STUDIA SOCJOLOGICZNE 1991, 1—2 (120—121) P L ISSN 0039—3371
Franciszek Ułasiuk
Departament Wychowania WP
IDENTYFIKACJA OFICERÓW Z ZAWODEM I INTEGRACJA Z WOJSKIEM
Opinie społeczeństwa o zawodzie wojskowego
Przemiany ustrojowo-polityczne, zmiany w życiu społecznym i gospodar
czym w Polsce po drugiej wojnie światowej wpłynęły na przeobrażenia całej struktury społecznej. Jednym z aspektów przeobrażeń tej struktury jest zmiana pozycji i prestiżu wielu zawodów, wśród nich także zawodu oficera. Osoby wykonujące ten zawód w Polsce przestały należeć do uprzywilejowanej i elitarnej mniejszości, a zawód oficera stał się jednym z zawodów porównywal
nych — zarówno pod względem kwalifikacji, jak i warunków życiowych czy też prestiżu społecznego — z innymi zawodami inteligenckimi1. Z badań prowa
dzonych przez Adama Sarapatę w latach 1961— 1962 nad pozycją zawodu oficera (a dokładnie: oficera zawodowego w stopniu kapitana) wynika, że wśród 29 zawodów zajmował on wówczas miejsce środkowe i nieco wyższe od środkowego. Ogólnie biorąc, oficer zawodowy zajmował pozycję niższą niż profesor uniwersytetu, lekarz, inżynier, nauczyciel, ksiądz, tokarz i ślusarz, a wyższą niż referent w biurze, sekretarka, maszynistka, rolnik indywidualny oraz przedstawiciele prywatnej inicjatywy (rzemieślnicy i kupcy)2.
Z badań przeprowadzonych na ogólnopolskiej próbie w listopadzie 1987 r.
przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) wynika, że zawód wojs
kowego lokuje się pośrodku hierarchii (10 miejsce wśród 20 najczęściej wymienianych przez dorosłą ludność Polski zawodów zasługujących na uznanie i szacunek). Bardziej poważane od zawodu wojskowego są zawody lekarza, nauczyciela, górnika, rolnika, prawnika, księdza, pielęgniarki i nauko
wca, a mniej m.in. inżyniera, milicjanta, aktora i rzemieślnika — właściciela zakładu3.
1 Według danych Departamentu Kadr M O N na 1 stycznia 1990 r. kadra zawodowa Wojska Polskiego liczyła 103 844 żołnierzy (w tym: oficerów — 53 535, chorążych — 27 473, podofice
rów — 22 833). Wykształcenie wyższe miało 87,1% oficerów, z czego 4,3% miało stopnie i tytuły naukowe.
2 A. Sara pata: Pozycja wojskowego we współczesnym społeczeństwie polskim. W: Z badań nad zawodem ojicera. Pod red. J.J. Wiatra. Warszawa 1966, s. 11— 34.
3 H. Domański, Z. Sawiński: Dlaczego niektóre zawody są cenione wyżej niż inne. „Biuletyn
Zestawienie wyników ogólnopolskiego badania z 1987 r. z rezultatami badań zrealizowanych w latach 1958—1975, w celu pokazania kształtu i przemian hierarchii prestiżu zawodów w naszym kraju, nie ujawnia radykal
nych zmian w hierarchii prestiżu zawodów. Daje się jednak zauważyć przesunięcia pozycji niektórych zawodów. Zmniejszyło się społeczne poważa
nie dla zawodów związanych z kierowaniem i sprawowaniem władzy przy jednoczesnym wzroście prestiżu przedstawicieli sektora nieuspołecznionego,
a także zajęć i stanowisk, które cechuje społeczna użyteczność4.
Jak wynika z badań Instytutu Badań Problemów Młodzieży, następuje także spadek prestiżu zawodu wojskowego w oczach młodzieży szkół śred
nich5.
Z badań prowadzonych przez O BOP w latach 1980—1989 (na reprezen
tatywnej próbie ogólnopolskiej), dotyczących zaufania społeczeństwa do róż
nych instytucji i organizacji w naszym kraju — w tym wojska — wynika, że 70—90% ogółu społeczeństwa darzy zaufaniem siły zbrojne. Jedynie Kościół katolicki cieszył się większym zaufaniem, chociaż — co ciekawe — w 1985 r.
uzyskał nieco mniej pozytywnych wskazań niż wojsko (84% — kościół, a 86% — wojsko).
