• Nie Znaleziono Wyników

Theologisches Literaturblatt, 6. Juli 1894, Nr 27.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Theologisches Literaturblatt, 6. Juli 1894, Nr 27."

Copied!
8
0
0

Pełen tekst

(1)

Theologisches Literaturblatt.

Unter Mitwirkung

z a h l r e i c h e r V e r t r e t e r k i r c h l i c h e r W i s s e n s c h a f t u n d P r a x i s

herausgegeben

▼on

Prof. D. Chr. E. Luthardt.

E rs c h e in t je d e n F r e i ta g . E x p e d itio n : K ö n ig s s tra s s e 13.

A b o n n em en tsp reis v ie r te ljä h rlic h 2 Ji. 5 0 / $ . In s e rtio n s g e b ü h r p r. gesp. P e titz e ile 3 0

F r a n k ’s dogm atisches System . II.

N le b n h r, C arl, V ersu ch ein er BeconsteU ation des D eboraliedes.

C orpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum .

Siedersleben, Ed., G eschichte der U nion in der evangelischen L and esk irch e A nhalts.

Jacobs, H en ry E y ste r, A H isto ry of th e Evan- gelical L u th e ra n C hurch in th e U n ited States.

Evacsala, Dr. J., Iren isch e B estrebungen zu r Zeit des 30 jäh rig en Krieges.

S te in , P a sto r E., D as M issionsschreiben St. P au li an die Kolosser.

N eueste theologische L iteratu r.

Zeitschriften.

Schulprogram m e.

Personalien.

Frank’s dogmatisches System.

i i.

V on entscheidendem E inflüsse a u f F r a n k a ls D o g m a tik e r sin d w ol die re fo rm a to risc h e un d a ltlu th e ris c h e D o g m atik , S c h le ie rm a c h e r u n d (daneben noch) v. H ofm ann gew esen, w ä h re n d w ir den E influss m o n istisch er S p e k u la tio n n ic h t s e h r h och a n sc h la g e n können, w eil, w as m an davon zu finden m eint, a u c h schon au s den oben g e n a n n te n Q uellen sich h e rle ite n lä s s t. A b e r o bgleich F r a n k sich m an n ic h fa c h e r A b h ä n g ig k e it b e w u sst w a r u n d es a u sd rü c k lic h a b le h n te , „ein g a n z ab so n d er­

lich es, re in in d iv id u a lis tis c h e s S ystem d e r c h ristlic h e n W a h r ­ h e it a u f den M a r k t zu b r in g e n “ (I, 7 7 , S. 6 1 ), so h a t e r doch au ch O rig in a le s geschaffen, das von b leib en d er, fr u c h t­

b a r e r W ir k u n g sein w ird . D ie k ritis c h e W e ite rb ild u n g se in e r G ed an k en w ird tr o tz des oben B e m e rk te n b ei se in e r S te llu n g z u r S c h rift ein zu setzen h ab en . E s i s t n ic h t zu treffen d u n d n ic h t a n g ä n g ig , die G e b u n d en h eit a n die S c h rift n u r als ein M om ent des g lä u b ig e n B ew u sstsein s zu b e h a n d e ln ; denn dan n b e d a r f m an d e r S c h rift h ö ch sten s a ls eines M ittels, um eine b e ru h ig e n d e P ro b e a u f die vom B ew u sstsein e rb r a c h te L ö su n g z u m achen u n d sich des E in k la n g s m it d e r U rgem einde zu v e rs ic h e rn . Im S y stem d e r G ew issh eit w ird von d e r S c h rift als E rk e n n tn issq u e lle g a r k e in G eb rau ch g em ac h t, so n d ern sie se lb st a ls ein vom g lä u b ig e n B e w u sstse in m itu m fasstes O b jek t a u fg e z e ig t, w ä h re n d doch z. B. bei d e r A u fe rste h u n g C h risti des B e itra g s g e d a c h t w ird , den die h isto risc h e B e g la u b ig u n g d erselb en f ü r die G ew issh eit lie fe rt. M an w ird au ch im S y stem d e r c h ristlic h e n W a h r h e it k ein e a n d e re S c h riftv e r­

w e n d u n g als zum o b en g e n a n n te n Z w ecke e rw a rte n ; denn is t e tw a s ä u ss e rlic h in d e r S c h rift g eg eb en , w as n ic h t irg e n d w ie G e g e n sta n d g lä u b ig e r E r f a h r u n g u n d en tsp re c h e n d e n B e w u sst­

sein s g e w o rd e n is t, d a n n h a t n a c h F r a n k ’s E rk e n n tn issp rin z ip eine A u ssa g e d a rü b e r im S y stem d e r c h ristlic h e n W a h rh e it k e in e S te lle ; w ied eru m a b e r i s t es dem g lä u b ig e n B ew u sstsein p r ä s e n t g ew o rd en , so is t es ja , w ie a lle ä n d e rn im System d e r c h ristlic h e n G ew issh eit b e h a n d e lte n R e a litä te n , au s diesem , a u ch ohne R ü c k g a n g a u f die S c h rift, z u erheben. A b e r die D in g e lie g e n bei F r a n k doch a n d e rs. E r e n tn im m t im S y stem d e r c h r is tlic h e n - W a h r h e it d e r S c h rift z a h lre ic h e A u ssag en , die im S y stem d e r c h ristlic h e n G ew issh eit k ein e S te lle h ab en , z. B . ü b e r E n g e l u n d T eu fel o d er die K o n k re ta d e r E s c h a to ­ lo g ie u. a ., fre ilic h im m er so, d a ss e r z e ig t, w ie die b e tr.

S ä tz e au sg esp ro ch en w e rd e n n ic h t blos u n d n ic h t z u n ä c h st, w eil sie a ls von d e r S c h rift b e z e u g t, so n d ern w eil sie d e r le b e n d ig e n u n d d a u e rn d e n G la u b e n se rfa h ru n g d e r G em einde innew ohnen (I, 3 6 2 f.). A b e r schon d a m it sc h e in t u n s z u g e ­ sta n d e n , d ass die g e sc h ic h tlic h e U rk u n d e d e r h e ilig e n S c h rift a ls E rk e n n tn is s p rin z ip dem g lä u b ig e n B e w u sstse in n ic h t blos in n ew ohnend, so n d ern n eb e n g e o rd n e t is t, so d ass beides, B e ­ z e u g u n g in d e r S c h rift u n d E rf a h r u n g d e r G läu b ig en , b ei d e r S e tz u n g von G lau b en so b jek ten Zusammenwirken, g e g e n se itig sich b ed in g en d u n d re g u lire n d . S ch ein t d a m it die sy s te m a tis c h e E in h e it v e rle tz t, so seh en w ir, dass sie dies in p r a x i bei F r a n k

schon is t, un d es h a n d e lt sich n u r d aru m , dies au ch g ru n d s a tz - m ä s sig z u r G e ltu n g zu b rin g e n .

W a s n u n die v o rlieg en d e neu e A uflage des System s d e r c h ristlic h e n W a h r h e it (v. F r a n k , D . F r . H . R . [G eh eim rath , o. P ro fe sso r d e r T heo lo g ie in E rla n g e n ], S y s t e m d e r c h r i s t ­ l i c h e n W a h r h e i t . 1. u. 2. H ä lfte . D r itte v e rb e s s e rte A u f­

la g e . L e ip z ig 1 8 9 4 , A . D e ic h e rt’s N achf. [X , 5 3 1 S. u.

V III, 5 4 6 S. g r . 8]. 16 M k.) a n la n g t, so sin d n a c h des V e r­

fa s se rs e ig e n e r A u ssag e d ie G ru n d la g e n des G an zen u n d d er sy ste m a tis c h e A u fb a u dieselben g eblieben w ie b ish er, d a g e g e n is t im einzelnen viel v e rb e s se rt u n d e r g ä n z t w o rd en . L e tz te re s w a r v o r allem d u rc h n eu ersch ien en e L it e r a tu r b e d in g t. D ie Z a h l d e r A en d e ru n g e n is t g e rin g , die d e r H in z u fü g u n g e n ziem lich g ro ss. Von den u m fa n g re ic h e re n n o tire n w ir g e g e n H a rn a c k u n d H a tc h I, 1 1 — 14. 2 1 6 — 18, v g l. d azu k ü rz e r e B em erk u n g e n I, 60. 1 6 1 : „ein B e tr u g is t e s , w en n m an um desw illen (d e r von d e r g riech isc h en K u ltu r hergenom m enen E r - k en n tn issfo rm en w ille n ) den L e ic h tg lä u b ig e n e in re d e t, d as D o g m a als solches fü h re sich a u f die g riech isc h e P h ilo so p h ie z u ­ rü c k , s t a t t es au s dem in n e rs te n T rie b des G laubens u n d au s s i t t ­ lic h e r N o th w e n d ig k e it z u e rk lä re n u. s. f. (S. 1 7 2 f. I I , 2 2 . 26 u. 2 7 6 . 4 1 2 ) ü b e r die n eu erlich e B e to n u n g des h isto risc h e n C h ristu s n , 241 f .; eine R eih e B em erk u n g en , die sich a u f den A p o sto lik u m stre it beziehen I, 7 8 : „ u n d w en n vollends die h ö h ere S tufe, w elche d e r P ro te s ta n tis m u s e rre ic h te , d a rin b e ­ ste h e n sollte, dass m an die W a h rh e it u n d V e rb in d lic h k e it des Sym bolum apostolicum fü r die ev an g elisch e K irc h e in A b red e s te llte , so w ä re d a m it eine L o stre n n u n g von d e r ökum enischen K irc h e geg eb en u n d d e r W e g a n tic h ris tlic h e r S e k tire re i ein ­ g e s c h la g e n “ ; H , 1 0 9 f. 2 1 8 . 2 2 8 f. 4 1 5 , v g l. au ch 3 4 8 . 4 5 9 ü b e r G e s c h ic h ts th a ts a c h e n ; fe rn e r einen A b sc h n itt ü b e r die V e rsö h n u n g sleh re g e g e n R itsc h l u n d seine S ch ü ler, H , 2 0 7 f.

