Kafel, Mieczysław
"Kształtowanie się wiedzy o prasie w
Polsce XIX wieku", Bartłomiej Golka,
Warszawa 1969 : [recenzja]
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 9/2, 299-302
R oczn ik H isto rii C za so p iśm ien n ictw a P o lsk ie g o IX 2.
I
B artłom iej G o ł k a , K s z t a ł t o w a n i e się w i e d z y o p r a s ie w P o ls c e X I X wieku,, W arszaw a 1969, P W N , ss. 144.
Praca ta, w ydana przez PWN w serii rozpraw U niw ersytetu W arszaw skiego, została przedłożona Radzie W ydziału N auk Społecznych UW jako rozpraw a habilitacyjna. A utor pracy podejm uje problem w eryfikacji do tychczasowych badań w zakresie nauki o prasie, czy mówiąc ściślej — „kształtowania się wiedzy o prasie w Polsce XIX w ieku”.
A utor określa na w stępie bliżej cel swojej pracy jako „próbę prze glądu i usystem atyzow ania wiedzy o prasie w Polsce X IX w ieku oraz wskazania jej ówczesnego znaczenia społecznego i politycznego”. W yjaś nia także, co rozumie pod pojęciem „wiedzy o prasie”. Zalicza do niej A utor „zasób wiadomości na tem at wszelkich jej aspektów: praw nych, so cjologicznych, historycznych, technicznych, redakcyjnych etc. P rzy pew nej tolerancji można by je sprowadzić do dwóch głównych zagadnień: tworzenia i oddziaływania [prasy]”.
Te dwa cytaty, określające założenia pracy, są jednocześnie świadec twem , jak trudnego i złożonego zadania podjął się Autor, wkraczając w dziedzinę nie tylko pozbawioną w piśm iennictw ie wzorów, ale i daleką od pełnej jasności stru kturalnej.
Ogromne zadania m erytoryczne i metodologiczne, w ytknięte sobie przez Autora, zadania — podkreślić należy — całkowicie pionierskie na gruncie polskim, podnoszą w moim przekonaniu w alor tej pracy, jakkol wiek grożą wieloma niebezpieczeństwami, od których A utor nie zawsze się zdołał ustrzec.
Zanim przejdę do uwag bardziej szczegółowych, pragnąłbym zacząć od układu pracy. P rzy tak rozległym temacie, tak w sensie m erytorycz nym, jak i chronologicznym, kompozycja pracy stanow iła niew ątpliw ie poważny problem. Nie w ydaje się, aby z tych względów było możliwe kon sekw entne zastosowanie jednego układu, np. chronologicznego, lub ja kiegoś układu rzeczowego. A utor najw yraźniej zetknął się z.tą trudnością, bowiem w ybrał drogę pośrednią, tj. przy dążności do układu chronologicz nego odstępował od niego kilkakrotnie, by zachować jednolitość te m a
-300 R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA
tyczną. To niew ątpliw ie nie ułatw ia odbioru pracy, ale było to, moim zdaniem, nie do uniknięcia.
Pierw szy rozdział pt. „Początki wiedzy o prasie w Europie” jest nie jako zapowiedzią w ątku, który A utor przeprowadza przez niemal całą pracę — porów nywania zrębów teorii prasy w Polsce z sytuacją w innych krajach, przede w szystkim we Francji. Dzięki tem u praca zaw iera sze reg uprzednio nie wprowadzonych do piśm iennictwa polskiego danych, szczególnie z dziejów ustaw odaw stw a prasowego. A utor wyprowadza i u z a sadnia interesującą tezę, iż specyficzne w arunki polityczne w Polsce XIX w ieku, ograniczenie swobody działania i wypowiedzi przez władze zabor ców stanowiły główną przeszkodę dla formowania teoretycznych poglą dów na zadania i funkcjonow anie prasy. Przykład F rancji wskazuje, że w łaśnie konieczność prawnego regulow ania działalności dziennikarskiej staw ała się źródłem teoretycznych analiz i uogólnień.