Jak widać, popularności i dużemu autorytetowi sił zbrojnych w społeczeńst
wie polskim nie towarzyszą jednak wysoki prestiż, uznanie i atrakcyjność zawodu oficera. Tak więc można powiedzieć, że nie ma pozytywnej korelacji między wysokim zaufaniem i szacunkiem społeczeństwa do wojska a uznaniem społecznym dla zawodu oficera.
Badacze zjawiska określonego mianem prestiżu zawodów uważają prestiż za jeden z kluczowych wymiarów wartościowania pozycji i ról, postrzegania społecznych nierówności oraz za istotny wyznacznik zachowań ludzi. Porów
nanie wyników badań z ostatnich lat z wynikami badań prowadzonymi wcześniej wskazuje, że sposób postrzegania zawodów w kategoriach poważa
nia społecznego, uznania i prestiżu nie odbiega zasadniczo od wzorów prestiżu występujących w minionych trzydziestu latach. Świadczy to o znacznej trwałości ocen prestiżu zawodów i ich stabilności w czasie.
Postawy oficerów wobec wojska i zawodu
Postrzeganie miejsca pracy, instytucji, z którą dana osoba jest związana, wpływa także na jej stosunek do zawodu. Jak więc oficerowie widzą instytucję wojska i swój zawód?
CBOS” 1988 nr 2 (13), s. 152. Zob. te ż Opinie społeczeństwa o wojsku. Sprawozdanie z badań IBS WAP. Warszawa 1985.
4 Z. Sawiński, H. Domański: Hierarchie prestiżu zawodów w Polsce w latach 1958-1987,
„Studia Socjologiczne” 1989 nr 1, s. 167—290.
5 D. Kocięcka: Młodzież, patriotyzm, obronność. Warszawa 1989 1BPM, s. 226— 240. Por.
T. Gęsek: Atrakcyjność zawodu oficera Wojska Polskiego. „Zeszyty Naukowe WAP” 1958 nr 3 (13), s. 132— 149:
IDENTYFIKACJA OFICERÓW Z ZAWODEM 111
Badania przeprowadzone w 1988 r. przez IBS wśród kadry zawodowej wojska (N = 498) świadczą, że wśród 30 zawodów bardzo wysokim uznaniem w społeczeństwie cieszy się żołnierz zawodowy w stopniu generała (w y m ie n io n y
na drugim miejscu po lekarzu). Pozostałe korpusy wojska nie cieszą się zbytnio dużym szacunkiem społecznym. Oficer W P został ulokowany na 20 miejscu (za robotnikiem wykwalifikowanym), pod koniec listy zawodów uznanych za mające przeciętne uznanie. Chorąży W P zajął 25 miejsce, za pracownikiem administracji, a podoficer zawodowy W P 27 miejsce (za chłopem — robot
nikiem). Zawody chorążego i podoficera zawodowego są lokowane przez kadrę w grupie zawodów mających najniższe uznanie społeczne. Niżej od podoficera oceniany jest tylko społeczny szacunek dla milicjanta (podoficera i szeregowca MO), robotnika rolnego oraz robotnika niewykwalifikowanego. K adra zawo
dowa wojska ogólnie wyżej ocenia szacunek, jakim cieszą się w społeczeństwie odpowiednie korpusy kadry M O (oficer M O — 14 miejsce, oficer W P — 20, chorąży M O — 23, chorąży W P — 25, milicjant — 28, podoficer zawodowy W P — 27)6.
Z innych badań wynika, że zdecydowana większość oficerów (79%) wyrażała pogląd, iż prestiż społeczny oficerów jest zbyt mały i nie odpowiada poziomowi kwalifikacji tej grupy oraz społecznej randze ich pracy. Odczucia te wynikają prawdopodobnie ze znacznej rozbieżności między oczekiwaniami oficerów a ich osobistymi doświadczeniami zdobywanymi w kontaktach społecznych i krytyką wyrażaną pod adresem wojska przez różne środowiska społeczeństwa7. Badani oficerowie uważają przede wszystkim, że służba publiczna dla kraju powinna mieć wysoką rangę społeczną. To przekonanie wynika m.in. z poczucia odmienności zawodu wojskowego od innych zawodów (tabela l) 8.