(vgl. d a z u II , 8 9 u n d v e re in z e lte B em erk u n g e n II , 1 6 3 . 1 6 7 f.

1 9 1 . 1 9 3 ), einen solchen ü b e r W ie d e r g e b u r t, speziell g eg e n H . B ois I I , 3 2 7 f., eine lä n g e r e A u se in a n d e rse tz u n g g eg en Sohm H , 3 8 4 , ein en n eu en A b sa tz ü b e r r e v id irte B ib e lü b e r­

se tz u n g e n I I , 4 4 0 f ., E sc h a to lo g isc h e s g e g e n K liefo th un d H . S ch m id t I I , 4 8 7 f. (d azu E in zelb em erk u n g en S. 4 7 7 . 4 7 8 . 4 8 6 . 4 9 5 . 5 0 5 ); fe rn e r g e g e n o rth o d o x e G e g n e r V e rth e id ig u n g seines S u b jek tiv ism u s I , 9 4 — 9 6 (stellen w e ise) u n d A b leh n u n g n eu -o rth o d o x er In s p ira tio n s le h re I I , 4 4 5 ; endlich einen neuen A b sc h n itt ü b e r n a tü r lic h e R e lig io n I, 10 9 f. (vgl. dazu I, 5 2 5 ).

A lle diese E in s c h a ltu n g e n b ed eu te n j a f ü r F r a n k n u r A n ­ w en d u n g fe s tste h e n d e r P rin z ip ie n a u f neue E rsc h e in u n g e n , u n d h ö ch sten s in dem le tz te n , den K en n ed y ’s G o ttesg lau b e u n d m oderne W e lta n s c h a u u n g 1 8 9 3 v e ra n la s s t h a t , v erm ö g en w ir eine n a c h g ie b ig e E in le n k u n g u n d eine g e g e n fr ü h e r e rh ö h te S c h ä tz u n g d e r A p o lo g etik zu sehen. Im einzelnen finden sic h noch viele Z u sä tz e , die säm m tlich a n z u fü h re n w ir u n s um so le ic h te r e rs p a re n können, als sie m eist m it N en n u n g des g e g ­ nerisch en A u to rs a u ftre te n , u n d h ie r fü r am S chlüsse des 2. B a n d e s ein N a m e n re g iste r sich findet. D asselb e is t n e b s t einem Sach- un d einem S c h rifts te lle n re g is te r vo n H e r r n P f a r r e r

(2)

316

K n a p p e in H iltp o lts te in s o r g f ä ltig a n g e f e r tig t. F ü r einen e tw a ig e n N e u d ru c k sp re c h e n w ir die B itte au s, d ie k ra ftv o lle n V o rw o rte d e r v e rsch ied en en A u fla g e n aufzu n eh m en . D u rc h die U m setzu n g is t ste lle n w e ise e tw a s V e rw irru n g in die S e ite n ­ ü b e rs c h rifte n gekom m en, z .B . I , 4 6 5 . 4 6 6 .4 7 3 . 4 7 5 e n ts p re c h e n diese n ic h t dem In h a lte . E in sin n s tö re n d e r D ru c k fe h le r is t u n s n ic h t v o rg ek o m m en , d a g e g e n m e rk e n w ir folgende V e r­

seh en a n : I , 2 8 1 Z . 1 4 v. u. li e s : D efin itio n ; 2 8 4 , Z. 3 v. o.

lie s : d'nn; S. 3 5 1 , Z. 2 v. u. lie s : in ; S. 4 0 6 , Z . 15 v. o. ( s t a t t : ) ; S. 4 4 7 , Z . 2 v. o. lie s : S e lb s ts e tz u n g , Z. 7 v. u. lie s : S e lb s t­

w o lle n ; S. 4 6 9 , Z. 11 v. u. lie s: a lso ; S. 4 8 0 , Z. 1 4 v. u. lie s : a c tu e lle n ; I I , S. 2 5 , Z. 7 v. u. lie s : rvi«; S. 1 4 6 , Z. 2 v. u. lie s:

s e in ; S. 1 4 8 , Z. 2 v. o. lie s: slv a i; S. 1 6 5 , Z. 14 v. o. lie s : g e ­ n a n n t; S. 1 7 6 , Z. 7 v. o. lie s: u n d ; S. 2 7 6 , Z. 2 0 lie s : des s t.

d e r; S. 3 7 8 , Z. 12 v. o. lie s : G e o rg ; S. 4 1 3 , Z. 6 v. u. lie s : z u ; S. 4 1 6 , Z. 1 4 v . u . lie s : I r r th u m ; S. 4 2 7 , Z. 3 v. o. lie s : v o r­

a n g e g a n g e n e s ; S. 4 3 7 , Z. 6 v. u. lie s: W ir k lic h k e it; S, 4 4 1 , Z. 1 3 v. o. s tre ic h e : in d en ; S. 4 4 3 , Z. 13 v. o. lie s: £$ov;

S. 4 8 0 , Z. 2 0 v. o. lie s : g ö ttlic h e n .

U nd n u n scheiden w ir von dem W e r k e , d as k e in w issen ­ s c h a ftlic h e r T heologe s tu d ire n k a n n , ohne re ic h s te n G ew inn f ü r seine g a n z e th eo lo g isch e D en k w eise d a v o n z u tra g e n . W e iss m a n z w a r von d e r e tw a s sc h w e r v e rs tä n d lic h e n R edew eise F r a n k ’s zu s a g e n , so i s t es doch, w en n m an m it dem S y stem d e r G ew issh eit b e g in n t, n ic h t sch w er, sich b a ld in ih n h in e in ­ z u le s e n , um so m e h r, als a lles w as e r s a g t , n ic h t m it v ie l­

d e u tig e n W o rte n , so n d ern in s c h a r f k a n tig e r K la r h e it a u s g e d rü c k t is t. M ögen d a ru m F r a n k ’s W e rk e d a z u b e itra g e n , dass n ic h t blos d as G e d ä c h tn iss seines N am ens, so n d ern au ch d as sein er G ed an k en u n te r uns leb en d ig b leibe! Johannes Kunze.

N i e b u h r , C arl, V e r s u c h e i n e r R e c o n s t e l l a t i o n d e s D e b o r a ­ l i e d e s . B e rlin 1 8 9 4 , H a u c k (4 8 S. g r . 8).

K lu g is t d e r S c h rifts te lle r, d e r die von ihm gew onnene w isse n sc h a ftlic h e E rk e n n tn is s in a llg e m e in v e rs tä n d lic h e r S p ra c h e so v o r t r ä g t , dass ih re S ch ö n h eit u n m itte lb a r a u f den L e s e r w ir k t, sein W o h lg e fa lle n g e w in n t u n d so die F r a g e n a c h dem h in te r ih r ste h e n d e n S chöpfer a n r e g t. T h ö r ic h t d er, w e lc h e r sich se lb st zw isch en den L e s e r u n d die E rk e n n tn is s s te llt, indem e r die D a rle g u n g alle A u g en b lick e d u rc h s e lb s tg e fä llig e A n p re is u n g des zu Z eig en d en u n te r b r ic h t un d s t a t t d e r a ll­

g em ein b e k a n n te n A u sd rü ck e des w isse n sc h a ftlic h e n V e rk e h re s sich eines fo rc irte n J a r g o n s b e d ie n t, w ie e r sich in g ew issen g ro s s s tä d tis c h e n K re is e n von se lb st a u s b ild e t, w elch e d as L eben, d e r V e rk e h r, die A rb e it n u r no ch u n te r dem G esich ts­

p u n k te des S p o rtes re iz t. D u rc h beides w ird n äm lich die A u f­

m e rk sa m k e it des L e se rs von d e r S ache a u f die R ed em an ier u n d P e rs o n des A u to rs a b g ezo g en u n d d e r V e rd a c h t e rw e c k t, a ls solle d e r U n w e rth d e r S ach en d u rc h d en A u fp u tz u n d die fra p p ire n d e n G eb erd en des sie A n p reisen d en z u g e d e c k t w e rd e n . V o r d ie s e r T h o rh e it h a t sich d e r V erf. d ie s e r „ R e k o n ste lla tio n “ n ic h t g e n u g g e h ü te t, in w e lc h e r e r „ m it sp itz e n F in g e r n d as s ta c h lig e “ a lte D eb o ralied a n g re ift, um „M adam e D e b o ra “ d e r F r a u W a h r h e i t zu lieb e au s d e r R eih e d e r W e ib e r zu b e­

s e itig e n , den „ e tw a s sc h w ie rig e n H e r r n “ S is ra u n te r dem ä g y p tis c h e n T ite l R a-sessu o d er b equem er S esu -R a zum E n k e l, G laubensgenossen un d T h ro n e rb e n des „ G ro s s p a p a “ C h u -en - a te n , dieses m o n o th eistisch en K e tz e rs u n te r den ä g y p tisc h e n P h a ra o n e n , z u m achen un d als A n la ss z u dem S iegeshym nus ein en A u fs ta n d d e r S ta d t D a b r a th g e g e n die ä g y p tisc h e O b er­

h e r r s c h a f t ü b e r P a lä s tin a zu e rw e is e n , in fo lg e dessen S is ra a u f d e r e ilig e n R ü c k k e h r n a c h A e g y p te n w a h rsc h e in lic h bei

