Tadeusz Tyszka Polska Akademia NaukTomasz ZaleśkiewiczPolitechnika Wrocławska

(1)

STUDIA SOCJOLOGICZNE 2000, 1-2 (156-157) ISSN 0039-3371

Tadeusz Tyszka

Polska Akademia Nauk

Tom asz Zaleśkiewicz

Politechnika Wrocławska

ZACHOWANIA WOBEC RYZYKA W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH I W NATURALNYCH1

SYTUACJACH SPOŁECZNYCH

Przedstawiamy wyniki dwu badań, których celem było porównanie podobieństw i róż

nic w stosunku ludzi do ryzyka w precyzyjnie określonych loteriach i w nieprecyzyjnie określonych sytuacjach naturalnych. Okazało się, że zachowania w tych dwu sytuacjach są diametralnie różne. Kiedy ludzie otrzymują opisy ryzykownych sytuacji w formie loterii, to rzeczywiście reagują na liczbowe wartości ich parametrów, natomiast są całkowicie niewrażliwi na rodzaj dziedziny, w jakiej realizują się te loterie. Z kolei w sytuacjach naturalnych ludzie wydają się nie przykładać zbyt dużej wagi do parametrów ryzyka.

Wyraża się to w niewielkim zainteresowaniu uzyskaniem informacji na temat tych parametrów, w tym, że obecność informacji o wielkości konsekwencji, i o prawdopo

dobieństwach w niewielkim stopniu zmienia wybory badanych osób oraz nie wpływa na stopień pewności dokonanego wyboru. Dyskutowane są deskryptywne i normatywne wnioski wynikające z badania.

Główne pojęcia: ryzyko, podejmowanie decyzji, prawdopodobieństwo, loteria.

Wstęp

Przeczytajmy poniższy opis pewnej sytuacji menedżerskiej, pom ijając przez chwilę fragm enty zapisane drobniejszym drukiem w nawiasach. Zastanów m y się, co byśmy zrobili n a m iejscu m enedżera, który m a dokonać w yboru jednej z dw u opcji: wziąć kredyt, albo nie brać kredytu.

Adres: 01-673 Warszawa, ul. Podleśna 61; e-mail: tt@psychpan.waw.pl.

1 Sytuacje eksperymentalne, którymi będziemy operować w tym tekście, jak to słusznie zauważył Recenzent tego tekstu, należałoby nazwać ąuasi-naturalnymi, ale byłoby to cokolwiek sztuczne, więc zachowujemy nie do końca usprawiedliwioną nazwę sytuacji naturalnych.

(2)

234 TADEUSZ TYSZKA, TOMASZ ZALESKIEWICZ

Firma K A R IM A , produkująca podzespoły elektroniczne, na skutek niekorzyst

nej sytuacji rynkowej zamknęła poprzedni rok dość znaczną stratą finansową.

Kierownictwo banku, z którym firm a współpracowała do tej pory, byłoby jednak skłonne udzielić je j nowego kredytu, aby rozwinąć produkcję i zrekom  pensować poniesione straty. Menedżerowie firm y zastanawiają się, czy wziąć nowy kredyt.

Jeżeli firm a nie weźmie nowego kredytu, to p rzy korzystnej koniunkturze zamknie następny rok niewielkim zyskiem [100 000 zł], który pozwoli z ledwością pokryć poprzednie straty, natomiast p rzy powtórzeniu się niekorzystnej sytuacji rynko

wej, firm a zwiększy straty [0 -2 0 000 zł].

Jeżeli firm a weźmie nowy kredyt, to p rzy dobrej koniunkturze zamknie następny rok znacznym zyskiem [1 000 000 zł], który nie tylko pozwoli pokryć poprzednie straty, ale doprowadzi firm ę do dobrej kondycji finansowej;

w przypadku jednak złej sytuacji rynkowej dodanie nowego kredytu do wcześniejszego m oże doprowadzić firm ę do upadku - straty powiększą się [0-200 000 zł].

[Menedżerowie fir m y otrzymali prognozę, że prawdopodobieństwo korzystnej koniunktury w następnym roku szacuje się na 50% ].

Teoria decyzji pow iada, że przed podjęciem takiej decyzji powinniśm y postarać się, jeśli to tylko możliwe, zdobyć wszystkie informacje zamieszczone w nawiasach, tj. inform acje o wielkości możliwych zysków i strat ponoszonych przy każdym działaniu oraz o wielkościach praw dopodobieństw , z którym i realizują się różne konsekwencje. Teoria decyzji zakłada bowiem, że rozsądną zasadą, k tó rą powinniśm y się kierować przy podejm ow aniu ryzykownych decyzji, jest zasada m aksym alizow ania oczekiwanej wartości (lub użyteczności) zalecająca wybór działania o najwyższej oczekiwanej wartości (użyteczności).

Oczekiwana zaś w artość jest to sum a wszystkich możliwych do uzyskania w ypłat, pom nożonych przez praw dopodobieństw o ich uzyskania. (W przy

pad k u zasady m aksym alizacji oczekiwanej użyteczności wypłaty są zastąpione odpowiadającym i im subiektywnymi użytecznościami)2.

W artość oczekiwana wypłaty = Wj x p j + w2 x p 2 + ... + wn x p n, gdzie Wj, w2 - to możliwe wypłaty tego działania, a p j, p 2, ..., p n - to praw dopodobieństw a uzyskania tych wypłat.

Z asada m aksym alizacji oczekiwanej wartości uzależnia więc decyzję od dwóch rzeczy: (1) od tego, ja k atrakcyjne są konsekwencje działania i (2) od tego, ja k duże są szanse, że zrealizują się te konsekwencje. Uczy tego, co

2 Nowoczesna teoria decyzji zamiast po prostu wartości wyniku wprowadza pojęcie i miarę zwane użytecznością wyniku, przyjmując, że stosunek do ryzyka pozostaje sprawą indywidualnego upodobania; wykład tej teorii można znaleźć m.in. w mojej książce Analiza decyzyjna i psychologia decyzji (Tyszka 1986).

(3)

ZACHOWANIA WOBEC RYZYKA W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH I NATURALNYCH 235 zauważył już Pascal (który bodaj pierwszy zwrócił n a to uwagę), że p o dejm ując ryzyko należy brać p od uwagę nie tylko konsekwencje, ale także ich praw dopodobieństw o. Odwołując się do zjawisk naturalnych, Pascal zwracał uwagę, że wielu ludzi odczuwa nadm ierny lęk słysząc grzmoty pio

runów , choć częstość śmierci z pow odu uderzenia pioruna jest niewielka.

Pascal kom entuje to uwagą: „Lęk przed niebezpieczeństwem powinien być proporcjonalny nie tylko do wagi niebezpieczeństwa, ale także do prawdopodo

bieństwa, z ja kim to zdarzenie może nastąpić” (za: Bernstein, 1997: 58). Z a

sada m aksym alizow ania oczekiwanej wartości właśnie waży konsekwencje działań praw dopodobieństw em ich realizacji.

Taki sposób m yślenia o podejm owaniu ryzykownych decyzji n a tyle opanow ał umysły badaczy zajmujących się tą problem atyką (przede wszystkim ekonom istów i psychologów), że w badaniach zarów no teoretycznych, jak i eksperym entalnych pom ija się zwykle całą treściową stronę problem u decyzyj

nego (np. cały powyższy opis sytuacji firmy K A R IM A ), a pozostaw ia roz

w ażania n a poziom ie abstrakcyjnych param etrów sytuacji ryzyka, określa

jących tzw. loterię, z k tó rą m a się w danym przypadku do czynienia. W ten sposób m odelem sytuacji ryzyka stała się pro sta pieniężna loteria. Ilustruje ją np. następujący zakład: rzucam y m onetą i możemy wygrać 50 złotych, kiedy wypadnie orzeł, bądź przegrać 50 złotych, kiedy wypadnie reszka. Zapisujemy go krótk o jako:

L: < 100 tys. zł, orzeł; -5 0 zł, reszka > .

O pisana w tej konwencji sytuacja firmy K A R IM A sprow adza się do w yboru między dw om a loteriami:

L I: < 1 0 0 tys. zł, 0,5; -2 0 tys. zł, 0 ,5 >

i L2: 1000 tys. zł, 0,5; —200 tys. zł, 0,5 > .