Rozdział drugi „Początki badań historyczno-prasowych w Polsce” za początkowuje podział tem atyczny pracy na części poświęcone naukowym metodom wzbogacenia wiedzy o prasie i dyskusje teoretyczne w publi cystyce. W rozdziale tym A utor · wykroczył, moim zdaniem niezbyt for tunnie, poza granice wytyczone tytułem pracy, bowiem zajął się, w spo sób nieraz tylko fragm entaryczny, opiniami o prasie w polsce wieku X VIII. Sądzę, że właściwsze byłoby rozszerzenie tem atu także i o ten okres przy jednoczesnym w yczerpującym naśw ietleniu zagadnienia.
I w tym jednak rozdziale nie brak ciekawych stw ierdzeń i doniesień, jak np. o zamierzeniach K arola E streichera w dziedzinie historii prasy. Nawiasem mówiąc, A utor wspomina w innym m iejscu o stw ierdzeniu Estreichera, iż napisał on Histotrię wolności druku w Europie, o czym chyba nie było dotąd wiadomo. Równie interesujące, choć po części oparte na m ateriałach publikowanych, są uwagi o zamierzeniach Skimborowicza. Wszystko to świadczy o zainteresow aniu wiedzą o prasie w Polsce pierw szej połowy XIX wieku, o planach tw orzenia syntetycznych prac histo ryczno-prasowych. A utor w ykazuje słusznie, że zainteresow ania takie w y stępowały w tym czasie jednocześnie w w ielu krajach Europy.
Rozdział trzeci pt. „Prasa w publicystyce pierwszej połowy XIX w ie k u ”, oprócz obszernej charakterystyki poglądów teoretyków francuskich z B. Constantem na czele, zaw iera omówienie publicystyki — powiedzie libyśm y dziś — „prasoznawczej” Feliksa Bentkowskiego oraz B runona Kicińskiego. Zwłaszcza ta druga część rozdziału jest szczególnie in tere sująca. Choć bowiem w piśmiennictwie polskim nie b rak prac poświęco nych Kicińskiemu, jego zainteresow ania' teoretyczno-prasow e kryły się w cieniu prowadzonej przez niego w alki o wolność druku. Gołka wydo byw a tę właśnie stronę zagadnienia.
retyczno-prasow ym w publicystyce pow stania listopadowego. Choć nie brak publikacji na tem at wolności d ruku w czasie powstania, A utor sta rał się ukazać spraw ę dotąd pom ijaną — pilną potrzebę rozważań teore- tyczno-prasowych dla potrzeb ustaw odaw stw a prasowego w w arunkach wolności politycznej. „Okres ten był jednocześnie dobitnym przykładem tego — pisze on — jak palącą kw estię stanowiło zagadnienie wolności prasy, jej regulow ania nie tylko w edług pewnych tendencji politycznych, ale i zgodnie z doświadczeniami teoretycznym i”.
Do szczególnie interesujących części tego rozdziału zaliczam również uwagi o publicystyce na tem at prasy i dziennikarstw a na łam ach poznań skiego „Tygodnika Literackiego”, pisma dobrze znanego historii naszej prasy z zupełnie innych jednak powodów. Ten elem ent jego publicystyki uchodził dotąd uwagi.
Rozdział czw arty — zatytułow any „Na drodze do syntezy historyczno- -prasow ej” — charakteryzuje rolę kilku wcześniejszych historyków n a szej prasy, a zwłaszcza F. M. Sobieszczańskiego, który niezależnie od po stawy, jaką zajmował w ówczesnym życiu politycznym, pozostawił po sobie wartościowe publikacje historyczno-prasowe. A utor tra k tu je go jako pierwszego historyka nowoczesnej prasy, badającego ją w sposób wszech stronny, nie ograniczony do elementów literackich.
Rozdział piąty — „Zasadnicze mom enty publicystyki na tem at prasy w· drugiej połowie XIX w ieku” — zapoczątkowuje tę część książki, która niem al w całości zaw iera m ateriały i problem atykę uprzednio pom inięte w pośmiennictwie polskim. Na tem at prasoznawczych wypowiedzi K ra szewskiego, Klaczki, czy też pozytywistów, znaleźć można zaledwie kilka przypadkow ych i fragm entarycznych wzmianek. Nigdzie natom iast sp ra w y te nie znalazły pełnego ujęcia i kom entarza.