„ d e r em p feh len sw erth en W i r t h i n “ J a e l im S üden des h e ilig e n L a n d e s dem g ed u n g e n e n M o rd sta h le e rla g . A u ch ohne diese fo r c irte n A u sd rü c k e w ü rd e n die E rk e n n tn is s e des V erf. als a p a r t und neu b e r ü h r t h ab en . D e n n neu is t d e r F u n d , dass D e b o ra die S ta d t D a b r a th s e i, w eil je n e w ie die S ta d t A bel e in e M u tte r in I s r a e l g e n a n n t w u rd e ; neu die E rk e n n tn is s , d ass d as L ie d eine Z u sam m en stellu n g d e r F r a g m e n te se i, die d e r H e ra u s g e b e r n a c h dem U n te rg a n g e S a m a ria s b ei den D o rf­

ä lte s te n e r f r a g t h a tte , als d as a lte L ie d im B e g riff w a r, v e r ­ lo re n zu g e h e n ; n eu endlich die K o m b in atio n des a n g eb lich en S a tz e s : „ e r e rk o r neue G ö tte r “ (R ieht. 5, 8) m it d e r re lig iö se n R evolution des ä g y p tis c h e n P h a ra o C h u - e n - a t e n , w elche die

G em ahle se in e r T ö c h te r u n d E n k e lin n e n fo rts e tz e n oder w ie d e r­

holen m ochten. D ie z w e ite E rk e n n tn is s g ib t d as R ech t, n a c h eig en em G u td ü n k e n die V erse des L ied es u m z u s te lle n , d a m it es z u den beid en a n d e re n E rk e n n tn is s e n s tim m e ; die d r i tt e in V e rb in d u n g m it d e r z w e ite n a b e r b e r e c h tig t, v o r V ers 8 als S u b je k t „ S is ra , d e r K ö n ig von A e g y p te n “ u n d h in te r V ers 1 4 den S a tz : „ z ie h t h e r a u f S is r a , d e r K ö n ig von A e g y p te n “ k u r z e r H a n d in den T e x t z u se tz e n . D a m it is t im w e se n t­

lic h e n die „ R e k o n s te lla tio n “ f e r tig . Ob n ic h t bei A n n ah m e g rie c h isc h e r E n ts te h u n g s z e it ein a n d e re r P e r a o th m it Fleiptöoos, L a p p id o th m it d en L a p ith e n , D eb o ra = D o rb an = KevxoTaupo? m it den K e n ta u re n id e n tifiz ire n u n d dem L ied e d e r D e b o ra ein noch in te re s s a n te r e s G esich t g eb en w ir d ? A.

K.

C o r p u s s c r i p t o r u m e c c l e s i a s t i c o r u m l a t i n o r u m ed itu m consilio e t im pensis acad em iae litte r a r u m c a e sa re a e vindo- bonensis vol. X X V I I I (sect. I I I , p a rs 1). S. A u re lii A u g u ­ s tin i de g en esi a d litte r a m lib r i duodecim eiusdem lib ri c a p itu la . D e g en esi a d litte r a m in p e rfe c tu s lib e r. L ocu tio n u m in h e p ta te u c h u m lib ri septem . E x recen sio n e Jo se p h i Z y c h a . L e ip z ig 1 8 9 4 , G .F r e y ta g (X X I, 6 2 9 S. g r .8 ) . 1 6 .8 0 .

D e r v o rlieg en d e B a n d sc h lie sst sich a n die A u sg a b e A u g u sti- n is c h e r S c h rifte n an , die Z y c h a v o r e in ig e n J a h r e n in d erselb en S am m lu n g ersc h e in e n liess (D e u ti li ta t e c re d e n d i, de du ab u s a n im a b u s, c o n tra F o rtu n a tu m etc.) u n d d ie von u n s im J a h r g . 1 8 9 2 , N r. 3 1 , Sp. 3 6 5 ff. d. B l. a n g e z e ig t sin d . D en H a u p tth e il d e r F o r ts e tz u n g neh m en „D e G enesi a d li tt , lib r i X I I “ e in , die sich b is S. 4 5 6 e rs tr e c k e n , w ä h re n d d e r in p e rfe c tu s lib e r e in ig e 4 0 S e ite n f ü l lt u n d d e r R e s t des B a n d e s a u f die L o cu tio n es in h e p t. 1. V II e n tf ä llt. D ie e rs tg e n a n n te S c h rift is t in jü n g e r e n H a n d s c h rifte n (vom 12. J a h r h u n d e r t an ) s e h r o ft v e r tr e te n , s e h r sp ä rlic h a b e r n u r in ä lte r e n Codices.

Z y c h a n e n n t als ä lte s te s u n d b e ste s M a n u s k rip t d en Cod.

S e ss o ria n u s , j e t z t d e r N a tio n a lb ib lio th e k V ic to r E m m a n u e rs ü b e rw ie se n ( = E ) ; e r is t im sie b e n te n J a h r h u n d e r t g e sc h rie b e n u n d h a t die K o r r e k tu r e in e r z w e ite n H a n d (im X . J a h r h .) e r ­ f a h r e n , u n d z w a r n a c h V o rla g e e in e r a n d e re n H a n d s c h rift.

E in e d r i tt e H a n d jü n g e r e r Z e it ig n o r ir t d e r neue A p p a ra t.

D ie einzelnen A b sc h n itte d e r S c h rift h ab e n C a p itu la , die fre ilic h n ic h t a n g e s c h ic k te r S te lle e in g e fiig t sin d u n d au ch n ic h t von A u g u s tin h e r r ü h r e n ; Z y c h a h a t sie n a c h A ngelo M ai’s V o r­

g ä n g e m it a b g e d r u c k t, doch e r s t h in te r dem H a u p tw e rk . — F a s t ebenso a l t (saecu li V I I — V III) u n d r e c h t b ra u c h b a r is t d e r P a ris in u s 2 7 0 6 ( = P ) , d e r au s dem K lo s te r St. D enys s ta m m t u n d in s e h r schönen H a lb u n c ia le n g e sch rieb en is t.

E in z w e ite r P a r i s e r (1 8 0 4 , saec. IX ) R i s t aus einem m it P v e rw a n d te n E x e m p la r geflossen u n d s te h t diesem a n W e r th gleich . O hne sich ü b e r die B ra u c h b a rk e it z u ä u s s e rn , b e ­ sc h re ib t Z y c h a d a n n noch die S a n k tg a lle r H a n d s c h rift ( = S, saec. IX ), fe r n e r den n u r w e n ig v e rsc h ie d e n e n cod. Col. ( = C, saec. X II) u n d den B e r lin e r , ehedem P h ilip p s ’schen au s d e r M eerm ann’schen B ib lio th e k (saec. I X — X , = B ). V on diesen le tz te n b eid en is t C n u r im A u szu g e v e rg lic h e n , u n d von B w e rd e n a u sg e w ä h lte L e s a rte n n a c h tr ä g lic h im V o rw o rt m itg e - th e ilt, n ä m lic h die, w elch e von P R ab w eich en (p. X I — X IV ).

D ie G ru n d la g e fü r Z y c h a ’s R ecension h a t E a b g eg eb en , u n d im g ro sse n u n d g a n z e n m it b ra u c h b a re n R e s u lta te n , w ä h re n d die a n d e re n Codd. m e h r su b s id iä re D ie n ste g e le is te t h ab en . I n d e r B e fo lg u n g dieses k r itis c h e n G r u n d s a t z b le ib t sich a b e r d e r H e ra u s g e b e r n ic h t im m er g leich . I n d e r S te lle S. 15, 23 u. 2 4 „cum au te m a d p a rte m aq uilonis circum iens p e r v e n it“

fe h lt „ a d “ in E S , ebenso b ei d e r v o rh e rg e h e n d e n P h ra s e

„ c ir c u it aq u ilo n em “ in E , u n d k a n n au ch b e i d e m ale e n tb e h r t w erd en . F ü r p e rv e n it s te h t in E*S p e r v e h i t u r ; in E n o tir t au ch die z w e ite H a n d a ls V a ria n te u n te r d e r Z eile „ p e rv e h itu r“

u n d im T e x te „ p e r h ib e tu r “ , also ein v ersc h rie b e n e s „ p e r v e h itu r “ . T r o tz d ieser g u te n B e g rü n d u n g sc h re ib t Z y c h a a lle in m it R 1 p e rv e n it (w as R 2P h a t u n d die frü h e re n A u sg a b e n , g ib t d e r K o m m e n ta r n ic h t an !). E n d lic h b ie te t a n d ieser S te lle E s t a t t circum iens noch c i r c u i r e , das sich m it p ro v e h itu r d u rc h a u s v e r t r ä g t ; v g l. p e rg o ir e u. a. A lso m ü sste die S te lle n a c h den a u fg e s te llte n G ru n d sä tz e n la u te n , w ie w ir sie h ie r h e r ste lle n : cum au tem p a rte m aq u ilo n is c irc u ire p e rv e h itu r. D as is t doch g a n z e tw a s a n d e re s ! — 16, 2 0 is t g e g e n in eam p a rte m (E )