Ja k w konfrontacji z badaniam i teoretycznymi (i eksperymentalnymi) wygląda rozum ienie i zachowanie się wobec ryzyka w naturalnych sytuacjach praktycznych? D la pokazania pewnego wyraźnego k ontrastu między tymi sferami posłużymy się najpierw pewną skrajną ilustracją z obszaru publicznej debaty.

Przejrzeliśmy pewną ilość pisemnych m ateriałów dotyczących publicznej debaty nad budżetem n a ro k 1998. A utorzy i dyskutanci proponow ali w niej rozm aite postulaty lub ustosunkow ywali się do zgłaszanych postulatów doty

czących wpływów i w ydatków budżetowych.

Spierając się o różne wielkości dotyczące owych wpływów i wydatków, dyskutanci odwoływali się do różnych argum entów - w tym także do ryzyka i niepewności. W ybraliśm y niewielką próbkę wyrażeń odnoszących się do tych właśnie argum entów .

(4)

...Dziś nie ma ju ż raczej wątpliwości, że produkt krajowy brutto wzrośnie o ponad 6% ...

...zejście w tym roku do inflacji jednocyfrowej ( czyli poniżej 10% ) wciąż wydaje się możliwe...

...w 1998 r. dochodu budżetu państwa mogą być o 6 m ld zl wyższe, niż zapisano w obowiązującej ustawie...

(zaczerpnięte z: Jerzy Baczyński - Budżet ’99: w ydatki państwa spadają („Poli

ty k a” , 25/98)

Osiągnięcie dynamiki na poziomie 11,7 proc. (dochody z tytułu podatku do

chodowego ) wydaje się mało prawdopodobne.

Wydaje się, że resort finansów nadmiernie optymistycznie szacuje rezultaty zniesienia możliwości odliczeń z tytułu darowizn i zakupu obligacji skarbowych oraz zm iany zasad odliczania wydatków na remonty mieszkań i inwestycji mieszkaniowych na wpływy z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych.

Osiągnięcie tego poziom u (inflacji) może być trudne

(zaczerpnięte z: M arek Budzisz (1998). Budżet 1998. Wyzwania i rezerwy.

Biblioteka Interesu Publicznego Centrum im. A dam a Smitha).

Jak pokazują powyższe przykłady, wypowiedzi zawierające określenia dotyczące ryzyka i niepewności nie zawierają żadnych określeń ilościowych. Nie m a w tych wypowiedziach ani żadnych prób określenia, ani sporów o wielkość szans. Dyskutanci używają języka o charakterze całkowicie jakościowym i roz

mytym.

I jeszcze kilka przykładów:

...to oznacza zmniejszenie funduszu dla 100 tys. zasiłkobiorców. Zmniejszenie środków dla 10 tys. zasiłkobiorców je s t bezpiecznym poziom em, ale me więcej.

...1000 etatów byłoby na właściwym poziomie; ja przedłożyłem wniosek o wzrost zatrudnienia do 500 etatów (...). Bez proponowanych etatów to zadanie nie ma szansy na realizację.

(zaczerpnięte z: Biuletyn z posiedzenia Komisji P olityki Społecznej N r 7 [12 grudnia 1997]).

W ydaje się, że drugą w yrazistą cechą wypowiedzi zawierających określenia dotyczące ryzyka i niepewności jest to, że nie akcentują one w ogóle żadnego sensu deskryptywnego - inform ującego, że coś jest więcej albo mniej praw dopo

dobne lub ryzykowne. N ie zawierają one także żadnych informacji uzasadnia

jących stwierdzenia, że coś jest/nie jest bezpieczne, że coś m a/nie m a szansy n a realizację itp. Zam iast tego wypowiedzi te wydają się posiadać wyraźny aspekt ewaluacyjny - oceniają, że coś jest albo nie jest trafne, właściwe, sensowne itp.

W ten sposób wypowiedzi o szansach służą jak o argum enty dla poparcia bądź zdyskredytow ania jakiegoś postulatu.

(5)

ZACHOWANIA WOBEC RYZYKA W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH I NATURALNYCH 237 Przedstaw iona ilustracja jest przypadkiem skrajnym - w publicznej debacie z natury tru d n o argum entow ać za pom ocą aparatury naukowej. Ale ilustracja ta m oże nasuw ać przypuszczenie, że nie tylko w debatach, lecz także przy podejm ow aniu decyzji w naturalnych sytuacjach praktycznych, zachow ania ludzi m ogą bardzo się różnić od tych, jakie ujaw niają się w eksperymentalnych sytuacjach loteryjnych. K onfrontacji tych dwóch zachow ań poświęcone są dwa badania, które obecnie przedstawimy.

Badanie 1: Oceny i wybory między loteriami

W badaniu tym sprawdzaliśmy, w jaki sposób studenci kierunku za

rządzania oceniają ryzyko i dokonują wyborów w tradycyjnych zadaniach loteryjnych. Odm iennie jed n ak niż m a to miejsce w typowych badaniach tego typu (np. Shelley 1994; W eber 1988), w naszym badaniu postanowiliśm y wszystkie loterie „wyposażyć” w odpowiednie historie tak, by dotyczyły one konkretnych sfer działalności, a nie były czysto abstrakcyjnym i kom binacjam i param etrów ryzyka. Chcieliśmy wręcz zbadać, czy te same, w sen

sie form alnym , loterie zinterpretow ane w różnych sferach działalności będą prowadziły do tych samych, czy do różnych ocen ryzyka oraz wyborów.

M etoda

Skonstruow ano cztery loterie o wyrównanej i dodatniej wartości ocze

kiwanej, ale różniące się podstaw owym i param etram i ryzyka, tzn. wielkościami wygranej i przegranej oraz ich praw dopodobieństwam i:

L I: < + 11, 0,2; - 1 ,5 ,0 ,8 >

L2: < + 10, 0,2; 0, 0,3; - 2 , 0,5 >

L3: < + 5, 0,5; -3 , 0,5 >

L4: < + 3,5, 0,8; —9, 0,2 >

Loterie te zostały zinterpretow ane n a trzy różne sposoby - odnoszące się do sfery finansowej, bezrobocia oraz sfery bezpieczeństwa. K ażd a historia zawierała następujące elementy: (a) badany m iał wyobrazić sobie, że jest dorad cą m enedżera firmy (wojewody/m inistra spraw wewnętrznych); (b) że rozw ażany jest nowy k o n trak t (polityka/ustawa); (c) że istnieje niepewność co do tego, czy ów k o n tra k t (polityka/ustaw a) zwiększy, czy zmniejszy zyski (zatrudnienie/bezpieczeństwo); (d) że wcześniejsze doświadczenia (opinie eks

pertów ) są niejednoznaczne. D odatkow o, przy prezentow aniu loterii ba

danym osobom , w prow adzono dwie różne interpretacje informacji o praw do

podobieństw ach: dane z przeszłości (częstości) oraz opinie ekspertów. Skon

struow ano w sumie 24 takie historyjki (3 dziedziny x 2 interpretacje praw dopodobieństw a x 4 loterie). Liczby odpowiadające praw dopodobieństw om i konsekwencjom (w procentach w zrostu albo spadku od stanu wyjściowego) odpow iadały czterem wymienionym wyżej loteriom.

(6)

238 TADEUSZ TYSZKA, TOMASZ ZALEŚKIEWICZ

O to przykładow a interpretacja loterii L I:

Wyobraź sobie, że jesteś doradcą menedżera pewnej firm y. M enedżer ten rozważa możliwość podpisania kontraktu finansowego z inną firm ą. Nie ma pewności co do tego, czy kontrakt będzie korzystny, gdyż opinie ekspertów na ten temat są podzielone. Dwu, spośród dziesięciu ekspertów uważa, że nowy kontrakt spowodu

je wzrost zysku fir m y o 11% . Ośmiu ekspertów twierdzi, że kontrakt zmniejszy zysk firm y o 1,5%.

D la każdej sytuacji, osoby badane - studenci zarządzania - byli proszeni o:

(1) ocenę poziom u ryzykowności (na skali od 1 - całkowicie bez ryzyka do 7 - bardzo ryzykowne) oraz (2) o wybór polegający na zarekom endow aniu akceptacji lub odrzucenia ryzykownego projektu.