Zdaniem znacznej większości badanych zawód wojskowego wymaga więk
szych wyrzeczeń osobistych i rodzinnych, stawia większe wymagania moralne oraz wymaga większego zaangażowania ideowego. Dane zawarte w tabeli 2 wskazują, że funkcjonujący w świadomości kadry oficerów zawodowych wzór dobrego żołnierza zawodowego charakteryzuje się przede wszystkim zdyscyplinowaniem, pracowitością, cechami ułatwiającymi harmonijne współ
życie z ludźmi oraz dobrą kondycję fizyczną.
Na odległych miejscach znalazły się tak istotne i uniwersalne cechy każdego dobrego pracownika, ja k zamiłowanie do zawodu (10) oraz systematyczne podnoszenie kwalifikacji zawodowych (9). Znaczna część kadry za nieistotną cechę dobrego żołnierza uznała naukowy światopogląd (50%), zaangażowanie społeczne (32%) i ideowo-polityczne.
6 W. Iwaniec, W. Serek: Stosunek kadry L W P do wojska i zawodu wojskowego. Sprawozdanie z badań IBS WAP. Warszawa 1988, s. 3— 4. Zob. też T.R. Budny: Z badań nad pozycją społeczną zawodu wojskowego. W: Z badań nad zawodem oficera..., s. 35— 46.
7 W. Serek: Postawy ideowo-polityczne i etyczno-zawodowe młodej kadry. Sprawozdanie z badań IBS WAP. Warszawa 1988, s. 4.
* Dane w tabelach 1 i 2 przytoczono za: M. Mikiciuk: Identyfikacja kadry z „Zasadami etyki i obyczajów żołnierzy zawodowych L W P ”. Sprawozdanie z badań IBS WAP. Warszawa 1988, s. 5 i 7.
Tabela 1. Odmienność zawodu wojskowego od innych zawodów (dane w %)
L.p. Cecha 1984 1988
1 Wymaga znacznie większych wyrzeczeń osobistych 97,8 98,0
2 Wpływa mniej korzystnie na życie rodzinne 82,9 82,9
3 Stawia większe wymagania moralne 83,4 78,0
4 Wymaga większego zaangażowania ideowego 70,5 63,4
5 Daje większe bezpieczeństwo socjalne (stałość pracy, mieszkania,
opieka lekarska) 56,2 57,3
6 Daje większe poczucie satysfakcji osobistej z dobrze pełnionego
obowiązku wobec ojczyzny 55,8 45,8
7 Stwarza większe możliwości awansu: podnoszenia kwalifikacji, ka
riery zawodowej 21,8 22,7
8 Zapewnia lepsze warunki materialne 9,8 11,6
9 Cieszy się większym niż inne zawody szacunkiem w społeczeństwie 6,4 6,7 N = 5 8 9 ; N = 5 9 6
Tabela 2. Cechy dobrego żołnierza zawodowego (skala 1 do 4)
L.p. Cecha Średnia ważona
1984 1988
1 Zdyscyplinowanie, obowiązkowość 3,48 3,45
2 Rozsądek, rozwaga, opanowanie 3,48 3,36
3 Pracowitość, rzetelne wykonywanie obowiązków służbowych 3,34 3,25
4 Dobra kondycja fizyczna 3,30 3,14
5 Sprawiedliwość, obiektywizm, bezstronność 3,24 3,14
6 Uczciwość, słowność, lojalność 3,19 3,09
7 Wysoka inteligencja, spryt, szybka orientacja 3,14 3,08
8 Wysoka kultura osobista, takt 2,94 2,88
9 Doskonalenie się w zawodzie, podnoszenie kwalifikacji 2,78 2,71
10 Zamiłowanie do zawodu wojskowego 2,79 2,63
11 Zaangażowanie ideowo-polityczne 2,57 2,31
12 Aktywność społeczna 2,01 1,84
13 Naukowy, materialistyczny światopogląd 1,92 1,70
Zauważono jednak, że chociaż 1/3 badanych osób wśród cech wzoru dobrego żołnierza nie wymienia zamiłowania do zawodu, to jednak większość badanych — zarówno oficerów, ja k też chorążych i podoficerów — na pierw
szym miejscu stawia zdyscyplinowanie i obowiązkowość. Cechy te mają zasadnicze znaczenie dla sprawnego funkcjonowania wojska jako instytucji.