(3)

317

n ic h ts ein z u w e n d e n , a b e r Z y ch a lie s t in ea p a rte . — W ir sc h re ib e n m it E 1 fe r n e r : 1 8 , 17 num quam (st. n usquam Z .);

19 , 12 aliu m (st. eum ); 19, 15 h e is s t es in E l n e b u la te r r a s g e l a b a t , b ei Z y c h a te g e b a t; w eg en des folg en d en G eg e n sa tz e s a d p a re r e ste lle n w ir m it f a s t u n m e rk lic h e r A e n d e ru n g c e l a b a t h e r. — 2 0 , 1 4 g e n ü g t E 1, w en n m an s c h r e ib t: si erg o i t a est, c u m is ta e species . . . a n te omnem diem fa c ta e s u n t , c u r no n sc rip tu m e s t etc., w ä h re n d Z y c h a . . . c u r is ta e species . . . fa c ta e s u n t? c u r non sc r. e s t e tc . b ie te t. — 2 0 , 27 b e h a lte n w ir m it E : de q u o (de qu a Z.) — 2 5 , 1 0 h a t Z y ch a n ih il in o rd in a tu m , w ä h re n d E 1 in o rd in a te b ie t e t, au s dem w ir i n - o r d i n a t i k o rr ig ir e n . — 2 8 , 2 is t re p u g n a b it am b e ste n be­

z e u g t u n d fü r den Z u sam m en h an g g e n ü g e n d ; w en n E l P R l re p u g n a v it h ab en , so lie g t h ie r n u r die b e k a n n te V e rta u s c h u n g zw isc h e n b u n d v vo r. N ach w elchem V o rg ä n g e nu n Z y c h a re p u g n a v e r it h e rs te llt, is t u n e rfin d lic h ; e r n e n n t w e d e r H a n d ­ sc h rifte n noch A u to ritä te n . — D a se lb s t m uss n a c h q u a e re re ein K olon steh en , denn d e r S a tz u tru m . . . p o tu it is t d ire k te F r a g e . — W en d en w ir uns vom e rs te n zum sieb en ten B u ch ! 2 0 7 , 17 b ie te t die neue A u sg a b e : cum hoc ab eo d eflu it; d a n u n E dem fluit h a t, so is t e o d e m f l u i t zu sch reib en . — 2 0 8 , 13 n e tr a d id e r is b e stiis anim am confitentem tib i (Z y c h a ), a b e r E S geben die L e s a r t a n i m a s c o n f i t e n t e s u n d d ab ei m uss es bleiben. — E benso nehm en w ir 2 2 4 , 5 fa te m u r (E) g e g e n fa te b im u r (Z ycha) auf. — Z eh n tes B uch. 3 1 2 , 12 quod ea s e v it f u r a n tis m an u s (Z y ch a); w en n h ie r E s e ru it, S s e r u e rit, P R s e v e r it h ab en , so s p r ic h t die W a h rs c h e in lic h k e it w ol fü r s e v e rit. — 3 3 1 , 5 is t die E n ts c h e id u n g m it p ro v e h itu r g eg e n p e rh ib e tu r E R S P falsch g etroffen, d esg leich en im e lfte n B uch 3 3 3 , 1 0 m it d e r E in s e tz u n g von A dam g e g e n E ' P R S , u n d 3 3 4 , 1 0 m it d e r A ufnahm e von dom inus g eg e n E P R S , w elch e beide m ale d as e n tb e h rlic h e W o r t auslassen . — 3 3 6 ,2 0 u tru m . . . p o ssin t dici e t in te lle g i sa p ie n te s, v id e rin t, qui etc. (Z ycha), h ie r g ib t E a u s p u n k tirte s p o ssit (und eb en d ah in z ie lt p osset S).

D ie S c h w ie rig k e it is t so fo rt behoben, w en n m an a n d e rs in te r- p u n g ir t (und m it E ) s c h re ib t u tru m . . . p o ssit dici e t in te lle g i, sa p ie n te s v id e r in t, q u i; diese A uflösung lie g t so n a h e , dass m a n sich w u n d e rn m uss, w en n sie noch n ic h t g efu n d en is t. — 3 4 5 , 5 k a n n c o m m i t t e b a t u r (E ) s t a t t p e rm itte b a tu r (die a n d e re n H ss. n n d Z y ch a) w ol v e rth e id ig t w e rd e n , desgleichen 3 5 0 , 7 ip s a ( E 1) f ü r illa (Z y ch a); u n d 3 6 2 , 2 4 is t in m edio p a r a d i s o ( E P R ) s ic h e re r als in m. p a ra d is i (Z ycha). — 3 7 1 , 2 4 e t m u lie r d ix it: m u l t i p l i c a n s m u ltip licab o e tc . (Z ycha), doch fe h lt m u ltip lic a n s in E P B (G enesis 3, 16 auch in d e r V u lg a ta ) u n d is t d a h e r zu stre ic h e n . — 3 7 2 , 13 e t ipse t u i dom ina- b it u r (Z ycha), w ie d e r g e g e n E S , w elche t i b i ( s ta tt tu i) h ab en , d as n ic h t n u r h ie r b e sse r b e z e u g t, so n d ern au ch d u rch die folgende S te lle (Z. 1 5 — 16) n isi u t v ir e i d o m in a re tu r g e ­ sc h ü tz t is t.

D em H a u p tw e rk fo lg t in d e r A u sg a b e noch d e r soge­

n a n n te in p e rfe c tu s lib e r de G enesi a d li tte r a m , d e r n u r in jü n g e r e n H a n d s c h rifte n ü b e rlie f e rt is t. H ie r w ie oben t r i t t d e r H e ra u s g e b e r n u r h ö c h st se lte n m it eig en en L e s a rte n h e r v o r ; m e ist sin d es n u r K le in ig k e ite n , die e r zu ä n d e rn sich v e ra n la s s t sie h t. D a r a n is t n a tü r lic h n ic h ts a u szu setzen , w enn die U e b e rlie fe ru n g a u sre ic h t. A b e r w ir m üssen h ie r w ie im H a u p tw e rk die U n k la rh e it d e r A n g a b e n des k ritisc h e n A p p a ra te s ta d e ln . E r i s t m it u n n ü tz e n V a ria n te n ü b e rla d e n , w ä h re n d e r e r w a r te te w ic h tig e A n g a b e n n ic h t b r i n g t o d er n u r sc h w e r e r r a th e n lä s s t. W e n n m an z. B . S. 3, 12 zu in te lle c tu m n u r a n g e m e rk t fin d et „ in te lle c tu m E 1“ , so v e rm u th e t m an z u n ä c h s t einen D ru c k fe h le r; a b e r diese A r t d e r N o tir u n g w ie d e rh o lt sich a lle n th a lb e n , sodass m an sch liesslich m e r k t, d ass es sich um a u sd rü c k lic h e F e s tle g u n g d e r L e s a r te n von E h a n d e lt. A b er d a äh n lich es sich m it den A n fü h ru n g e n au s a n d eren Codd.

w ie d e rh o lt, die von g e r in g e r e r A u to r itä t sin d , so kom m t m an ü b e r den E n d z w e c k

dieser

G epflogenheit doch

wieder in

Z w eifel. So s te h t z. B . S. 5, 16 zum T e x t p o ss it a n g e m e rk t p o ssit R 1, fe r n e r zu S. 5, 2 2

mutabiliter

u n te n m u ta b ilite r R 1, u n d S. 5, 2 6 z u eo eb en falls eo R 1, so n st a b e r k ein e V a ria n te . A uch die U n te rs c h e id u n g g e w isse r L e m m a ta d u rc h den Z u s a tz e in e r eck ig e n K lam m er is t n ic h t g a n z k la r . W e n n w irk lic h e

Abweichungen

d a m it

gekennzeichnet

w erd en sollen, so m ü sste doch S. 5, 11 zum T e x t s u p e rfu n d e re t die N o te su p e rfu n d e re tu r

E 2 b d E u g . h in te r d e r V a ria n te die K lam m er h a b e n ; sie fe h lt a b e r. D ie h ie r b elieb te A r t d e r N o tiru n g h a t z u r F o lg e, d a s s m an sich ü b e ra ll n ic h t re c h t s ic h e r m it diesem A p p a ra t fü h lt.

W e r n u n g a r das B u ch n u r g e le g e n tlic h ein sieh t, k a n n le ic h t zu falsch en S ch lü ssen a n e n tsc h e id e n d e r S te lle kom m en. J e d e n ­ fa lls s te h t d ie se r B a n d n ic h t a u f d e r H öhe d e r frü h e re n von uns besprochenen A b th e ilu n g e n d e r S am m lung. — I n d er le tz te n S c h rift dieses B a n d e s, L ocu tio n u m in H e p ta te u c h u m lib ri V II, die w ied eru m die h a n d sc h riftlic h e B a sis w echseln — w ir w o llen w eg en des g e rin g e n U m fangs des B uches a u f die F r a g e des Codices g a r n ic h t ein g eh en — z e ig t d as k ritis c h e V e rfa h re n des H e ra u sg e b e rs ein a n d eres A ussehen, als v o rh e r.