R ezultaty

O c e n y r y z y k a

Zaczniemy od analizy rezultatów dotyczących ocen ryzykowności. W tabeli pierwszej umieszczono średnie oceny ryzyka czterech loterii ze względu n a trzy sfery (finanse, bezrobocie i bezpieczeństwo) oraz dwie interpretacje praw dopo

dobieństw a (eksperci, doświadczenie). N a wynikach tych przeprow adzono analizę wariancji w układzie 4 (rodzaj loterii; pom iary pow tarzane) x 2 (inter

pretacja praw dopodobieństw ). Ujawniła ona istotne statystycznie efekty głów

ne dla rodzaju loterii (F(3,291) = 19,78; p > 0 , 00001, dla sfery finansowej;

F(3,291) = 19,11; p > 0 , 00001, dla sfery bezrobocia; i F(3,291) = 19,11;

p > 0,00001 dla sfery bezpieczeństwa) i b rak takich efektów dla interpretacji praw dopodobieństw a. Podobne rezultaty otrzym ano po przeprowadzeniu

Tabela 1. Średnie oceny ryzyka czterech loterii ze względu na trzy sfery i dwie inter

pretacje prawdopodobieństwa Loterie Interpretacja

prawdopodobieństw

Sfera finansowa

Bezrobocie Bezpieczeństwo

LI Eksperci 6,13 5,90 5,86

Doświadczenie 5,38 5,58 6,23

L2 Eksperci 4,71 5,21 5,04

Doświadczenie 4,61 4,73 4,79

L3 Eksperci 4,50 5,06 5,27

Doświadczenie 4,69 5,00 4,90

L4 Eksperci 4,10 4,54 4,94

Doświadczenie 4,57 5,18 4,27

(7)

ZACHOWANIA WOBEC RYZYKA W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH I NATURALNYCH 239 analizy wariancji w układzie 4 (rodzaj loterii; pom iary pow tarzane) x 3 (sfera treściowa loterii). Istotny wpływ na oceny ryzyka m iały wyłącznie różnice w wartościach param etrów loterii (F(3,432) = 25,23; p > 0,00001 dla eksper

ckiej interpretacji praw dopodobieństw ; i F(3,417) = 16,44; p > 0 ,00001 dla interpretacji praw dopodobieństw w kontekście doświadczenia). Nie wykryliśmy natom iast istotnego statystycznie efektu dla rodzaju treściowego opisu loterii.

Opisane rezultaty obu układów analizy wariancji świadczą o tym, że osoby badane uzależniały oszacowania ryzykowności tylko od ilościowych param et

rów loterii. Oceny ryzyka były jednocześnie całkowicie niezależne od czynników kontekstow ych, a mianowicie od sposobu interpretacji praw dopodobieństw oraz od rodzaju opisu loterii.

W następnym k roku analizowaliśmy indywidualne uporządkow ania ocen ryzyka dla czterech loterii (która loteria otrzym ała u danej osoby najwyższą ocenę ryzyka, k tó ra drugą ocenę itd.). Zidentyfikow ano przy tym cztery rodzaje uporządkow ań, które odzwierciedlają różne kryteria oceny ryzyka:

(a) uporządkow anie ze względu n a wielkość praw dopodobieństw a straty - spo

śród dwóch sytuacji, jak o bardziej ryzykow na jest oceniana ta, k tó ra charakteryzuje się większym praw dopodobieństw em straty;

(b) uporządkow anie ze względu na wielkość straty - spośród dwóch sytuacji, jak o bardziej ryzykow na jest oceniana ta, k tó ra charakteryzuje się więk

szymi stratam i;

(c) uporządkow anie ze względu n a w artość oczekiwanej straty - spośród dwóch sytuacji, jak o bardziej ryzykowna jest oceniana ta, k tó ra charakteryzuje się większą oczekiwaną stratą;

(d) uporządkow anie ze względu n a wielkość wariancji - spośród dwóch sytuacji, jak o bardziej ryzykow na jest oceniana ta, k tó ra charakteryzuje się większą w ariancją (zmiennością) wyników.

W tabeli 2 przedstaw iono liczby osób, które oceniały ryzykowność projek

tów zgodnie z poszczególnymi kryteriami.

Tabela 2. Liczba osób, które oceniały ryzykowność projektów (dotyczących sfery finan

sowej) zgodnie z poszczególnymi kryteriami

Kryteria

Źródło informacji o prawdopod obieństwie

Eksperci Doświadczenie

Prawdopodobieństwo straty 28 24

Wielkość straty 4 5

Oczekiwana strata 7 9

Wariancja 12 7

Niewyjaśnione 4 13

Liczba osób 52 52

(8)

D ane przedstaw ione w tabeli 2 świadczą o tym, że największa liczba osób oceniała ryzyko zgodnie z kryterium szans poniesienia straty. Praw dopo

dobieństw o straty okazało się zatem ważniejszym kryterium szacowania ryzyka niż wielkość strat. A nalizując wyniki pokazane w tabeli 2 m ożna również zaobserwować, że są one niem al jednakow e w przypadku obu różnych inter

pretacji inform acji o praw dopodobieństw ie. Podobny brak różnic wykryto także w przypadku porów nań ze względu n a rodzaj sytuacji.

A k c e p t a c j a r y z y k a

Uczestnicy bad an ia wybierali między tym, czy zarekom endow ać akceptację, czy raczej odrzucenie ryzykownego projektu. W tabeli 3 przedstawione są procenty zaakceptow anych loterii ze względu na trzy sfery (finanse, bezrobocie i bezpieczeństwo) oraz dwie interpretacje praw dopodobieństw a (eksperci, doświadczenie). Podobnie ja k dla ocen ryzyka, na wynikach tych przeprow a

dziliśmy analizę wariancji, kodując dane jak o „1” (akceptacja ryzykownego projektu) i „0” (odrzucenie ryzykownego projektu). W analizie wariancji o układzie 4 (rodzaj loterii; pom iary pow tarzane) x 2 (interpretacja praw dopo

dobieństw a) stwierdzono istotne statystycznie efekty główne dla rodzaju loterii (F(3,291) = 3,06; p > 0 ,0 3 dla sfery finansowej; F(3,291) = 5,84; p > 0,0007 dla sfery bezrobocia; F(3,279) = 2,47; p > 0 ,0 6 dla sfery bezpieczeństwa). N a to m iast tylko w przypadku sfery bezpieczeństwa odnotow ano istotny wpływ rodzaju interpretacji praw dopodobieństw a (F (l,93) = 4,10; p > 0 ,0 5 ). Podobne rezultaty w ykryto w analizie wariancji o układzie 4 (rodzaj loterii; pom iary pow tarzane) x 3 (sfera treściowa loterii). Istotny wpływ na wybory (akceptację lub odrzucenie ryzykownego projektu) osób badanych miały tylko różnice w wartościach param etrów loterii (F(3,432) = 6,95; p > 0,0001 dla eksperckiej interpretacji praw dopodobieństw ; F(3,417) = 4,37; p > 0,005 dla interpretacji Tabela 3. Procenty zaakceptowanych loterii ze względu na trzy sfery i dwie interpretacje

prawdopodobieństwa Loterie Interpretacja

prawdopodobieństw

Sfera finansowa

LI Eksperci 44 55 48

Doświadczenie 71 60 50

L2 Eksperci 67 54 69

L3 Eksperci 76 48 55

L4 Eksperci 75 68 68

(9)

ZACHOWANIA WOBEC RYZYKA W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH I NATURALNYCH 2 4 1

praw dopodobieństw w kontekście doświadczenia). Nie wykryliśmy natom iast istotnego statystycznie efektu dla rodzaju treściowego opisu loterii.

T ak więc, podobnie ja k m iało to miejsce w przypadku ocen ryzyka, także w przypadku w yborów odnotow aliśm y wyraźny wpływ zmian struktury loterii oraz b rak wpływu interpretacji praw dopodobieństw i treści opisów tych loterii.

Oznacza to, że w ybory dotyczące akceptacji lub odrzucenia ryzykownego projektu zależały od wielkości konsekwencji i ich szans, a nie od kontekstu sytuacji.

W dalszej części analizy zidentyfikowaliśmy kilka różnych wzorców akcept

acji ryzyka, do których pasowałyby w ybory różnych osób. W zorce te przed

staw ione są w tabeli 4. Symbol „1” oznacza akceptację ryzyka, natom iast symbol „0” - odrzucenie projektu.