IDENTYFIKACJA OFICERÓW Z ZAWODEM 113 Dane powyższe wskazują na rozbieżność istniejącą między zakładanym i postulowanym do tej pory wzorem żołnierza zawodowego a postrzeganymi przez kadrę cechami dobrego żołnierza zawodowego. Tak więc postulowany instytucjonalny model żołnierza zawodowego nie w pełni jest akceptowany przez część kadry. M ożna zatem przypuszczać, że ta część kadry uznawała niektóre stawiane jej wymagania tylko formalnie. Rozbieżność między mode
lem postulowanym a rzeczywistością ujawniała potrzebę przewartościowania pewnych wymagań tego modelu zgodnie z realiami. Dotyczyło to zwłaszcza wymagań w kwestii światopoglądu kadry zawodowej.
Problem stosunku człowieka do wykonywanego zawodu i pracy zawodo
wej jest rozważany ze względu na różne aspekty. Przedmiotem badań były zarówno trwałe postawy wobec własnej pracy zawodowej i zawodu, jak też doraźne oceny i przeżycia emocjonalne związane z konkretnymi zajęciami lub zakładami pracy. Wiele uwagi poświęcono także problemowi zadowolenia z pracy i z poszczególnych jej elementów. Badano nie tylko stosunek do pracy, ale również rolę pracy w' życiu człowieka.
W badaniach, które zostały przeprowadzone w 1977 r. wśród 252 nauczy
cieli w szkołach podstawowych i średnich na terenie Łodzi, 64% osób deklarowało zadowolenie z pracy, 13% — niezadowolenie, natomiast 23%
osób było niezdecydowanych, tzn. były zadowolone z jednych aspektów pracy, niezadowolone zaś z innych9. Z badań przeprowadzonych w 1975 r. przez K. Hirszla wśród 353 elektroników i elektryków wynika, że 85% osób było zadowolonych z wykonywanego zaw odu10.
W 1984 r. z faktu pełnienia zawodowej służby wojskowej zadowolonych było 60%, a w 1988 r. — 56% oficerów. Porównanie wyników badań wskazuje więc, że deklarowane przez oficerów zadowolenie z zawodu wojskowego na tle deklaracji przedstawicieli innych zawodów nie jest stosunkowo wielkie. Jest to zjawisko niekorzystne, gdy weźmie się pod uwagę silny i wielostronny wpływ satysfakcji zawodowej na jakość pracy żołnierza zawodowego i na rozwój możliwości występującego w tej roli człowieka.
M iarą poczucia związku z zawodem oficera jest liczba osób niezadowolo
nych z tego zawodu, a także liczba osób chcących go zmienić, czyli stopień satysfakcji z wykonywania zawodu oficera. Z dokonanego przeglądu wielu badań wynika, że stopień zadowolenia z wyboru zawodu i stopień stabilizacji zawodowej, określony na podstawie liczby osób nie chcących go zmienić, jest wśród oficerów wyjątkowo wysoki.
Satysfakcja z wykonywanego zawodu jest jednym z ważniejszych korelatów autotelicznego bądź instrumentalnego stosunku wobec pracy. Z badań wynika, że wśród żołnierzy zawodowych, którzy traktują swój zawód nie tylko jako źródło utrzymania, ale także jako realizację aspiracji osobistych, traktują pracę
9 H. Worach-Kardas: Wiek a pełnienie ról społecznych. Warszawa—Lódź 1983, s. 166.
10 K. Hirszel: Robotnicy i inżynierowie. Postawy wobec pracy i wybranych wartości społecznych.
Warszawa 1983, s. 40.
1 1 4 F. ULASIUK
jako wartość samoistną, jest dwukrotnie więcej osób zadowolonych (81%) niż wśród tych, którzy pracę traktują instrumentalnie (40%). Wśród osób, które mają autoteliczną postawę wobec pracy, jest tylko 14% niezadowolonych z zawodowej służby wojskowej, natomiast wśród osób zorientowanych in
strumentalnie aż 50%. Również w grupie badanych traktujących swój zawód nie tylko jako źródło utrzymania, ale jednocześnie jako realizację celów autotelicznych jest znacznie więcej deklarujących satysfakcję z zawodu (72%) niż niezadowolonych z zawodu (21%)".