Z y ch a (d er ü b rig e n s in diesem S tü c k m a n c h e rle i m it e ig en e n K o n je k tu re n g e b e ss e rt h a t) s e tz t h ie r z u w ied erh o lten m alen W o rte un d g a n z e S a tz s tü c k e in den von seinen H a n d sc h rifte n ü b e rlie fe rte n T e x t e in ; diese Z u sä tz e b etreffen Z ita te aus d er B ib el u n d sin d n a c h a n d e re n S te lle n d ieser S c h rift, th e ilw e ise au ch n ach P a ra lle le n a n d e re r A u g u stin isc h e r S c h rifte n g em ac h t.

B eso n d ers in le tz te re m F a lle e rs c h e in t u ns d as V e rfa h re n h ö c h st b edenklich. E s lie g e n von A u g u stin ’s S c h rifte n b is je tz t noch r e c h t w e n ig e in g e re in ig te n T e x te n vo r. W e n n n u n in w e ite re n P u b lik a tio n e n w ie d e r a n d e re , ebenfalls ra tio n e ll g e ­ s ic h e rte L e s a rte n d erselb en S te lle n V orkom m en, w as d a n n ? V o rd e rh a n d is t n ic h ts w e ite r zu m achen, als je d e s S tü c k n a c h se in e r u n m itte lb a re n h a n d sc h riftlic h e n V o rla g e u n d d eren m ethodischen B e h a n d lu n g k o r r e k t fe stz u ste lle n . U nd so llte sich d an n w ie d e r erg eb en , dass A u g u stin s e lb st eine Z e it la n g seine B ib elv ersio n en g e w e c h se lt h a t, w o ra u f doch m an c h e rle i A n g ab en b ei ihm h in ­ d eu ten , so m uss es au ch bei den ein m al v o rh a n d e n e n D ifferenzen f ü r g ew isse S c h rifte n sein B ew en d en h ab en . — Z u r a d n o ta tio c ritic a d ie se r S c h rift b em erk en w ir n o c h , d ass m it A n g a b e n w ie „secundum cod. A le x .“ n ic h ts a n z u fa n g e n is t, w en n n ic h t d e r W o r t la u t d ieser H a n d s c h rift un d die A b w eich u n g en a n d e re r m a s sg eb en d er codices m itv e rz e ic h n e t w e rd e n u n d w enn m an n ic h t e r f ä h r t, um w elchen A u sd ru c k im b esonderen es sich h a n d e lt. — 5 7 9 , 19 w ird zu (c a lv itiu m n o n ) r a d e m i n i u n te n n o ti r t

„ r a d e m i n i c a p u t “ (?); cf. e tc .“ S oll das heissen, d e r H e ra u s ­ g e b e r v e rm iss t c a p u t, das sich in e in e r a n g e zo g en en S te lle ( r a d e tu r c a p u t 5 8 4 , 9) fin d e t? D a s w ä re übel v e rg lic h e n : w as d o rt c a p u t is t, g ib t u n se re S te lle m it calv itiu m ! — E in In d ex locorum s c r ip tu r a e s a c r a e w ird hoffentlich dem n ä c h ste n T h e ile b e ig e fü g t w e rd e n ; n u r d a d u rc h e r h ä lt die A rb e it e r s t den re c h te n W e r th . A n D ru c k fe h le rn sin d uns a u fg e fa lle n S. 2 2 5 ,1 9 p o ste t s t a t t p o t e s t und 3 8 8 ,1 0 in e lle c tu a le s ta tt i n t e l l e c t u a l e .

X.

S i e d e r s l e b e n , E d . (P a s to r in N e u d o rf-H a rz ), G e s c h i c h t e d e r U n i o n i n d e r e v a n g e l i s c h e n L a n d e s k i r c h e A n ­ h a l t s . D essau 1 8 9 4 , R . K ah le (H , 1 7 5 S. g r. 8).

D ie ev an g elisch e K irc h e A n h a lts is t in ih r e r E n tw ic k e lu n g m it d e r A nn ah m e des k lein en K atech ism u s L u th e r ’s als ein­

h e itlic h e n L a n d e sk a te c h ism u s 1 8 9 2 zu einem g ew issen A bschluss gekom m en. D e r V e rsu c h , ih re E n tw ic k e lu n g im n eu n zeh n ten J a h r h u n d e r t au s einem b u n te n D u rc h e in a n d e r in den v ie r F ü rs te n th ü m e rn m it zw ei D r itte ln R e fo rm irte r u n d einem D r itte l L u th e r a n e r u n te r ca. 2 0 0 ,0 0 0 E in w o h n e rn a u f 4 0 Q u a d ra t­

m eilen z u e in e r L a n d e sk irc h e in den v erschiedenen S tad ien (A n h a lt-B e rn b u rg , u n ir t 1 8 2 0 , A n h a lt-D e s sa u 1 8 2 6 /2 7 , A n h a lt- C öthen 1 8 8 0 ) zu v e rfo lg en u n d z u r D a rs te llu n g zu b rin g e n , i s t v ö llig g e r e c h tf e r tig t. M it anerkennensw erthem F le iss h a t S ied ersleb e n u n te r B e n u tz u n g d e r U n io n sa k te n des Z e rb s te r A rc h iv e s sich d ie se r A u fg ab e u n te rz o g e n . A u sd rü ck lich b e ­ k e n n t e r sich zu einem a u sg esp ro ch en p ie tis tisc h e n S ta n d p u n k t, d e r sich beso n d ers in dem S c h lu ssk a p ite l „R ü ck b lick e u n d Z ie le “ k u n d g ib t, a b e r eine g ew isse B efangenheit g eg e n ü b e r d e r B arch e u n d dem k irc h lic h e n L eb en v e r r ä th u n d m it seinem k r ä f tig e n S u b jek tiv ism u s d e r B e d e u tu n g des W o rte s und^ d e r S a k ra m e n te n ic h t g a n z g e re c h t w ird . So g u t g e m e in t dieses K a p ite l i s t , so le ic h t h ä tt e es in e in e r G eschichte d e r U nion in A n h a lt e n tb e h r t w e rd e n können. A u ch so n st o ffen b art sich eine B e fa n g e n h e it des U rth e ils. V g l. S. 3, A n m e rk .: „ E in B e ­ w eis f ü r die W a h r h e it des re fo rm irte n B ek en n tn isses, n a m e n t­

lich ih r e r A b en d m ah lsleh re, is t m ir im m er m eh r die g e sc h ic h t­

lich e T h a ts a c h e , dass die re fo rm irte K irc h e d as Z eu g n iss d e r

(4)

V e rfo lg u n g n ic h t blos d u rc h die K a th o lik en , so n d e rn a u ch d u rc h die L u th e r a n e r , h a t. D ieses Z eu g n iss h a t d e r H e r r se lb st als S ie g e l f ü r den re c h te n S ta n d p u n k t se in e r B e k e n n e r z u ihm g e k e n n z e ic h n e t, so M a tth . 10, 2 2 . 2 5 “ . L u th e r a n e r sin d n a t ü r ­ lic h nie von R e fo rm irte n u n te r d r ü c k t u n d v e rf o lg t w orden.

D ie G esch ich te d e r R efo rm atio n in d e r K u rp fa lz s c h e in t S ie d e rs­

le b e n u n b e k a n n t zu s e in , ebenso die G esch ich te des In te rim s, w o m e h r a ls 4 0 0 lu th e risc h e P r e d ig e r um ih re s G laubens w ille n in s E le n d g in g e n , un d en d lich P a u l G e rh a rd t. J a S ied ersleb e n se lb s t r e d e t von d e r re fo rm irte n K irc h e in A n h a lt a ls ecclesia dom inans u n d d e r lu th e ris c h e n als ecclesia p r e s s a.

V g l. S . 1 3 . A b e r d as is t am E n d e n ic h t so e r n s th a f t zu n eh m en ?

W ä r e seinem U r th e il g rö s se re A b k lä ru n g zu w ün sch en g e ­ w e se n , so seinen g e sc h ic h tlic h e n S tu d ien g rö s se re V e rtie fu n g . D a n n h ä tt e n solche A e u ssern n g en w ie S. 4 3 : „ d a s V e rstä n d n iss f ü r den r e f o r m i r t e n U r s p r u n g d e r L a n d e s k i r c h e g e h t v e r lo r e n “ eine w e sen tlich e M odifikation e rfa h re n . D en n dass d e r U r s p r u n g d e r L a n d e s k irc h e in A n h a lt l u t h e r i s c h is t, s t e h t fe st. D ass Jo h a n n G eo rg m it sein en B rü d e rn in den Z erem onien ä n d e rte u n d den H e id e lb e rg e r K atech ism u s ein ­ f ü h r te , k a n n , w ie d as B eisp iel W o lfg a n g ’s von H ohenlohe z e ig t, n ic h t f ü r eine v ö llig e U m g e s ta ltu n g in eine re fo rm irte K irc h e sp rech en . H ie r w ä re n beso n d ers die w ic h tig e n V e rh a n d lu n g e n m it J o h a n n von A n h a lt-Z e rb st 1 6 4 5 ff. z u b e rü c k s ic h tig e n g e ­ w esen. E s k a n n k e in Z w eifel sein, d ass in d e r zw e ite n H ä lfte des 17. J a h r h u n d e r ts in F o lg e d e r E in fü h ru n g d e r K on- k o rd ien fo rm el in A n h a lt-Z e rb s t d e r G e g e n sa tz in den a n d e re n F ü rs te n th ü m e rn sich v e rs c h ä rfte , dass, w ie die K irc h e n b ü c h e r z eig e n , d ie G em einden u n d ih r e G lied er sich b e w u sst in R e fo r­

m irte u n d L u th e r a n e r schieden. A b e r d ie se r re fo rm irte n K irc h e in A n h a lt fe h lte n doch s e h r w esen tlich e S tü c k e d e r ech te n , le b e n s fä h ig e n , re fo rm irte n K irc h e in L e h re u n d V e rfa ssu n g . S ied ersleb e n g e s te h t s e lb s t: d u rc h d as F e h le n eines fe ste n Sym bols f ü r die re fo rm irte K irc h e A n h a lts bek am diese e tw a s U n b e stim m te s, V a g e s (S. 17). J a beim g e n a u e re n S tu d ire n