Tabela 4. Kryteria akceptacji ryzyka w czterech loteriach

Kryterium Loterie

LI L2 L3 L4

1. Zawsze 1 1 1 1

2. Zgodnie z prawdopodobieństwami najmniejsza szansa straty i największa

szansa zysku 0 0 0 1

wysoka szansa zysku 0 0 1 1

mała szansa straty 0 1 1 1

3. Zgodnie z konsekwencjami

największa wielkość zysku i najmniejsza

wielkość straty 1 0 0 0

duża wielkość zysku 1 1 0 0

mała wielkość straty 1 1 1 0

4. Minimalizacja wariancji lub minimalizacja oczekiwanej straty

wystarczająco mała wariancja 0 1 1 0

najmniejsza wariancja 0 0 1 0

najmniejszy iloczyn straty

i prawdopodobieństwa 0 1 0 0

5. Nigdy 0 0 0 0

6. Niewyjaśnione pozostałe (pięć wzorców)

A naliza rezultatów w tej części polegała n a określeniu liczby osób, które dokonyw ały w yborów (tzn. rekom endowały akceptację lub odrzucenie projek

tu) zgodnie z zaproponow anym i kryteriami. W tabeli 5 przedstaw iony jest rozkład wyników dotyczących sytuacji, w których wykorzystywano ekspertów ja k o interpretację inform acji o praw dopodobieństw ach.

(10)

Tabela 5. Liczba osób, które dokonywały wyborów w trzech sferach zgodnie z po

szczególnymi kryteriami akceptacji ryzyka (dla interpretacji informacji o szansach odwołującej się do opinii ekspertów)

Kryteria Sfera

finansowa

Zawsze 8 5 10

Zgodnie z prawdopodobieństwami 26 24 16

Zgodnie z konsekwencjami 11 12 9

Wariancja/oczekiwana strata 2 1 1

Nigdy 0 1 5

Niewyjaśnione 5 8 11

Większość wyborów dotyczących akceptacji lub odrzucenia projektu była zgodna z kryterium praw dopodobieństw a. Znacznie mniej osób koncentrow ało się na wielkościach konsekwencji. Oznacza to, iż ludzie częściej decydują się n a zaakceptow anie ryzyka, gdy szanse zysku są większe, a praw dopodobieństw o straty - mniejsze. Podobnie ja k w przypadku analizy ocen ryzyka, nie stwierdzono istotnych różnic między wyboram i w trzech różnych sferach oraz dwóch interpretacjach inform acji o praw dopodobieństwie.

Badanie 2: Wybory bez znajomości podstawowych parametrów ryzyka

W badaniu drugim porównywaliśm y zachowanie ludzi w sytuacjach opisa

nych jak o loterie (scharakteryzow ane ze względu n a podstaw owe param etry ryzyka) z sytuacjam i niewątpliwie bardziej naturalnym i - takim i, w których konsekwencje rozw ażanych działań oraz ich praw dopodobieństw a są słabo określone. Chcieliśmy ustalić, czy kryteria podejm ow ania decyzji w tych drugich sytuacjach okażą się podobne, czy całkowicie różne niż w sytuacjach, w których konsekwencje i praw dopodobieństw a są dobrze (ilościowo) okre

ślone.

Ponadto chcieliśmy zbadać, czy badane osoby będą w ogóle zainteresowane owymi podstaw owym i param etram i ryzyka - w szczególności, czy będą - m ając ku tem u okazję - zadawały pytania o wielkość konsekwencji i praw dopo

dobieństw w sytuacjach, gdy param etry te będą określone w sposób nie

precyzyjny. I wreszcie chcieliśmy określić, czy wybory dokonyw ane w takich słabo określonych sytuacjach będą równie pewne ja k wybory w sytuacjach, w których konsekwencje i praw dopodobieństw a są dobrze określone.

(11)

ZACHOWANIA WOBEC RYZYKA W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH I NATURALNYCH 243 M etoda

D la zachow ania możliwości porów nania wyników obecnego i poprzedniego badania, do udziału w nim zaprosiliśmy studentów kierunku zarządzania tej samej co poprzednio uczelni (Politechnika W rocławska, W ydział Inform atyki i Zarządzania).

Skonstruow ano czternaście scenariuszy dotyczących różnych decyzyjnych sytuacji m enedżerskich zawierających ryzyko. Były one konstruow ane analogi

cznie do scenariusza podanego dla firmy K A R IM A . Scenariusze dotyczyły bardzo różnych dziedzin. Ich zestaw m ożna obejrzeć w pierwszej kolumnie tabeli 8.

Tabela 6. Wartości liczbowe konsekwencji i prawdopodobieństw wykorzystane w ośmiu scenariuszach menedżerskich (wartości konsekwencji w tysiącach złotych)

Scenariusz Pełna informacja

wersja 1

Pełna informacja wersja 2 Wzięcie nowego kredytu <1000, 0,5; -200, 0,5 >

vs.

<625,0, 0,8; -200, 0,2 >

<100, 0,5; -20, 0,5 >

vs.

<62,5, 0,8; -50, 0,2 >

Podpisanie kontraktu z agencją reklamową

status quo vs.

<300, 0,75;-100, 0,25 >

status quo vs.

<500, 0,5; -100, 0,5 >

Wpłata ryzykownej zaliczki <1000, 0,5; -100, 0,5>

vs.

status quo

<700, 0,7;-150, 0,3 >

vs.

status quo Zwolnienie pracowników <1500, 0,2; -200, 0,8 >

vs.

-150

<600, 0,5; -300, 0,5 >

vs.

-150

Unikanie wpłacenia podatku -50

vs.

< 0 , 0,5; -150, 0,5>

-50 vs.

< 0 , 0,85; -500, 0,15 >

Sprzedaż owoców o gorszej jakości

< 0 , 0,75; -500, 0,25 >

vs.

-100

< 0 , 0, 5; -250, 0,5 >

vs.

-100 Udzielenie kredytu

upadającej firmie

< 0 , 0,5; -450, 0,5 >

vs.

-200

< 0 , 0,7; -750, 0,3 >

vs.

-200 Kontynuowanie upadającego

interesu

< 0 , 0,3; -500, 0,7 >

vs.

-300

< 0 , 0,5; -700, 0,5 >

vs.

-300

(12)

Eksperym ent składał się z dwóch części. W części pierwszej uczestnicy badania byli proszeni o dokonyw anie w tych sytuacjach w yboru jednej z dwóch alternatyw oraz o wskazanie poziom u pewności (na skali od 0 do 100%), z ja k ą dokonali tego wyboru. N astępnie byli proszeni o zadanie - dla każdej sytuacji - pytań, n a które chcieliby znać odpowiedź, aby ich decyzja była pewniejsza. Studenci byli podzieleni n a dwie grupy - każda otrzym ywała do rozw iązania połowę z czternastu wymienionych wyżej sy

tuacji.

W części drugiej wybraliśmy osiem, spośród czternastu, scenariuszy w yko

rzystanych w części pierwszej. K ryterium w yboru stanow iła łatwość określenia w kategoriach ilościowych konsekwencji rozpatryw anych w ariantów wyboru.

W e wszystkich ośmiu sytuacjach jedn a opcja była bardziej ryzykowna (w sensie większej wariancji wyników), a druga ostrożniejsza, np. umożliwiająca zachow

anie status quo. W artości konsekwencji i praw dopodobieństw wykorzystane w poszczególnych scenariuszach pokazuje tabela 6. M ożna zauważyć, że każdy ze scenariuszy form ułow any był w dwóch wersjach - różniących się rozkładem praw dopodobieństw a, ale zachowujących „z grubsza” stałą oczekiwaną w artość alternatyw wyboru.

W tej części podzieliliśmy osoby badane n a sześć grup (19 osób w każdej grupie). K ażda z tych sześciu grup otrzym ała inną wersję zadania: zróż

nicow aną ze względu n a trzy poziom y informacji (pełna inform acja, inform acja tylko o konsekwencjach, inform a q a tylko o praw dopodobieństw ach) i dwie wersje param etrów .

Badanie w części drugiej przebiegało analogicznie do badania poprzedniego.

Osoby były proszone o dokonanie, w każdej sytuacji, w yboru oraz o wskazanie poziom u pewności, z k tó rą podjęły tę decyzję. (N atom iast nie form ułowały już pytań).

W yniki

P y t a n i a z a d a w a n e p r z e z b a d a n e o s o b y

P ytania zadaw ane w części pierwszej badania poklasyfikow no według kategorii odnoszących się do podstaw owych pojęć teorii decyzji. Lista tych kategorii przedstaw iona jest w tabeli 7. Pod nazwą każdej kategorii podajem y również przykład typowego dla niej pytania.

