zjawiska podkultury więziennej. W: W. Ambrozik, P. Stępniak (red.). Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Poznań-Warszawa-Kalisz 2004; K. Miszewski. Przemiana, słabnięcie czy upadek subkultury więziennej. „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 4, 2005; S. Przybyliń
ski. Podkultura więzienna - wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej. Kraków 2010 (wyd. IV). 8 Więcej na ten temat zob. S. Przybyliński. Tatuaż w środowisku inkarcerowanym - aspekt nobilitujący
czy wykluczający? W: S. Przybyliński, D. Wajsprych (red.). Społeczne i resocjalizacyjne asumpty ludzkiego bycia. Olsztyn 2009, s. 387-396.
9 Zob. mi.in.: J. Morawski. Z problematyki nielegalnych kontaktów - porozumiewanie się w więzieniu. „Przegląd Penitencjarny”, nr 1, Warszawa 1965, s. 3-18; M. Ciosek. Resocjalizacja w zakładach karnych.
System komunikacji więźniów. W: B. Urban, J.M. Stanik (red.). Resocjalizacja. Teoria i praktyka pedagogicz na. Tom 1. Warszawa 2007, s. 352-355; S. Przybyliński. Nonverbal communication system o f prisoners on the example o f tattoos. В: Д. Траянова, P. Иосифова (отв. ред.) Логопедия. Сборник материали от III национа
лен конгрес на НСЛБ. Балчик, 25-28 септември 2008. Бьлгария, s. 363-367. 10 К. Malinowski..., op.cit., s. 7-8.
1 48 Sławomir Przybylinski
Bez w ątpienia „dziara” jest istotnym elem entem współczesnego zakładu k a r nego i aresztu śledczego. Pensjonariusze tych jednostek nakładają na swoje ciała tatuażow e w zorki, uznając ten proceder za um ow ną, lecz nieprzepisow ą norm ę. Tatuaż w ich w ydaniu zogniskow any jest w obrębie konkretnych rodzajów, pia stując określone funkcje11 oraz kreśląc wielopłaszczyznowość treści12 proponuje następujące treści: p o dkulturow e (grypserskie - przynależnościow e, prestiżow e), hum orystyczne, erotyczne (hum orystyczne, w izerunki kobiet), m iłosne (sentym en- talno-m iłosne), ostrzegaw cze, inform acyjne, historyczne (dyskograficzne), ideolo giczne, religijne, przestępcze, m arkowe (firm owe), dow artościow ujące, m ęczeńskie, em ocjonalne, sentencjonalne (hasłowe).
N ależy mieć św iadom ość, iż pom im o że przedstaw iony wykaz porządkuje poniekąd treści tatu aży więziennych, to jednakże uw zględniając inwencję tw ó r czą osadzonych, nie należy się łudzić, że powyższy katalog treści jest kom pletny i hermetyczny.
Poniżej zaprezentuję w form ie faktograficznej13 tatuaże w ięzienne, w kom pono wując je w konkretn e ram y treściow e. Każda z siedem nastu fotografii w izualizuje inną treść tatuaży występujących w środow isku inkarcerow anym , ukazując zara zem pew ną specyfikę zjawiska m ocno zakorzenionego w życiu osób pozbawionych wolności.
Treści podkulturowe (grypserskie) - przynależnościowe
Fot. 1. Mgiełki
11 Na temat kategorii, funkcji, symboliki tatuażu zob. m.in.: M. Szaszkiewicz. Tajemnice grypserki. Warszawa 1997, s. 125-145; M. Snopek. Tatuaż. Element współczesnej kultury. Toruń 2009.
12 Szerzej na temat treści tatuaży więziennych zob. m.in. S. Przybyliński. Dziara, cynkówka, ko lka -zja
wisko tatuażu więziennego. Kraków 2007, s. 14-49.