„ d e r G esch ich te d e r U nion in A n h a lt“ b ek o m m t m a n den E in ­ d ru c k , als h ä tt e sich d e r konfessionelle G e g e n sa tz in A n h a lt z u le tz t zu d e r F r a g e d e r A b e n d m a h lsfe ie r m it H o stie n oder m it g ebrochenem B r o t v e rd ü n n t (vgl. S. 4 0 ), u n d S iedersleben m a c h t se lb s t den B e sta n d d e r U nion in A n h a lt von dem B e i­

b e h a lte n des B ro tb re c h e n s a b h ä n g ig . V g l. S. V I. U nd doch is t d as ein A d iap h o ro n . S ied ersleb e n sc h e in t C alvin’s S te llu n g zu d ie se r F r a g e u n d den G e b ra u c h d e r H o stie n in re in re fo rm ir­

te n K irc h e n n ic h t zu k en n en . V g l. T h eo l. R ealen zy k lo p äd ie 6 1, 2 8 7 . I n den V e rh a n d lu n g e n ü b e r U nion, die A g en d e, d as G e sa n g b u c h u n d den K atech ism u s fin d et sich m anches b e a c h te n s- w e rth e M om ent. E s sei n u r a u f die in d e r Synode v o r­

g e b ra c h te n B ed en k en g eg e n den lu th e ris c h e n K atech ism u s u n d d e re n schöne Z u rü c k w e isu n g d u rc h R ü m elin S. 1 4 5 verw iesen .

A b e r m an s p ü r t dem V erf. ü b e ra ll die B e so rg n iss an , in n e rh a lb d e r u n ir te n L a n d e sk irc h e A n h a lts m ö ch te d as L u th e r ­ th u m m e h r u n d m e h r B oden g ew in n en . D ie E in la d u n g z u r a llg em ein en lu th e risc h e n K o n fe re n z , w elche im J u l i 1 8 9 2 im

„ A n h a itisc h e n S ta a ts a n z e ig e r “ e rg in g , b e e n g t ihm den A th em (S. 1 5 5 ), u n d e r m öchte dem L u th e rth u m in n e rh a lb A n h a lts z iiru fe n : B is h ie r h e r u n d n ic h t w e ite r. V gl. a u ch S. 8 8 . B ei e in d rin g e n d e re m S tu d ire n d e r G esch ich te d e r e v a n g elisch en K irc h e h ä tt e sich d e r V erf. in d ieser B e so rg n iss e tw a s be­

r u h i g t ; d enn so g a n z von M enschenw itz u n d - k r a f t h ä n g t die G e s ta ltu n g des k irc h lic h e n L e b e n s, d as sie g re ic h e V o rd rin g e n d e r einen o d er a n d e re n K o n fessio n , n ic h t ab. W ie k a m es d o c h , dass in W ü rtte m b e rg d as L u th e rth u m s ie g te , obgleich d e r z w in g lisc h g e sin n te B la r e r n eb en dem L u th e r a n e r S ch n ep f re f o rm irte ; w ie k am es d o ch , dass die o b e rd eu tsch en S tä d te S tr a s s b u r g , U lm , A u g sb u rg , E s s lin g e n g a n z in d as L a g e r des L u th e rth u m s ü b e rg in g e n ? D e r V erf. e rk e n n t die K r a f t des G la u b e n s, die sich im S inn d e r lu th e ris c h e n R e c h tg lä u b ig k e it a n d e r A n h a lt- B e r n b u rg e r K irc h e b e fru c h te n d erw ies, offen a n S . 4 1 . 8 2 , w ä h re n d e r S. 1 5 8 k la g t, d ass sich in A n h a lt le id e r s e it d e r ra tio n a lis tis c h e n Z e it v ie lfa c h re f o rm irt un d k irc h lic h ­ lib e ra l decke. D as Schifflein d e r u n ir te n K irc h e A n h a lts

"wird sa c h te vom re fo rm irte n U fer zum lu th e ris c h e n tr o tz a lle r U n io n ss ta tu te n h in ü b e rg le ite n , so la n g e es zu „einem E m p o r­

rin g e n re fo rm irte r R ic h tu n g p o sitiv g lä u b ig e r A r t “ in A n h a lt n ic h t kom m t. V gl. 1 5 7 f. B ei dem a u sg esp ro ch en p ie tis tisc h e n S ta n d p u n k t des V erf. a b e r i s t die B e so rg n iss v o r dem E in ­ d rin g e n p o sitiv g lä u b ig e r R ic h tu n g e n in d e r einen o d e r a n d e re n k onfessionellen G e s ta ltu n g n ic h t r e c h t v e rs tä n d lic h . P fle g t doch d e r P ie tis m u s die k onfessionellen U n te rs c h ie d e g a n z a ls ir r e le v a n t z u b e h an d eln . M an sie h t, w ie d e r V erf. u n v e rm e rk t im m er w ie d e r von sein em S ta n d p u n k t, w e lc h e r d e r O b je k tiv itä t k e in e n E i n t r a g th u n soll (S. V I), zum re fo rm irte n h in ü b e r g le ite t, w ie sich d as in sein en W a rn u n g e n v o r K irch en sch m u ck u n d lu th e risc h e n B rä u c h e n eb en falls a u ss p ric h t, S. 8 3 . 1 1 5 . G ern e h ä t t e m an noch ein W ö rtle in ü b e r die A r t d e r B e fru c h tu n g d e r A n h a itisc h e n K irc h e d u rc h g lä u b ig e L u th e r a n e r g e h ö rt.

V on A h lfeld is t im g a n z e n B ü ch lein n ic h t die R ede. D ie K o r r e k t u r lä s s t m an ch es z u w ü n sch en ü b rig . V g l. S. 2 5 D ü rre , S. 5 3 D ü r r ; S. 3 O lsh au ser, S. 4 1 E n s c h ä d ig u n g ; S. 1 4 8 , Z. 4 v. u. 1. 1 5 9 7 s t a t t 1 6 9 7 . S tilis tis c h u n m ö g lich is t S. 1 3 : G egen E in fü h ru n g d e r U nion s t a t t : um die Z e it d e r E in fü h ru n g . V g l. au ch den S c h a c h te lsa tz S. 2 9 : d as K o n sisto riu m b a t ff.

N a b e rn . G. Bossert.

J a c o b s , H e n ry E y s te r (N o rto n P ro fe sso r of sy s te m a tic T h eo lo g y in th e L u th e r a n T h eo lo g ical S e m in a ry in P h ila ­ d elphia), A H i s t o r y o f t h e E v a n g e l i c a l L u t h e r a n C h u r c h i n t h e U n i t e d S t a t e s . N ew Y o rk 1 8 9 3 , T h e C h ris tia n L it e r a tu r e Co. (X V I, 5 3 9 pp. g r. 8).

V on d e r S am m lu n g d en o m in atio n eller E in z e ld a rs te llu n g e n d e r n o rd a m e rik a n isc h e n K irc h e n g e s c h ic h te , w elche die „A m erican S o ciety o f C h u rch H is to r y “ (b e g rü n d e t 1 8 8 8 , h a u p ts ä c h lic h a u f P h . S c h a ffs A n re g u n g ) s e it K u rzem h e ra u s z u g e b e n begonnen h a t, b ild e t d ie se r U eb erb lick ü b e r die a m e rik a n isc h -lu th e risc h e K irc h e n g e s c h ic h te den IV . B a n d . D e r V e rf., P ro fe sso r f ü r s y s te m a tis c h e T h eo lo g ie am lu th e risc h e n T h eo lo g isch en S em in ar z u P h ila d e lp h ia , h a t d a m it sein en frü h e re n P u b lik a tio n e n (w ovon die an g lo - am e rik a n isc h e A u sg ab e d e r e v a n g e lis c h -lu th e ris c h e n B e k e n n tn isssc h rifte n [2 B de. 1 8 8 2 ] u n d „The Lutheran Move­

ment in England during the Reigns o f H enry V III. and E dw ard VI. [1 8 9 0 ] die b e k a n n te s te n sind) eine neue tü c h tig e L e is tu n g a n g e re ih t. E n tsp re c h e n d d e r A n la g e un d B estim m u n g d e r „A m e ric a n C hurch H is to ry S e rie s “ b efleissig t e r sich e in e r g e d rä n g te n , ü b e ra ll m e h r aufs G an ze g e ric h te te n als ein ze ln en S p e c ia lg e b ie te n zu g e w e n d e te n D a rs te llu n g u n d b ie te t deshalb n ic h t w e se n tlic h m e h r a ls E . J . W o lf (T h e L u th e ra n s in A m erica, 1 8 8 9 , 2 ed. 1 8 9 0 ), w ä h re n d e r von dem a u f m e h re re B ä n d e a n g e le g te n G rä b n e r’sch en W e rk e (G esch ich te d e r lu th e ­ risc h e n K irc h e in A m e rik a , I. 1 8 9 2 ) a n A u s fü h rlic h k e it b e­