K lasyfikow ania py tań do poszczególnych kategorii dokonało dwóch prze

szkolonych sędziów kom petentnych. K odow anie pytań przebiegało w dwóch fazach. W pierwszej fazie w ybrano kwestionariusze dziesięciu osób, których pytania były kodow ane przez dwóch niezależnych koderów. Poziom zgodności ocen obu sędziów był raczej wysoki (75%), choć nie imponujący. Pytania pozostałych osób były kodow ane przez tych samych sędziów wspólnie, a p o wstające niezgodności rozstrzygali oni w dyskusji.

(13)

ZACHOWANIA WOBEC RYZYKA W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH I NATURALNYCH 245 Tabela 7. Kategorie pytań wraz z przykładami

• Praw dopodobieństw a

Jakie są szanse tego, że Urząd Skarbowy nie wykryje zaległej wpłaty podatku?

• Konsekwencje (pozytywne lub negatywne)

Ja k duże zyski przyniesie otwarcie nowego oddziału?

• Okoliczności decyzji nie związane bezpośrednio z konsekwencjami i praw dopodobieństw am i

Jaką pozycję na rynku zajmuje firm a?

• D odanie nowej alternatywy, rozwiązującej konflikt

Czy owoce mogą być jednak sprzedane, ale po obniżonej cenie?

• Przeform ułow anie konsekwencji nieekonomicznych n a ekonomiczne Czy załoga zaniechałaby strajku, gdyby podwyższono płace?

• Przeform ułowanie sytuacji decyzyjnej

Jakie są przyczyny problemów finansowych firm y?

• Jakiekolwiek przeform ułow anie problem u decyzyjnego

(kategoria sumująca mniejsze kategorie dotyczące przeformułowania decyzji)

• K ontrolow alność

(dla problemu sprzedaży wybrakowanych owoców): Czy są jeszcze inni dostawcy?

W tabeli 8 umieszczone są procenty osób, które zadawały pytania zakwa

lifikowane do poszczególnych kategorii w czternastu sytuacjach.

D ane w tabeli 8 świadczą o tym, że większość badanych osób zadaw ała pytania przede wszystkim o rozm aite aspekty przeform ułow ania przedstaw io

nego im problem u decyzyjnego. Jedną z takich kategorii były np. pytania o możliwość znalezienia nowej - najczęściej bezkonfliktowej - alternatywy.

In n ą interesującą kategorią tego rodzaju były p róby przeform ułow ania konsek

wencji nieekonom icznych (niezadowolenie załogi, wypadki) w kategorie finan

sowe (więcej zapłacić załodze, ile m o g ą kosztować nas wypadki?).

Gdy chodzi o dwa podstaw ow e param etry opisujące (według teorii decyzji) sytuację ryzyka, to um iarkow any procent badanych form ułow ał pytania od

noszące się do wielkości konsekwencji (pozytywnych lub negatywnych) podjętej decyzji. N atom iast znacznie m niejsza liczba uczestników badania stawiała pytania odnoszące się do szans wystąpienia tych konsekwencji.

A zatem, o ile w zadaniach loteryjnych (w pierwszym badaniu) głównym wymiarem podejm ow ania ryzykownych decyzji było praw dopodobieństw o, a wielkość konsekwencji m iała mniejsze znaczenie, o tyle wbrew narzucającem u się oczekiwaniu, kiedy badanym brakow ało informacji o obu tych param etrach, to przejawiali oni większe zainteresowanie inform acjam i o konsekwencjach niż o praw dopodobieństw ach.

A nalizując dane z tabeli 8 m ożna także zauważyć, że sytuacje różnią się liczbą zadaw anych pytań. N iektóre z tych różnic m ogą być stosunkow o łatwo

(14)

Tabela 8. Osoby zadające pytania z ośmiu kategorii (oznaczonych literami od A do H) w czternastu sytuacjach (w %)

Numer i opis sytuacji A B C D E F G H

1 - wzięcie nowego kredytu 9 53 38 21 3 13 68 12

2 - wypłacenie dywidendy

akcjonariuszom 40 41 49 27 7 22 77 13

3 - kontrakt z nową agencją

reklamową 13 35 28 12 21 32 81 10

4 - wpłacenie ryzykownej zaliczki 18 24 31 77 4 15 94 2

5 - zwolnienie pracowników 0 40 19 29 63 13 90 35

6 - wypadki w firmie 19 46 46 13 0 9 65 3

7 - uniknięcie dodatkowego

podatku 9 65 22 10 24 10 57 40

8 - sprzedaż owoców o niższej

jakości 9 38 49 10 1 4 67 3

9 - kontrakt z firmą o złej reputacji 1 17 54 19 28 4 75 1 10 - wprowadzenie ryzykownej

technologii 0 15 32 25 36 6 68 13

11 - udzielenie kredytu upadającej

firmie 19 38 17 0 6 1 28 6

12 - kontynuowanie upadającego

interesu 29 17 32 9 0 3 41 3

13 - testowanie kosmetyków

na zwierzętach 32 33 28 6 0 0 41 7

14 - zanieczyszczenie środowiska 10 17 33 7 4 7 48 6

Uwaga: A: Prawdopodobieństwa; B: Konsekwencje; C: Okoliczności sytuacji decyzyjnej; D: Dodanie alternatywy; E: Przeformulowanie konsekwencji nieekonomicznych; F: Przeformulowanie sytuacji decyzyjnej; G: Jakiekolwiek przeformulowanie problemu; H: Kontrolowalność.

wyjaśnione. Przykładow oo pytania o możliwość przeform ułow ania konsekwen

cji n a wartości finansowe pojawiały się w tych sytuacjach, gdzie m ają one charakter nieekonom iczny (np. w przypadku zwolnienia pracow ników lub wzrostu liczby w ypadków przy pracy). Inny, już mniej oczywisty, rezultat dotyczy większej liczby pytań o praw dopodobieństw a w niektórych sytuacjach opisujących problem y wypłaty dywidendy (sytuacja 2), kontynuacji p o d upadającego biznesu (sytuacja 12) oraz testow ania kosm etyków n a zwie

rzętach (sytuacja 13). Najm niej pytań o wielkości szans zadaw ano w sce

nariuszach dotyczących zwolnienia pracow ników (sytuacja 5), wprowadzenia

(15)

ZACHOWANIA WOBEC RYZYKA W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH I NATURALNYCH 247 nowej i ryzykownej technologii (sytuacja 10) i podpisania k o n trak tu z firm ą podejrzaną o malwersacje (sytuacja 9).

P e w n o ś ć w y b o r ó w

W ybory i oceny pewności tych wyborów przedstawim y łącznie dla obu części badania. D okonam y ich porów nania w siedmiu grupach różniących się poziom em inform acji o konsekwencjach i praw dopodobieństw ach związanych z w ariantam i wyboru. Przypomnijm y, że grupy 1 i 2 otrzym ały scenariusze z pełną inform acją o wielkości konsekwencji i praw dopodobieństw , grupy 3 i 4 otrzym ały scenariusze tylko z inform acją o wielkości konsekwencji, a grupy 5 i 6 otrzym ały scenariusze zawierające tylko informacje o wielkości praw dopodobieństw . D o grup tych dodam y grupę 0, będącą grupą osób z pierwszej części badania, w której nie podaw ano żadnych ilościowych infor

m acji ani o wielkościach konsekwencji ani o szansach ich wystąpienia. (D la celów porównawczej analizy danych w ybrano z tej grupy losowo 19 przypad

ków - tj. grupę identyczną co do wielkości z grupam i w części drugiej).

Tabela 9. Średnie poziomy pewności wyborów w ośmiu sytuacjach ze względu na siedem warunków informacyjnych

Nr grupy Nr i opis sytuacji

Gr.O Gr.l Gr.2 Gr.3 Gr.4 Gr.5 Gr.6 W.S. F(6,126)

1 - wzięcie nowego

kretydu 56,9 66,9 79,4 60,4 64,5 67,2 74,2 67,1 2,80“

3 - kontrakt z nową

agencją reklamową 81,5 82,0 70,7 67,3 72,1 80,0 65,5 74,2 2,99”

4 - wpłacenie ryzykownej

zaliczki 48,3 68,7 63,0 62,6 4,5 62,8 57,7 62,5 2,13*

5 - zwolnienie

pracowników 61,5 67,3 71,2 69,1 70,8 57,8 69,8 66,8 0,72 7 - unikanie wpłacenia

podatku 80,4 72,6 74,0 83,3 84,6 84,0 75,3 79,2 0,87

8 - sprzedaż owoców

o niższej jakości 57,5 68,9 68,8 78,3 76,2 69,0 71,1 70,0 1,31 11 - udzielenie kredytu

upadającej firmie 56,4 62,1 67,8 65,5 71,0 65,3 70,4 65,5 0,98 12 - kontynuowanie

upadającego interesu 49,5 62,8 63,7 65,8 72,9 67,4 68,9 64,4 1,59 Wartość średnia 61,5 68,9 69,8 69,0 73,3 69,2 69,1 68,7

*p<0,05

*’p<0,01

(16)

T abela 9 pokazuje średni poziom pewności wyborów deklarowanych przez badane osoby w ośm iu sytuacjach, w siedmiu grupach zróżnicowanych ze względu n a w arunki informacyjne.