Można więc powiedzieć, że im bardziej postawa wobec zawodu zorien
towana jest autotelicznie, w tym większym stopniu występuje zgodność między realizacją i preferencjami w stopniu zaspokojenia potrzeb. Do podobnych wniosków doszedł także badający inżynierów i robotników K. Hirszel12.
Największy stopień zadowolenia z zawodu wykazują oficerowie o ponad trzydziestoletnim stażu zawodowym. Są oni ustabilizowani życiowo i społecz
nie, a ponadto mają bardziej spokojną pracę i zbliżają się do wieku emerytal
nego. Analiza przytaczanych badań wskazuje, że również w innych zawodach ludzie w starszym wieku bardziej identyfikują się z wykonywaną pracą niż młodzież. Silne utożsamianie z zawodem charakteryzuje na ogół fachowców mających wysokie kwalifikacje zawodowe. Ludzie młodsi i o niskich kwalifika
cjach zawodowych częściej i silniej identyfikują się z grupami społecznymi, w których żyją i z którymi utrzymują kontakty, niż z konkretną rolą zawodową.
Traktowanie zawodowej służby wojskowej jako zwykłej pracy zawodowej, nie zaś jako misji czy powołania jest zjawiskiem występującym nie tylko w Polsce. Znacznie wcześniej zostało ono zaobserwowane w armiach państw zachodnich.
Identyfikacja oficerów z zawodem
Identyfikację oficerów z zawodem określać będziemy w tej pracy jako ukształtowany stosunek w procesie przygotowywania się do zawodu i wykony
wania pracy zawodowej. Identyfikacja oficera z zawodem oznacza wytworzenie się u niego szczególnego stosunku do wykonywanych czynności, które są związane z tym zawodem, stanowią podstawę jego utrzymania, a także wyznaczają jego pozycję społeczną. Utożsamianie się oficera z zawodem oznacza wytworzenie się w jego świadomości przekonania, że postępuje zgodnie z kodeksem zachowań, zasad postępowania, norm i wzorów społecznie uznanych przez jego grupę zawodową i szersze grupy społeczne. Identyfikacja oficera z zawodem oznacza w praktyce silne związanie z wykonywaną pracą zawodową.
11 M. Mikiciuk: Identyfikacja..., s. 15.
12 K. Hirszel: Robotnicy i in ż y n i e r o w i e s. 178— 185.
IDENTYFIKACJA OFICERÓW Z ZAWODEM 115 Przez identyfikację oficera z wojskiem będziemy rozumieć taką sytuację, w której zarówno sama działalność, jak i charakter zainteresowania oficera sprawami zawodowymi wykracza poza ściśle określone zadania związane z wykonywaniem określonych obowiązków służbowych na danym stanowisku.
Jest to utożsamianie się oficera z celami i zadaniami danej instytucji wojskowej, a przez to z siłami zbrojnymi kraju, których cząstkę traktuje on jako swoje własne zadanie, a które determinują i przesądzają jego o dalszych losach życiowych.
Stosunek oficera do zawodu zaczyna się kształtować już w momencie jego wyboru. N auka w odpowiedniej szkole to kolejny etap jego rozwoju.
Od chwili ukończenia szkoły zaczyna się etap następny — adaptacji do zawodu w procesie pracy. Teraz to dopiero jednostka zdobywa doświad
czenie zawodowe, doskonali swoje umiejętności zdobyte w szkole i podczas praktyki, staje się członkiem zespołu, kolegą, współpracownikiem, podwład
nym i przełożonym. Osobisty stosunek człowieka do wykonywanego zawodu kształtuje się przez cały okres prowadzenia czynnego życia zawodowego, przyjmując w różnych okresach różne formy identyfikacji z zawodem. Zjawiska identyfikacji z zawodem nie należy rozpatrywać jako czegoś stałego, niez
miennego.