tr ä c h tlic h ü b ertro ffen w ird . D och b e g e g n e t m an n ic h t g e ra d e vielen P a r t i e n , w o — w ie z. B . beim m isso u risch en P r ä ­ d e s tin a tio n s s tre it s e it 1 8 7 7 , d e r (S. 5 0 2 — 5 0 5 ) e tw a s z u k u rz gekom m en is t — ein g rü n d lic h e re s E in g e h e n a u f den G e g e n ­ s ta n d d rin g e n d w ü n sc h e n sw e rth g ew esen sein w ü rd e . U e b e ra ll ersch ein en des V erf.s A n g a b e n frisc h au s den Q uellen g esch ö p ft u n d v o n tü c h tig e r S a c h k e n n tn iss g e tr a g e n , d ab ei in tre fflic h e r D ik tio n d a rg e b o te n , sodass dem W e rk e eine d u rc h a lle A b ­ s c h n itte h in d u rc h sich g leich b leib en d e A n z ie h u n g s k ra ft e ig n e t u n d d as G anze b esonders au ch dem Z w eck , a m e rik an isch en N ic h tlu th e r a n e rn eine O rie n tiru n g ü b e r d a s b is h e rig e W a c h s ­ th u m u n d S ich en tw ick eln des lu th e ris c h e n B ek en n tn isses in den V e re in ig te n S ta a te n zu g e w ä h re n , tre fflic h a n g e p a s s t e rs c h e in t.

D a w ir dem B u ch e a n e in e r a n d e re n S telle* b e re its eine a u sfü h rlic h e re B e sp re c h u n g g ew id m et, b e sc h rä n k e n w ir u n s h ie r a u f ein ig e k ü rz e r e A n g a b e n ü b e r den vom V erf. e in g e h a lte n e n G a n g . D u rc h den g ru n d le g e n d e n e rs te n H a u p ta b s c h n itt: „The sources and origination o f the Luth. Church in America“

( 1 6 2 4 — 1 7 4 2 ) w e rd e n in den N ie d e rla ssu n g e n z u e rs t h o llä n d is c h e r u n d sc h w e d is c h e r, d a n n a u c h d e u ts c h e r E in w a n d e re r in den N e u e n g la n d s ta a te n die d re i n a tio n a le n Q uellorte, w elch en d as h e u tig e am e rik a n isc h e L u th e rth u m h a u p ts ä c h lic h e n ts ta m m t, nachgewiesen*. B ei den d eu tsch en Im m ig ra tio n e n , in n e rh a lb d e re n ein h a lle sc h e s ( F r a n k e ’sc h e s ), ein s a lz b u rg e r u n d ein h e rrn h u tis c h e s (Z in se n d o rfsc h e s) E le m e n t zu u n te rsc h e id e n sind, w ird m it besonders eingehendem In te re s s e v e rw e ilt u n d m anches

* Evang. Kirchenzeitung 1894, Nr. 15, S. 237 ff.

(5)

A n zieh en d e u n d L e h rre ic h e , th e ils ü b e r die A n fä n g e d ieser d e u ts c h -lu th e risc h e n G em einw esen a n sich, th e ils ü b e r ih re B e­

z ie h u n g e n zum g le ic h z e itig e n A u ftre te n m e th o d istisc h e r (W es- le y ’sc h e r u n d W h ite fie ld ’sch er) M issionen a u f neuenglischem B o d en m itg e th e ilt. E s fo lg t u n te r d e r U e b e rsc h rift „The first attempts at organization“ die 4 5 J a h r e um fassen d e z w e ite P e rio d e d e r am e rik a n isc h e n u n d lu th e risc h e n K irch en -G esch ich te (1 7 4 2 b is 1 7 8 7 ), w ä h re n d w e lc h e r die e h rw ü rd ig e P e rs ö n lic h k e it des p e n n sy lv a n isc h e n K irc h e n v a te rs H e in r. M elch. M ü h len b erg (geb.

1 7 1 1 , g e s t. 1 7 8 7 ) m it a llb e h e rrsc h e n d e r A u to r itä t im V o rd e r­

g rü n d e d e r E n tw ic k e lu n g s te h t u n d d u rc h die ru h ig e K la r ­ h e it u n d F e s tig k e it ih re s b e k e n n tn isstre u e n W irk e n s den d u rc h m a n c h e rle i G e fa h re n in n e r e r u n d ä u s s e re r A r t b e d ro h ten , ju g e n d lic h u n re ife n u n d s tä rk u n g s b e d ü r ftig e n lu th e risc h e n G e­

m ein d en d e r O s ts ta a te n die e rs te n G ru n d la g e n e in e r e in h e it­

lic h e n k irc h lic h e n O rg a n is a tio n sic h e rt. E s folgen h ie r a u f noch d r e i E n tw ic k e lu n g s s ta d ie n bis z u r G e g e n w a rt: z u n ä c h s t eine 3 0 jä h r ig e E poche ra tio n a lis tis c h e r „ E n t a r t u n g “ (Deterioration, 1 7 8 7 b is 1 8 1 7 ); d a n n die e tw a s u m fä n g lic h e re P e rio d e d e r

„ E rw e c k u n g u n d G e b ie ts e rw e ite ru n g “ (Revival and Expansion, 1 8 1 7 bis 1 8 6 0 ), w ä h re n d w elch er die B e g rü n d u n g d er beiden e r s te n g rö s se re n lu th e risc h e n S y n o d a lv e rb ä n d e : D e r G e n e ra l­

sy n o d e im O sten s e it 1 8 2 1 , u n d d e r M issourisynode im W e ste n s e it 1 8 3 9 sich v o llz ie h t; en d lich die die le tz te n J a h r z e h n te in sic h b efassen d e „ R e o rg a n isa tio n sp e rio d e “ (Reorganization, se it 1 8 6 0 ), m it d e r B e g rü n d u n g des G en eralk o n zils (1 8 6 8 ) u n d d er v o n M issouri au s g e le ite te n S y n o d alk o n feren z (1 8 7 2 ) als b e ­ la n g r e ic h s te n k irc h lic h e n E re ig n is s e n . — P r ä z is g e h a lte n e u n d g e s c h ic k t g e o rd n e te L ite r a tu r a n g a b e n in G e s ta lt e in e r dem T e x t d e r D a rs te llu n g v o ra u s g e sa n d te n re ic h h a ltig e n B ib lio ­ g r a p h ie (S. I X bis X V I) , sow ie ein s o r g fä ltig g e a rb e ite te s S ach - u n d N a m e n re g is te r erh ö h en die B r a u c h b a rk e it des W e rk e s . W i r d von den ü b rig e n M ita rb e ite rn a n d e r „A m erican C hurch H is to r y S e rie s “ in en tsp rech en d em M asse T ü c h tig e s g eboten, so

verspricht

die g a n z e S am m lu n g eine w e rth v o lle B e re ic h e ru n g u n s e r e r n e u e re n k irc h e n h isto risc h e n L it e r a tu r z u w erd en .

Zöckler.

Evacsala,

Dr. J. (o. Prof. d. hist. T h eo l.),

Ironische Bestrebungen zur Zeit des 30jährigen Krieges.

Antrittsvorlesung. Sonderabdruck aus: „Acta et commentationes Imp. Universitatis Jurievensis (olim Dorpatensis)“. Nr. 1. 1894 (22 S. gr. 8).

Der seit kurzem als Nachfolger Haussleiter’s an der theologischen Fakultät zu Dorpat* wirkende Yerf. lässt den (czechisch geschriebenen) Beiträgen zur Biographie des Amos Comenius, wodurch er sich früher hauptsächlich bekannt gemacht, hier einen weiteren folgen. Derselbe betrifft die bekannten Friedensbestrebungen des Schotten Dury (Dureus), an welchen bekanntlich auch Comenius eifrigen Antheil nahm und welchen ausser Calixt und seiner Helmstädter Schule noch einige andere Zeitgenossen, wie David Pareus in Heidelberg, Hugo Grotius als schwedischer Gesandter in Paris, der siebenbürgische Gesandte Bister­

feld, der lutherische Bischof Matthias v. Strengnäs etc., sich betheiligten.

Des Verf. Mittheilungen beziehen sich, soweit sie neues bieten, mehr auf die genannten Nebenfiguren als auf den Hauptireniker Dureus selbst, betreffs dessen er auf den bekannten E. Henke'schen Artikel im P. R.-E.2

verweist. f.

* Es wird noch eine gute Weile währen, ehe wir Deutsche zum Ge­

brauch der jetzigen offiziellen Bezeichnung der ehrwürdigen Hochschule uns bequemen.

Stein,

Pastor E.,

Das Missionssendschreiben St. Pauli an die Kolosser,

in Missionsbetrachtungen für Missionsfreunde ausgelegt und durch Beispiele aus der Missionsgeschichte illustrirt. Gütersloh 1894, Bertelsmann (VI, 187 S. 8). 2. 40.