W artości podane w tabeli 9 inform ują o dwóch rzeczach. Po pierwsze, generalnie osoby badane dokonyw ały wyborów z wyraźnie wysokim poziomem pewności. Po drugie, ów poziom pewności jest dość wyrównany, bez względu n a to, ja k dokładne inform acje otrzymywały osoby w poszczególnych w ariantach.

Rezultaty analizy wariancji dowiodły, że tylko w trzech sytuacjach (sytuacje 1, 2 i 3) różnice między pewnościami wyborów w siedmiu grupach były istotne w sensie statystycznym (test F). W ynik taki m oże oznaczać, że ludzie są przekonani o trafności swoich wyborów zarów no wtedy, gdy znają wszystkie ilościowe inform acje o konsekwencjach (grupy 1 i 2) oraz wtedy, gdy takich inform acji w ogóle nie posiadają (grupa 0).

Porów nanie uśrednionych poziom ów pewności wskazuje, że w w arunkach b rak u jakichkolw iek inform acji ilościowych pewność w yboru jest jednak najniższa. Jakkolw iek różnica ta m oże być ubocznym rezultatem tego, iż osoby z grupy zerowej zadaw ały dodatkow o pytania, które m iały zwiększyć pewność ich decyzji. Instrukcja tak a m ogła oczywiście wpłynąć na zaniżenie podaw anych poziom ów pewności.

W y b o r y

T abela 10 ukazuje rozkłady wyborów między bardziej i mniej ryzykowną alternatyw ą w kolejnych sytuacjach, w każdej z siedmiu grup badanych.

M ożna zauważyć, że prawie w każdej sytuacji jest wyraźna większość osób, które preferowały jed n ą opcję, spośród dwóch dostępnych (czasami bardziej, a czasami mniej ryzykowną, np. zachowującą status quo). Co więcej, przewaga ta jest utrzym yw ana ze względu n a wszystkie w arunki informacyjne. Oznacza to, że bez względu n a to, czy osoby dokonujące wyborów otrzymywały wszystkie inform acje ilościowe o alternatywach, czy też nie otrzymywały żadnych danych numerycznych, we wszystkich sytuacjach wyodrębniła się ta sam a większość, k tó ra decydowała się n a wybór jednego z w ariantów. W ięk

szość różnic w rozkładach wyborów w różnych w arunkach informacyjnych okazała się statystycznie nieistotna. Nieliczne istotne różnice między grupam i pojawiały się całkowicie niesystematycznie.

Trzy grupy porów nań, które ujaw niają jak ąś systematyczność różnic, dotyczą następujących grup:

(1) grupa 0 (całkowity b rak informacji) i grupy 1 oraz 2 (pełna inform acja 0 konsekwencjach i praw dopodobieństw ach);

(2) grupa 1 i grupa 2 (dwa w arianty z pełną inform acją o konsekwencjach 1 praw dopodobieństw ach, w których przy zachowaniu „z grubsza” tej samej oczekiwanej w artości jeden jest korzystniejszy w sensie atrakcyjności konsekwencji, a drugi w sensie atrakcyjności praw dopodobieństw a);

(17)

Tabela 10. Rozkłady wyborów bardziej i mniej ryzykownych w siedmiu grupach ze względu na osiem sytuacji

SYTUACJA 1 SYTUACJA 2 SYTUACJA 3 SYTUACJA 4 SYTUACJA 5 SYTUACJA 6 SYTUACJA 7 SYTUACJA 8 Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór Wybór

BR MR BR MR BR MR BR MR BR MR BR MR BR MR BR MR

Grupa 0 16 3 15 4 6 13 10 9 1 18 5 14 13 6 15 4

Grupa 1 12 7 19 0 9 10 10 9 6 12 6 13 10 9 9 10

Grupa 2 18 1 14 5 8 11 13 6 4 15 4 15 16 3 13 6

Grupa 3 14 5 16 3 10 9 12 7 2 17 4 15 12 7 13 6

Grupa 4 15 4 12 7 7 12 16 3 2 17 3 16 8 11 13 6

Grupa 5 15 4 17 2 4 15 15 4 3 16 12 7 10 9 9 10

Grupa 6 18 1 12 7 11 8 15 4 9 10 3 16 16 3 13 6

Suma 108 25 105 28 55 78 91 42 27 106 37 96 85 48 85 48

Uwaga: Wybór MR - wybór mniej ryzykowny; Wybór BR - wybór bardziej ryzykowny

ZACHOWANIAWOBECRYZYKAW SYTUACJACHEKSPERYMENTALNYCH I NATURALNYCH249

(18)

(3) grupa 5 i grupa 6 - dwa w arianty z inform acją tylko o praw dopodo

bieństwach, z których jeden jest korzystniejszy w sensie atrakcyjności praw dopodobieństw a).

Tylko w trzech, ze wszystkich ośmiu sytuacji, zaobserwowano statystycznie istotne różnice w rozkładzie wyborów dla w arunków całkowitego braku inform acji i pełnej inform aq'i o konsekwencjach i praw dopodobieństw ach. We wszystkich tych przypadkach znacząca różnica wystąpiła tylko dla jednego z dwóch w ariantów pełnej inform aq'i (chi-kwadrat równe odpowiednio: 4,47;

p > 0 ,0 3 ; 4,07; p > 0 ,0 4 ; 4,38; p > 0 ,0 4 ). Sporadycznie i niesystematycznie p o jaw iały się statystycznie istotne różnice w rozkładzie wyborów dla w arunków całkowitego b rak u informacji i dla w arunków braku informacji albo o konsek

wencjach albo o praw dopodobieństw ach.

W trzech sytuacjach zaobserwow ano statystycznie istotne różnice w roz

kładzie w yborów dla dwóch w ariantów pełnej informacji o konsekwencjach i praw dopodobieństw ach. W e wszystkich tych przypadkach zaobserwowano w zrost ryzykownych w yborów w w arunkach wzrostu praw dopodobieństw a zysku (przy zachow aniu rów nych oczekiwanych wartości) (chi-kwadrat równe odpowiednio: 5,76; p > 0 ,0 2 ; 5,70; p > 0 ,0 2 ; 4,38; p > 0 ,0 4 ).

Najczęściej (w pięciu spośród ośmiu sytuacji) stwierdzano statystycznie istotne różnice w rozkładzie w yborów dla dwóch w arunków , w których osoby uzyskiwały wyłącznie inform acje o praw dopodobieństw ach (grupy 5 i 6). Co zrozum iałe, osoby częściej podejm owały ryzyko wtedy, gdy rosły szanse zysku.

Przeciwnie do zróżnicow ania w ariantów zawierających informacje o praw dopodobieństw ach, nie zaobserwow ano ani jednej statystycznie istotnej różnicy w rozkładzie wyborów dla dwóch w arunków , zawierających informacje o kon- sekw enqach (grupy 3 i 4).

Podsum ow ując rezultaty dotyczące wyborów m ożna stwierdzić, że, ge

neralnie, zróżnicowanie w arunków inform aq'i o konsekwencjach i praw dopo

dobieństw ach (od całkowitego b rak u informacji do pełnej informacji) nie wpływało w dużym stopniu n a rozkłady wyborów w ośmiu sytuacjach. Bez względu n a to, czy osoby dokonujące wyborów otrzymywały wszystkie in

form acje ilościowe o alternatyw ach, czy też nie otrzymywały żadnych num ery

cznych inform acji, preferencje decyzyjne nie zmieniały się. Większość anali

zowanych różnic okazała się statystycznie nieistotna. Istotne różnice stwier

dzono dla nielicznych przypadków (13 p a r n a 40 analizowanych), k tóre wiązały się ze zmianam i w artości praw dopodobieństw .