Heterogeniczny wizerunek izolowanego świata kreślony więziennymi tatuażami 149 Treści podkulturowe (grypserskie) - prestiżowe
Fot. 2. Dystynkcje wojskowe - pułkownik
Treści erotyczne - humorystyczne
Fot. 4. P.S.M. - Pieprzę Same Małolaty (K.T.W. - Kocham Tylko Wolność; A.R.H.+ - oznaczenie grupy krwi)
Treści humorystyczne
Fot. 3. Jocker - „mieć wyjebane na wszystko w więzieniu”
1 50 Sławomir Przybyliński
Fot. 5. Wizerunki kobiet (pod różnymi postaciami)
Treści miłosne (sentymentalno-miłosne)
Fot. 6. A M O R E
Heterogeniczny wizerunek izolowanego świata kreślony więziennymi tatuażami 1 51 Treści ostrzegawcze
Fot. 7. Topór - symbol narzędzia, którym dokonano zbrodni
Treści informacyjne
1 52 Sławomir Przybyliński
Treści historyczne (dyskograficzne)
Fot. 9. Daty - symbol wejścia lub wyjścia z zakładu karnego
Treści ideologiczne
Heterogeniczny wizerunek izolowanego świata kreślony więziennymi tatuażami 1 53 Treści religijne
Fot. 11. Wizerunek Papieża Jana Pawia II
Treści przestępcze
1 54 Sławomir Przybyliński
Treści dowartościowujące
Fot. 13. Potwory, smoki
Treści męczeńskie
Heterogeniczny wizerunek izolowanego świata kreślony więziennymi tatuażami j 55 Treści emocjonalne
Fot. 15. Krzyk niemocy i bezradności
Treści markowe (firmowe)
Fot. 17. Symbol N ike - oryginalny człowiek
Treści sentencjonalne (hasłowe)
1 56 Sławomir Przybyliński
Wiele zaprezentow anych powyżej tatuaży posiada w łasne miejsce w skom pliko wanym systemie w ięziennego kom unikow ania się m iędzy osobam i przebywającym i w izolacji. Bywa, iż praw dziw y sens konkretnego w zoru możemy zrozum ieć dopiero po rzetelnej obserwacji (poprzez m .in. rozm owę z w ytatuow aną osobą) środow iska krym inogennego i penitencjarnego. R óżnorodność treści tatuażow ych em blem atów nie daje jednoznacznej odpow iedzi w sensie znaczeniow ym , wręcz przeciw nie p o woduje jeszcze większe zaszyfrow anie praw dziw ego tatuażow ego przekazu. C ią gi kropek, kresek, liter czy innych znaków nie dają niew tajem niczonym osobom pew ności co do praw idłow ego odczytu oraz poznania znaczenia owych symboli - kodów. N iektóre symbole w prost ukazują określone treści, a inne odw rotnie, bez konkretnych ram treściow ych przybierają um ow ny w ydźw ięk znaczeniowy. R zadko zdarza się nuta przypadkow ości w obszarze więziennego, ale rów nież przestępczego em blem atow ania. Tutaj w izolacji „dziary” mają k on k retn ą wym owę. W ykonywane są świadom ie i m im o że bez większej estetyki i precyzji (np. niekształtne), to i tak dają jasny sygnał otoczeniu, kto jest kim , za co i dlaczego został skazany. Dlatego „dziara” na ciele osoby skazanej czy tym czasow o aresztow anej nie może i nie zostaje bez reakcji więziennej braci.
M im o wieloletniej mozolnej pracy nad tatuażow ym w ym iarem więziennego życia tru d n o przyznać, że nauka polska osiągnęła i osiąga zadowalające rezultaty w poznaniu i zdiagnozow aniu tego zjawiska. W spółczesny stan wiedzy zdecydo w anie nie pozw ala uznać poszukiw ań badawczych w tym zakresie za zakończone. M ając na względzie przeobrażenia w obrębie św iata penitencjarnego, wielość sym boli tatu ażu, ich niestałość znaczeniow ą, kreślenie w zależności od miejsca i czasu w ykonania innych, nieznanych do tąd sensów i w ydźw ięków „dziary”, należy p e r m anentnie zgłębiać tatuażow e tajem nice więziennego środow iska. Z drugiej jed nak strony trzeba mieć św iadom ość, iż zbyt intensyw ne ingerow anie w specyficzny obszar, jakim jest miejsce odosobnienia, może w sensie dosłow nym i symbolicznym pozbawić tatu aż w ięzienny i przestępczy odwiecznej sekretności i intym ności, które m im o chęci jego kom plem entarnego poznaw ania dostarczają naukowej satysfakcji w jego zgłębianiu.
Streszczenie
Zjaw isko tatu ow an ia się osób inkarcerow anych jest w realiach p olsk iego w ięzien ia niepisanym zw yczajem . M a to jednak sw oje u m ocow an ie d ziejow e, gdyż już od daw nych czasów p rzestęp ców p od d aw an o praktykom „rysow ania ciała”. W sp ółcześn ie jednak ta tuaż w w ym iarze w ięzien n ym ma stanow czo in n e zadania. Pełni w iełe funkcji i ma w iele zn aczeń . N a leż y rów n ież zw rócić uw agę na szeroki zestaw treści penitencjarnej „dziary”. Są n im i treści: p od k u ltu row e (grypserskie), h um orystyczne, erotyczn e, m iłosn e (sen tym en - ta ln o -m iło sn e), ostrzegaw cze, inform acyjne, h istoryczne (dysk ograficzn e), id eo lo g iczn e, religijne, p rzestęp cze, m arkowe (firm ow e), d ow artościow u jące, m ęczeń sk ie, em ocjon al ne, senten cjonalne (h asłow e). Poprzez te treści tatu aż m oże być i często jest d oskon ałym
Heterogeniczny wizerunek izolowanego świata kreślony więziennymi tatuażami 1 57
sp osobem n iew erbalnego p orozu m iew an ia się osób pozbaw ionych w o ln o ści. W ów czas też w zór, który dla osób niew tajem n iczon ych stan ow i tylko n iek om p atybilny ze sobą zbiór przypadkow ych znaków , kropek, kresek, d la innych jest klarow nym sygnałem czy in form a cją o w łaścicielu „dziary”.