Der Verf. geht von dem richtigen Gedanken aus, dass die Betrachtung der paulinischen Briefe im Lichte der Mission manche Stelle derselben zu neuem und tieferem Verständniss kommen lässt, als es bisher der Exegese gelang. Wie aus der Schrift allein uns die richtige Beurtheilung der Heiden weit und der Missionsarbeit erwächst, so dienen zweifellos deren Erfahrungen hinwieder dazu, uns manches Wort und Weg des grossen Heidenapostels in neuem Lichte zu zeigen. Aber ob es nun deshalb gerathen und zweckmässig ist, einen ganzen Brief St. Pauli aus­

schliesslich unter dem Gesichtspunkt der Mission auszulegen, ist eine andere Frage. Der Verf. beruft sich für seinen Gedanken auf die Missionslehre Warneck’s. Aber schon eine flüchtige Vergleichung der beiden Arbeiten zeigt den grossen Unterschied. Dort werden aus den verschiedenen Briefen des Apostels die grossen Grundgedanken der

Mission herausgehoben und wird überzeugend nachgewiesen, wie das Evangelium Pauli in dem Universalismus des Heüs wurzelt und deshalb eine grosse zusammenhängende Rechtfertigung der Mission ist. Hier wird jeder einzelne Vers, ja oft jedes einzelne Wort daraufhin angesehen, was sich aus ihm für ein erbaulicher und mit der Mission irgendwie zusammenhängender Gedanke gewinnen lässt. Es fehlt darum auch nicht an mancher Künstelei, und schon die Ueberschriften über die einzelnen Abschnitte des Kolosserbriefes machen zum Theil einen er­

zwungenen Eindruck. Der Verf. lässt den Apostel der Reihenfolge nach reden vom Missionsdank, Missionsbitte, -König, -Dienst, -Kampf (Kap. 2, 1—15), -Freiheit, von dem alten und neuen Menschen im Lichte der Mission, von dem Familienleben in demselben Lichte und endlich von Missionsthüren, ja zuletzt sogar von Missionsgrüssen. Das dient weder der Mission noch der Exegese. Die letztere kommt ohnedies bei dem ausschliesslichen Missionsinteresse des Verf. zu kurz weg. Sie ist wesent­

lich nur Umschreibung des Wortlautes, wobei man um so weniger ver­

steht, warum der Verf. sowol vor als in der Erklärung der Lutherüber­

setzung die Uebersetzung nach dem Grundtext beifügt, auch wo dies nichts zum besseren Verständniss beiträgt. Vor allem aber leidet die Texterklärung durch das Bemühen des Verf., überall alsbald eine Be­

ziehung zur Mission zu finden. Es werden dadurch zum Theil ganz fremde Gedanken eingeschoben, wie z. B. 2, 8, wo der Verf. im Anschluss an die apostolische Warnung, „dass euch niemand beraube“ , von der unheiligen Konkurrenz der verschiedenen Religionsgemeinschaften und dem geistlichen „Piratenwesen“ auf dem Missionsgebiete spricht, oder wenn er den 19. Vers desselben Kapitels zu einem ausführlichen Exkurs über den rückwirkenden Segen der Mission auf die heimatliche Gemeinde benutzt. Wie kann überhaupt der ganze Abschnitt 2, 16—23 als apostolische Erörterung über die „Missionsfreiheit“ genommen und auf Grund desselben „weitherzige Freiheit“ als echter Charakterzug der Mission erklärt werden! Jedenfalls bedient sich der Verf. seinerseits sehr grösser Freiheit, wenn er die konfessionellen Unterschiede zu den von dem Apostel hier genannten „Schattendingen“ zählt und es beklagt, dass die Mission bisher noch nicht fähig war, „diese Partikularismen in der Universalität des Evangeliums aufgehen zu lassen“. — Die Illustra­

tionen zum Text, die der Verf. statt in den Anhang besser in die Aus­

führung selbst verwiesen hätte, enthalten Missionsgeschichten, meist derselben Quelle entnommen und auch nicht immer ganz zutreffend. Zum Gebrauch in Missionsstunden müssten dieselben jedenfalls noch beträcht­

lich vermehrt werden. Es ist aber überhaupt zu bezweifeln, ob einer solchen Art von Missionsstunden, wo man an der Hand eines Briefes die verschiedenen Missionsgedanken in ziemlich bunter Reihenfolge ent­

wickelt und mit Beispielen aus den verschiedensten Missionsgebieten be­

legt, nicht die andere vorzuziehen ist, die ein Gebiet nach dem anderen in seiner Eigenart und Geschichte der Gemeinde vorführt und für jedes einzelne Bild ein entsprechendes Schriftwort sucht. Nur darf das letztere nicht blos äusserlich vorangestellt, sondern muss auch wirklich nach seinem Missionsgehalt entwickelt und durch die Geschichte illustrirt werden, und auf die Nothwendigkeit solcher missionarischer Schrift­

betrachtung wieder hingewiesen und zu ihr, wie wir hoffen, erfolgreich angeregt zu haben, ist jedenfalls das nicht geringe Verdienst dieser in ihrer Art sehr fleissigen und warmen Auslegung des Kolosserbriefes. H.

Neueste theologische Literatur.

Biographien. Jugenderinnerungen

e. deutschen Theologen (Jul, Thikötter). Bremen, M. Heinsius Nachf. (V, 278 S. 8). 4 JL —

Kaiser,

Pfr. D. Paul, Gustav Adolf. Ein christl. Heldenleben. Zur Jubelfeier des 300jähr. Geburtstages Gustav Adolfs am 9. Dezbr. 1894.

Dem deutschen evangel. Volke dargeboten. Bielefeld, Velhagen &

Klasing (89 S. gr. 8 m. Abbildgn.). 50 /$. —

Müllensiefen,

pr. Paul, D. Julius Müllensiefen, weil. Prediger an St. Marien in Berlin. Ein Erinnerungsblatt. Halle, E. Strien (31 S. 8 m. Bildnis). 60 /$.

Seeberg,

Prof. Khold., Franz Hermann Reinhold v. Frank. Ein Ge­

denkblatt. [Aus: „Allg. ev.-iuth. Kirchenzeitg.“]. Leipzig, Dörffling

& Franke (24 S. gr. 8). 50 —

Traub,

Gfr., Bonifatius Ein Lebensbild. Leipzig, Buchh. des Evang. Bundes v. C. Braun (VII,

223 S. 8). 3 J i .

Zeitschriften. Festschrift

zur Feier des 25jährigen Bestandes des evangelischen Seminars zum weissen Kreuz in Unterstrass-Zürich 19/20. Mai 1894. Zürich, (Depot der Evang. Gesellschaft) (III, lo3 S.

gr. 8 m. 3 Bildnis-Taf. u. 1 Abbildg.). 2 JL —

Jerusalem._

Jahrbuch zur Beförderg. e. wissenschaftlich genauen Kenntniss des jetz. u. des alten Palästinas. Hrsg. unter Mitwirkg. v. Fachmännern im hl. Lande u. ausserhalb desselben v. A. M. Luncz. IV. Jahrg. 5652 = 1892. (In deutscher u. hebr. Sprache.) Jerusalem. Frankfurt a. M., Kauffmann m Komm. (VI, 104 u. V III, 236 S. 8). 5 J i —

Schriften

der Gesellschaft f. psychologische Forschung. 7. n. 8. Hft. (II. feammlg.): Ueber die Trugwahrnehmung (Hallucination u. Illusion) m. besond. Berücksicht, der internationalen Enquete üb. Wachhallucination bei Gesunden v.

Edm. P a ris h . Leipzig, A. Abel (246 S. gr. 8). 7 JL —

Vorträge,

Philosophische, hrsg. v. der philosophischen Gesellschaft zu Berlin.

3. Folge, 1. Hft.: Ueber Zeit u. Raum. Von G ym n.-nir. a. D. Priv.-Doz.

Prof. Dr. A. D ö rin g . I. Vortrag über das Wesen der Zeit. II. Thesen üb. das Wesen des Raumes m. Erläutergn. Berlin, R. Gaertner (41 S.

gr. 8). 1 J i

Cytaty

Powiązane dokumenty

So darf man denn seine Ausdrücke und Wendungen nicht ungebührlich pressen, um ihnen einen für alle Fälle zurechtgemachten Sinn unterzulegen (z. Man muss vielmehr

Nur wenn dieser Judenchrist nach der Begegnung des Hieronymus mit ihm und zwar ausserhalb Roms entlarvt worden ist, kann man es auch verstehen, dass Hieronymus

brief in diesen Bibelstunden nach allen Seiten hin zum Verständniss zu bringen; es wiegt die praktisch-erbauliche Erklärung vor. die zurückgestellten Stücke

Hier und da möchte wol der Satzbau noch deutlicher, dieser und jener Ausdruck gewählter und eine Sprunghaftigkeit vermieden sein, welche zwischen Sündendruck und

Eine reiche Fülle von Stoff und von Gedanken liegt in diesen Predigt- Entwürfen von drei Perikopenreihen vor, und man wird sie nicht lesen ohne viel Anregung.. Die

Da er Jesum nicht auch für einen weisen Mann hielt, war auch die Entschuldigung von seinem Standpunkte aus denkbar, dass Jesus für ein falsches Ideal

„jener fürstlichen Aufklärung, welche in der Philosophie Friedrichs des Grossen ihre klassische Verkörperung fand“, geworden sei (Vorwort, S. Von einer gewissen

J a er meint sogar Hesychius habe sie für Matth, von Ammonius übernommen; denn für Matth, erweise sie sich als eine meisterhaft angefertigte Synopse, nach