Dyskusja

Głównym celem przedstaw ionych b adań było porów nanie podobieństw i różnic w stosunku ludzi do ryzyka w precyzyjnie określonych loteriach i w nieprecyzyjnie określonych sytuacjach naturalnych.

(19)

ZACHOWANIA WOBEC RYZYKA W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH I NATURALNYCH 2 5 1

Z pierwszego badania - zresztą zgodnie z wynikami podobnych wcześniej

szych b ad ań (np. W eber 1988) - wynika, że kiedy ludzie otrzym ują opisy ryzykownych sytuacji w form ie loterii, to rzeczywiście reagują n a liczbowe w artości ich param etrów . Ryzyko jest przy tym oceniane przede wszystkim według kryterium praw dopodobieństw a poniesienia straty, mniejsze znaczenie m a natom iast wielkość strat. Podobnie dla akceptacji ryzyka; większe znaczenie zyskuje p aram etr praw dopodobieństw a (korzyści i strat) niż wielkość konsek

wencji. Liczbowe wartości param etrów ryzyka, w przypadku ocen ja k i akcepta

cji ryzyka, m ają przy tym tak duże znaczenie, że całkowicie „przysłaniają”

znaczenie dziedziny, której dotyczy ryzyko.

A co się dzieje w sytuacjach naturalnych, gdy param etry ryzyka nie są precyzyjnie określone? N asz drugi eksperym ent pokazał, że generalnie ludzie wydają się nie przykładać do tych param etrów zbyt dużej wagi. Ów brak znaczenia inform acji o wielkości konsekwencji i ich praw dopodobieństw ach wyraził się w trzech form ach: (a) badani przejawiali względnie niewielkie zainteresowanie uzyskaniem informacji n a tem at tych param etrów (w pierwszej części badania, kiedy mogli zadaw ać pytania); (b) obecność informacji o wielko

ści konsekwencji, ja k i o praw dopodobieństw ach nie wpływała zasadniczo na stopień pewności dokonanego w yboru; (c) dostarczenie informacji tak o wielko

ści konsekwencji, ja k i o praw dopodobieństw ach w niewielkim stopniu zmie

niało wybory badanych osób. Przyjrzymy się kolejno tym efektom.

Niewielkie zainteresowanie uzyskaniem informacji dotyczących wielkości konsekwencji i w szczególności praw dopodobieństw w sytuacjach naturalnych, było dla nas wynikiem zaskakującym . K ontrastuje on bowiem wyraźnie z rezultatem pierwszego badania, w którym otrzymawszy informacje o tych param etrach badani rzeczywiście n a nie reagowali. M ożliwe są aż trzy wy

tłum aczenia tej niezgodności, zresztą nie wykluczające się wzajemnie.

Po pierwsze, w kontekście całkowicie innych badań nad procesami decyzyj

nymi, Paul Slovic (za: Slovic i in. 1982) sformułował prawidłowość, k tó rą nazwał zasadą konkretności, a k tó ra oznacza, że decydenci m ają skłonność wykorzystywać jedynie te informacje, które są im w prost podaw ane (na przykład, kiedy konsum entow i podać cenę za kilogram dwóch gatunków sera, to m oże on z tego porów nania skorzystać, ale kiedy informację te m usiałby wydobyć z porów nania ceny dwóch kawałków sera różnej wielkości, to przy swoim wyborze nie weźmie on pod uwagę zróżnicowanej ceny za kilogram obu gatunków sera). W edług Paula Slovica jest to skutek unikania umysłowego wysiłku przez decydenta. Ale m oże tu również działać przeświadczenie owego decydenta, że jeżeli jakaś inform acja jest m u przez kogoś dostarczona, to widocznie jest to inform acja w ażna i w arto ją wziąć pod uwagę, natom iast gdy ta k a inform acja nie jest przekazyw ana, to decydent może sądzić, że nie jest ona ważna. Jakikolw iek jest jed n ak pow ód działania zasady konkretności, to sam fakt jej działania jest niewątpliwy. W kontekście naszych badań oznaczałaby

(20)

ona, że kiedy osobie (decydentowi) dostarczy się już informacji o po d sta

wowych param etrach ryzyka, to inform ację tę on wykorzysta, ale kiedy nie będzie m u on a p o d an a w prost, to nie zauważy jej nieobecności i nie będzie jej wykorzystywał w swoich decyzjach.

Innym możliwym wytłumaczeniem niewielkiej liczby pytań o wielkość konsekwencji i w szczególności praw dopodobieństw , zadawanych przez osoby badane w sytuacjach naturalnych (wytłumaczenie to podpowiedział nam psycholog z U niw ersytetu w Trom pse K arl H . Teigen), jest niewiara tych osób w możliwość otrzym ania odpowiedzi n a tego rodzaju pytania. Badani mogli po prostu zakładać, że np. niemożliwe jest uzyskanie wiarygodnego oszacowania szans takich zdarzeń ja k to, że robotnicy zdecydują się n a strajk, akcjonariusze wycofają się ze spółki itp. Jest oczywiste, że nie wierząc w możliwość otrzym ania odpowiedzi n a tego rodzaju pytania, badani rezygnowali z ich zadawania.

Wreszcie, jest także możliwe, że w sytuacjach naturalnych ludzie nie m ają zwyczaju i potrzeby korzystania z informacji o param etrach ryzyka, ponieważ p o p rostu swoje decyzje opierają na innych zasadach niż opisywane przez teorię decyzji. O tej możliwości będziemy mówić obszerniej w następnym paragrafie - dotyczącym w yborów w sytuacjach ryzyka.

Ja k pokazało nasze drugie badanie, dostarczenie informacji, tak o wielkości konsekwencji, ja k i o praw dopodobieństw ach, w niewielkim stopniu zmieniało wybory osób. P onadto, w większości sytuacji, badani posiadali zadziwiająco zgodne opinie n a tem at tego, co wybierać w tych nieprecyzyjnie opisanych sytuacjach. Co taki wynik m oże oznaczać?

Przypuszczalnie to, że badani podzielają jakieś wspólne zasady podej

m ow ania decyzji w takich sytuacjach. Istotnie, w każdej dziedzinie działalności ludzkiej w ytw arzają się pewne rutyny postępow ania, które rekom endowane są jak o racjonalne zasady działania w określonych sytuacjach. N a przykład, w nauce o zarządzaniu często głoszone są takie zasady, jak: ludzie są najwięk

szym kapitałem fir m y lub nowoczesny menedżer nie może unikać ryzyka(zob. np.

Penc 1995). Podobnie, wśród inwestorów giełdowych rozpowszechnione są zalecenia w rodzaju: nigdy nie kupuj tylko dlatego, że cena jest niska lub sprzedawaj akcje zaraz po nieprzeciętnych wzrostach (zob. Pring 1999). W ydaje się, iż także w odniesieniu d o podejm ow ania ryzyka w innych sytuacjach, funkcjonują takie proste zasady, które podpow iadają, co robić. Ich p ro sto ta polega właśnie n a tym, że nie wym agają zdobywania informacji i porów nyw ania ryzykownych opcji ze względu na podstaw owe param etry ryzyka - wielkość konsekwencji i praw dopodobieństw a.

O to lista takich prostych zasad postępow ania, które m ogą tłumaczyć większościowe w ybory w naszych eksperym entalnych sytuacjach ryzyka:

Czy zaciągnąć nowy kredyt?

- zawsze lepiej wziąć kredyt niż nie wziąć: lepiej mieć więcej środków pieniężnych niż mniej;

(21)

ZACHOWANIA WOBEC RYZYKA W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH I NATURALNYCH 253 Czy podpisać kontrakt z nową agencją reklamową?

- dobrze jest wypróbować nowe możliwości, zwłaszcza gdy dotychczasowy stan je s t niezadowalający;

Czy wpłacić ryzykowną zaliczkę?

- lepiej nie wpłacać z góry pieniędzy, gdy efekt całego przedsięwzięcia jest niepewny;

Czy zwolnić zbędnych pracowników?

- należy patrzeć długodystansowe i zwolnić zbędnych pracowników, nawet ryzykując protesty związków zawodowych;

Czy zataić nieuregulowany podatek?

- lepiej unikać działań niezgodnych z prawem;

Czy sprzedać nieuczciwie owoce o obniżonej jakości?

- lepiej unikać działań nieuczciwych;

Czy udzielić nowego kredytu firmie, od której nie możemy odzyskać wcześniej pożyczonych pieniędzy?

- należy starać się odzyskać utopione koszty;

Czy kontynuować przedsięwzięcie, w które włożono duże koszty, a które nie ma szans powodzenia?