Abstract
Heterogenic image of the isolated world drawn by prison tattoos
T attooin g o f the incarcerated is an u nw ritten custom in Polish prisons. Yet it has its historical background. For ages the practice o f “body p ain tin g” o f crim inals had been used. N ow ad ays, however, a tattoo in the prison has got a com p letely d ifferent use. It has got m any fu n ction s and m ultiple m eanings. It should be n oticed that ta tto o s have a broad m eaning. T h ey usually refer to: subculture (prison slang), hum our, eroticism , love (sen tim en tal), w arn in gs, in form ation , history (discography), id eology, religion, crim e, brand (com pany), increasing self-esteem , m artyrdom , em o tio n s, sentences (catch phrases). By m e ans o f th e con ten ts m entioned above the ta tto o can be and often is a perfect way o f a non- -verbal com m u n ication b etw een inm ates. In this case the draw ing for th ose unfam iliar is on ly an incom patible set o f random marks, such as d ots and lin es, but for th ose fam iliar w ith the subject it is a clear signal or in form ation ab out the bearer.
Bibliografia
Bożyczko Z. Przestępstwo i życie. W rocław -W arszaw a-K raków -G dańsk 1972. Ciosek M . Człowiek w obliczu izolacji więziennej. Gdańsk 1996.
Ciosek M. Resocjalizacja w zakładach karnych. System komunikacji więźniów. W: B. Urban, J.M . Sta nik (red.). Resocjalizacja. Teoria i praktyka pedagogiczna. Tom 1. Warszawa 2007.
H ołyst B. Kryminologia. Warszawa 2001.
Jaguer J. The tattoo. A pictorial history. H orndean (Great Britain) 1990. Jelski A. Tatuaż. Warszawa 1993.
Konopczyński M. Metody twórczej resocjalizacji. Warszawa 2007.
Lam bert A., Christ M . Russian Prison Tattoos: Codes o f Authority, Domination, and Struggle. 2003. Machel H. Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej - casus polski. Studium penitencjarno-pedago-
giczne. Kraków 2006.
M alinowski K. Tatuaże. Warszawa 1973.
M orawski J. Z problematyki nielegalnych kontaktów - porozumiewanie się w więzieniu. „Przegląd Penitencjarny”, nr 1. Warszawa 1965.
Przybyliński S. Dziara, cynkówka, kolka - zjawisko tatuażu więziennego. Kraków 2007.
Przybyliński S. Nonverbal communication system o f prisoners on the example o f tattoos. В: Д. Трая- нова, P. Йосифова (отв. ред.) Логопедия. Сборник материали от III национален конгрес на НСЛБ. Балчик, 25-28 септември 2008. Бьлгария.
Przybyliński S. Tatuaż w środowisku inkarcerowanym - aspekt nobilitujący czy wykluczający? W: S. Przybyliński, D. Wajsprych (red.). Społeczne i resocjalizacyjne asum pty ludzkiego bycia. Olsz tyn 2009.
Przybyliński S. Zjawisko tatuażu - aspekt penitencjarny. W: T. Żółkowska, I. Ramik-Mażewska (red.).
W ielowymiarowość edukacji i rehabilitacji osób z niepełnosprawnością. Pedagogika specjalna - koncepcje i rzeczywistość. Tom IV. Szczecin 2009.
1 58 Sławomir Przybyliński
Przybyliński S. Więzienna „dziara” w percepcji osób odbywających karę pozbawienia wolności. W: S. Przybyliński (red.). Niebanalny wym iar resocjalizacji penitencjarnej. Heurystyczny wymiar
ludzkiej egzystencji. Toruń 2010.
Snopek M. Tatuaż jako przyczyna wykluczenia społecznego. W: S. Przybyliński, D. Wajsprych (red.).
Społeczne i resocjalizacyjne asum pty ludzkiego bycia. Olsztyn 2009.
Snopek M . Tatuaż. Element współczesnej kultury. Toruń 2009. Szaszkiewicz M. Tajemnice grypserki. Kraków 1997.
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy. (Dz. U. 97.90.557 ze zm.). Ustawa z dnia 19 kw ietnia 1969 r. Kodeks karny wykonawczy. (Dz. U. 69.13.98).