Z. Kowalewski w swoich badaniach identyfikacji z zawodem inżyniera chemika wyróżnił 5 stopni identyfikacji: pełną, częściową, bierną, pozorną oraz stan braku identyfikacji13. ,
Z badań przeprowadzonych w 1974 r. przez W. Kolasińskiego14 wśród 210 oficerów 3 oddziałów wynika, że 16% osób całkowicie identyfikuje się z zawodem oficera, 46% — częściowo, 23% — biernie, 13% — pozornie, a 2%
w ogóle nie identyfikuje się z nim. Z badań J. Frączka (brało w nich udział 503 żołnierzy zawodowych Wojsk Ochrony Przeciwlotniczej, w tym 210 oficerów) wynika, że z wybranym zawodem w pełni identyfikuje się 38% badanych osób, częściowo — 41%, nie identyfikuje się z nim — 8%. W najwyższym stopniu identyfikują się z zawodem oficerowie starsi — 47%, następnie podoficerowie zawodowi — 41%, oficerowie młodsi — 36% i chorążowie — 26%. Im starszy wiek, tym większy procent badanych w pełni identyfikuje się z zawodem15.
Ponadto okazuje się, że gdyby możliwe było ponowienie wyboru, w ogóle nie wybrałoby zawodu wojskowego 40% oficerów starszych i chorążych, 31%
oficerów młodszych i 30% podoficerów zawodowych16.
Wielce interesujący wydaje się stosunek do ponownego wyboru zawodu
13 Z. Kowalewski: Problemy identyfikacji z zawodem. W: Jak pracuje człowiek. Warszawa 1961, s. 217.
14 W. Kolasiński: Identyfikacja z zawodem oficera a integracja z oddziałem wojskowym. W:
Płaszczyzny integracji kadry oficerskiej oddziału wojskowego. Warszawa 1975, S. 18— 88 (maszyno
pis WAP).
15 J. Frączek: Integracja kadry zawodowej Wojsk Obrony Powietrznej Kraju ( na przykładzie 3 Korpusu O P K ). Warsząwa 1982 WAP, s. 196— 201 (maszynopis pracy doktorskiej).
16 Ibidem, s. 239.
wojskowego oficerów będących na emeryturze. Z b ad ań 17 przeprowadzonych przeze mnie w 1979 r. wśród byłych oficerów zawodowych wynika, że na pytanie, czy mając te wiadomości i doświadczenia, jakie mają o wojsku obecnie, wybraliby ponownie zawód oficera, twierdząco odpowiedziało 63%
kapitanów, 5 9 % — majorów, 5 1 % — podpułkowników i 6 7 % — pułkowni
ków. Nie wybrałoby ponownie zawodu oficera 24% kapitanów, 29% majorów, 30% podpułkowników, 21% pułkowników.
Innym wskaźnikiem w stosunku do zawodu były odpowiedzi na pytanie projekcyjne. Postawiono je w następującej formie: „Gdyby jakiś młody człowiek lub bliski krewny zwrócił się do Pana z pytaniem: czy wybrać zawód oficera, to co Pan doradziłby mu?”. Wybranie zawodu oficera polecałoby 61%
kapitanów, 72% majorów, 66% podpułkowników, 76% pułkowników. O d
radzałoby natomiast odpowiednio: 21%, 15%, 18%, 7%. Z analizy korelacyj
nej wynika, że istnieje pozytywna zależność między deklaracjami ponownego wyboru zawodu oficera a doradzaniem wyboru.
Z. Kowalewski w cytowanych już badaniach pokazuje, że z zawodem inżyniera chemika w pełni identyfikowało się 33% osób, częściowo — 39%, biernie — 22%, pozornie — 3%, nie identyfikowało się wcale — 2% osób18.
Z tych samych badań, podobnie ja k z badań W. Kolasińskiego i J. Frączka, wynika też, że istnieje wyraźna zależność między stopniem identyfikacji z zawodem a doświadczeniem zawodowym mierzonym liczbą lat pracy. Inaczej mówiąc — wraz z wiekiem u większości osób wzrasta identyfikacja z zawodem.
N a gruncie .wojskowym badania W. Kolasińskiego i J. Frączka potwierdzają także, że identyfikacja z zawodem idzie w parze z integracją z oddziałem. Np.
oficerowie deklarujący pełną identyfikację z zawodem w zdecydowanym stopniu (90%) deklarują pełną integrację z oddziałem19.