- należy starać się odzyskać utopione koszty.

Wreszcie, badanie nasze pokazało, że obecność informacji o wielkości konsekwencji i ich praw dopodobieństw ach nie wpływała zasadniczo n a stopień pewności dokonanego wyboru. Stanowi to kolejny dow ód tego, iż do p o d

stawowych param etrów ryzyka ludzie nie przykładają zbyt dużej wagi. Z d ru giej jed n ak strony okazało się, że wybory we wszystkich w arunkach były podejm ow ane przy wyraźnie wysokim poziomie pewności. A zatem, niezależnie od tego, n a podstaw ie jakich zasad ludzie podejmują swoje decyzje, są tych decyzji raczej pewni. Jest to wynik zgodny z ogólnym twierdzeniem Leona Festingera (1957), że już po d okonaniu w yboru w zrasta jego pewność. R e

dukow anie dysonansu poznawczego, będące według Leona Festingera ważnym m otywem ludzkich działań m oże sprawiać, że ludzie „sztucznie” zawyżają poziom pewności decyzji, aby uchronić się przed nieprzyjemnym oddziały

waniem dysonansu.

Przedstawione badania opisują zachowanie ludzi w sytuacjach ryzyka.

Pokazały one w szczególności, że w naturalnych sytuacjach ryzyka ludzie wydają się nie przykładać zbyt dużej wagi do param etrów ryzyka opisywanych w teorii decyzji. Pojaw ia się w związku z tym pytanie, jak fakt ten powinniśmy ocenić z p u n k tu w idzenia norm atywnego? Czy fakt ten źle świadczy o ludziach, czy o teorii? W ydaje się nam , że negatywne kom entarze m ożna adresować w obie strony. Rozbieżność zachow ania ludzi w precyzyjnie określonych loteriach i w nieprecyzyjnie określonych naturalnych sytuacjach ryzyka, stanowi pow ażne wyzwanie dla teorii decyzji. M ożna argum entow ać, że loteryjny paradygmat (z jego liczbowym opisem ryzykownych zadań) jest czymś

(22)

wielce sztucznym i ma niewiele wspólnego z rzeczywistym procesem decyzyjnym, jaki ma miejsce przy podejmowaniu decyzji w naturalnych sytuacjach ryzyka.

M ówiąc jeszcze bardziej radykalnie, m ożna argum entować, że oceny ryzyka w sztucznie tw orzonych loteriach i wybory między ryzykownymi działaniami opisywanymi w postaci takich loterii nie ujaw niają ani rzeczywistych ocen, ani preferencji, a najwyżej percepcyjne zdolności człowieka w porównywaniu liczb.

Pouczająca jest z tej perspektywy różnica w zachowaniu osób w badaniu pierwszym i w tych grupach z badania drugiego, w których podaw ano pełną informację o konsekwencjach alternatyw i ich praw dopodobieństw ach. Pom i

m o tego, że w obu tych przypadkach osoby posiadały identycznie opisane scenariusze w yboru, wystąpiła intrygująca różnica w zachow aniu tych osób.

M ianowicie, w pierwszym badaniu wybory były zależne od param etrów loterii (głównie od praw dopodobieństw a) i zupełnie niezależne od dziedziny inter

pretacji tych loterii (zysk, bezrobocie, bezpieczeństwo). W drugim badaniu wybory były zdecydowanie zależne od dziedziny interpretacji loterii i w więk

szości zupełnie niezależne od param etrów loterii. Jedyna różnica w sytuacji badawczej, k tó ra m oże tłum aczyć tak zróżnicowane zachowania, to p o wtarzanie się w pierwszym badaniu tych samych scenariuszy przy zmieniających się param etrach loterii i brak owego pow tarzania w badaniu drugim (każda sytuacja była tu prezentow ana osobie badanej tylko w jednej wersji). Najwyraź

niej pow tarzanie się tych samych scenariuszy ze zmieniającymi się param etram i loterii narzuca osobie badanej koncentrow anie się na owych param etrach, czego w w arunkach naturalnych ludzie po prostu nie robią.

Ale z drugiej strony fakt, iż ludzie w swoich naturalnych decyzjach, podejm ow anych w w arunkach ryzyka, nie zwracają uwagi na wielkości jego podstaw ow ych parametrów — konsekwencje i prawdopodobieństwa — dobrze o nich nie świadczy. F a k t ten trzeba uznać za poważny błąd. Istotnie, nie ulega wątpliwości, że przy podejm ow aniu poważnych ryzykownych decyzji nie wystarczą proste zasady typu zawsze lepiej wziąć kredyt niż nie wziąć: lepiej mieć więcej środków pieniężnych niż mniej. Zapewne ogrom na większość Czytelników uznałaby za m ało roztropne wzięcie kredytu przez m enedżerów firmy K A R IM A , gdyby otrzym ali oni prognozę, że szansa korzystnej koniunk

tu ry w następnym rok u jest znikom a (powiedzmy, że praw dopodobieństw o korzystnej koniunktury w następnym roku jest mniejsze niż 5%). Jeżeli tak, to m usim y się zgodzić, że przy podejmowaniu decyzji w warunkach ryzyka trzeba brać pod uwagę wielkości jego podstawowych parametrów.

Niewątpliwy jest natom iast pewien postulat wynikający z naszych badań dla norm atywnej teorii podejm ow ania decyzji. Dotyczy on lekceważonej w tej teorii kwestii form ułow ania problem u decyzyjnego. Przypomnijmy, że nasze osoby badane poszukiw ały informacji dotyczących przede wszystkim różnych aspek

tów sform ułow ania problem u: sform ułow ania samego zadania, konsekwencji ryzykownych wyborów, możliwości znalezienia nowej alternatywy, możliwości

(23)

ZACHOWANIA WOBEC RYZYKA W SYTUACJACH EKSPERYMENTALNYCH I NATURALNYCH 255 kontrolow ania sytuacji itp. Zainteresowanie decydenta tego rodzaju okoliczno

ściami sytuacji decyzyjnej m a niewątpliwy sens. Znalezienie np. bezkonfliktowej alternatywy m oże znakomicie rozwiązywać trudny problem decyzyjny.

Sprawdzanie, czy sytuacja m oże być kontrolow ana, daje szansę zmniejszenia niepewności, z k tó rą m a się do czynienia. F a k t, że ludzie to robią, świadczy o nich dobrze, a fakt, że teoria to ignoruje, świadczy o niej źle.

Literatura

Berstein, Paul L. 1997. Przeciw Bogom: niezwykłe dzieje ryzyka. W arszawa:

W IG Press.

Festinger, Leon. 1957. A Theory o f Cognitive Dissonance. Stanford, CA:

Stanford University Press.

Penc, Józef. 1995. Decyzje w zarządzaniu. K raków : W ydawnictwo Profes

jonalnej Szkoły Biznesu.

Pring, M artin J. 1999. Psychologia inwestowania. W arszawa: D om W ydawniczy ABC.

Shelley, M arjorie. 1994. Individual Differences in Lottery Evaluation Models.

„O rganizational Behavior and H um an Decision Processes” 60: 206-230.

Slovic, Paul, Baruch Fischoff i Sarah Lichtenstein. 1982. Response M ode, Framing, and Information-Processing E ffects in R isk Assessment. W: R obin M . H o garth (red.), New Directions fo r Methodology o f Social and Behavioral Science: Question Framing and Response Consistency, no. 11 (s. 21-36). San Francisco: Jossey-Bass.

Weber, Elke. 1988. A Descriptive Measure o f Risk. „A cta Psychologica” 69:

185-203.

Responses to Risk in Experimental Situations and in Natural Social Circumstances

Summary

We are presenting the results of two studies, which compared the similarities, and differences in people’s attitudes to risk in precisely defined lotteries and in imprecisely defined natural circumstances. It turned out that people’s behavior in both settings are diametrically divergent. When people are presented with the descriptions of risky situations in the form of a lottery, they, in fact, react to the numerical values of their parameters while being totally insensitive to the character of the sphere in which the lotteries take place. On the other hand, in natural circumstances people do not pay much attention to the parameters of risk, which finds expression in their little interest in the information about these parameters. It also manifests itself in the fact that the possession

(24)

of information about the scope of consequences and about the probabilities seems to have very little impact on the choices made by the people under study and does not affect the degree of certainty of a choice made. The authors discuss both the descriptive and normative conclusions of the study.

Key concepts: risk, derision making, probability, lottery.