Przypom nienie wypowiedzi Świętochowskiego, Wiślickiego czy P rusa posiada zresztą w artość nie tylko dokum entarną, ale jednocześnie jest przyczynkiem do form i stru k tu ry dzisiejszych badań prasoznawczych. Rzuca się tu w oczy w ielki w ysiłek Autora, k tó ry przew ertow ał dziesiątki roczników czasopism i przestudiował setki zapomnianych na ogół arty k u łów i prac.
K ońcow e'rozdziały, takie jak: ,,Jan W ładysław Dawid. Początki sta tystycznej analizy treści dzienników” oraz „Stanisław Jan Czarnowski. Próba syntezy historyczno-prasow ej”, A utor tra k tu je jako ukazanie prób naukowego badania rozm aitych aspektów prasy, zapoczątkowujących w ie dzę o prasie, uzyskiw aną m etodam i naukowymi. Po tej linii idzie też rozdział ostatni — „Początki zorganizowanej pracy badaw czej” , który jednak nie zaw iera charakterystyki badań, lecz tylko ich organizację.
Reasum ując w rażenia z lek tu ry pracy, trzeba niew ątpliw ie zacząć od ocen dodatnich. P raca jest przedsięwzięciem oryginalnym tak pod wzglę
302 R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA
dem tem atyki, jak zebranego m ateriału. A utor w ykorzystał ogromny i bar dzo różnorodny zasób źródeł, przede w szystkim czasopism, książek oraz dokumentów archiwalnych. Nie ograniczył się do literatu ry polskiej, lecz w ykorzystał również wiele pozycji obcojęzycznych, głównie francu skich i angielskich. Przypom niał niemało zapomnianych, aczkolwiek w ar tych pamięci, publikacji.
Wśród zamierzeń, sygnalizowanych we wstępie, zrealizował m. in. n a j główniejsze — ukazanie w artości m yśli prasoznawczej dla kształtow ania oblicza prasy polskiej XIX w ieku i jej funkcji ideowych, tak ważnych w w arunkach niewoli. Częściowo udało m u się też wykazać więzi między poszczególnymi dziedzinami prasoznawstwa, potrzebę wszechstronnego badania prasy z punktu widzenia wielu kierunków badań.
Wobec ogromnego zakresu pracy, wyznaczonego tytułem , można by natom iast w ytknąć Autorowi ograniczenie się w zasadzie do problem atyki K rólestw a Polskiego i pominięcie innych zaborów. W niektórych p ar tiach praca w yw ołuje w rażenie niedosytu, w ydaje się bowiem, że A utor nie w yczerpał w szystkich możliwości analizowania i choćby w ysuw ania hipotez.
W sumie A utor przedstaw ił nam rzetelnie w ypracow any rodowód pol skiej wiedzy o prasie, uwzględniając w tym opracowaniu szeroki wachlarz zainteresowań różnych dyscyplin oraz wskazując na integracyjne dyskusje i na próby w yodrębnienia się nowej dyscypliny naukow ej, którą umownie określam y jako prasoznawstwo.
M ieczysław K afel
II
S ta n isla w L a m , Z y c i e w ś r ó d w ie lu . P rzy g o to w a ł do druku A ndrzej L am , P a ń stw o w y In sty tu t W y d a w n iczy , W arszaw a 1968, ss. 448.
Stanisław Lam, zm arły przed czterem a laty w Paryżu, historyk lite ratu ry, publicysta i bibliofil, pozostawił po sobie bogatą spuściznę w po staci licznych monografii literackich, rozpraw bibliofilskich i bibliogra ficznych (Książka wytworna, 1922, Le livre polonais au X V et X V I siècler
1923) oraz prac historycznoliterackich (m. in. Współcześni pisarze polscy, 1922, Polska literatura współczesna, 1924). Szczególnie duże zasługi poło żył Lam na polu pracy edytorskiej, redagując Ilustrowaną encyklopedię Trzaski, Everta i Michalskiego (1927— 1937), tejże firm y Encyklopedią
powszechną (1933) i Encyklopedię X X w ieku (1937), w spółredagując W iel ką literaturę powszechną (1930—1933), W ielką historię powszechną (1934—