W ramach zawodu wojskowego występuje wiele specjalności zawodo
wych. Wśród reprezentantów pewnych specjalności pojawia się tendencja do silniejszego utożsamiania się z zawodem cywilnym (jest tak np. wśród lekarzy). Z badań przeprowadzonych w latach sześćdziesiątych przez L.
Indisowa nad zawodem oficera lekarza wynika, że w tej grupie blisko 1/3 osób nie identyfikuje się z zawodem oficera lub identyfikuje się z nim tylko częściowo20.
Zawodowa kadra wojska, a szczególnie młodsza wiekiem (47%), oczekuje od wojska m.in. zaspokojenia swoich potrzeb samorealizacyjnych, związanych z zawodem wykonywanym na konkretnym stanowisku (wskazują na to badania J. Frączka). Jej członkowie pragną-mieć nie tylko satysfakcję z zawodu
17 F. Ułasiuk: M iejsce oficera-emeryta w społeczeństwie. Warszawa 1980 Uniwersytet War
szawski (maszynopis pracy doktorskiej).
18 Z. Kowalewski Problemy identyfikacji..., s. 217.
19 W. Kolasiński: Identyfikacja z zawodem oficera...
20 L. Indisow: Zawód i postawy społeczne oficerów — lekarzy. W: Z badań nad zawodem oficera..., s. 47— 71.
IDENTYFIKACJA OFICERÓW Z ZAWODEM 117 wykonywanego przy dobrze zorganizowanej pracy i służbie, ale chcą ponadto doskonalić siebie w procesie pracy. Osoby starsze wiekiem, przewidujące odejście do rezerwy w niedługim czasie, pragną też sprawiedliwej oceny i awansu.
Badana kadra zawodowa wojska, niezależnie od wieku, oczekuje od konkretnej jednostki wojskowej i dowództwa warunków sprzyjających do wydajnej pracy, dobrej organizacji pracy oraz sprawiedliwości i życzliwości w kontaktach międzyludzkich. Przeszło połowa badanych (56%) stwierdza, że nie osiągnęła oczekiwanego zaspokojenia swoich aspiracji życiowych. Nieza- spokojenie potrzeb i aspiracji rodzi niekorzystne dla wojska postawy — osła
bia identyfikację z zawodem i integrację z wojskiem21.
Badania Frączka ukazują również rolę stosunków międzyludzkich w proce
sach identyfikacji i integracji z instytucją. Pozytywna ocena relacji z przełożo
nymi i kolegami przyczynia się do zadowolenia z pracy. W grupie osób wyrażających taką ocenę z pracy jest zadowolonych 73%, niezadowolo
ny ch — 22%. Pozytywny stan stosunków międzyludzkich wzmacnia więc identyfikację z zawodem i integrację kadry oficerskiej, stan negatywny zaś wpływa odwrotnie22.
Wynika z tego, iż humanizując stosunki międzyludzkie można wzmocnić identyfikację kadry z zawodem i zwiększyć integrację jej przedstawicieli z jednostką wojskową, z wojskiem w ogóle. Z powyższych badań wynika bowiem, że przeszło 2/3 osób w pełni identyfikujących się z jednostką to ludzie zadowoleni z zawodu i pełnionej funkcji23. Występuje też ścisły związek między oceną stosunków międzyludzkich a konfliktem ról zawodowych24.
Z badań25 przeprowadzonych przez IBS w 1985 r. wśród 455 absolwentów WSO, WAT i WAM (kończących studia w latach 1981— 1984) wynika, że niski poziom satysfakcji zawodowej oraz identyfikacji z grupą zawodowych wojs
kowych cechował wówczas 1/4 badanych osób. Było to w znacznym stopniu następstwo niezadowolenia z wykonywanej pracy, jej niezgodności z zaintere
sowaniami oraz braku zainteresowania typowo wojskowymi zajęciami zawo
dowymi.
Jednak dla większości badanych młodych oficerów zawodowa służba wojskowa okazuje się nie tylko sposobem zaspokojenia potrzeb materialnych, lecz stanowi ponadto możliwość zaspokojenia potrzeby przynależności do
21 J. Frączek: Integracja kadry zawodowej..., s. 296—297.
22 Ibidem, s. 298.
25 Ibidem, s. 304. Zob. też S. Zembrzycki: Przezwyciężanie konfliktów międzyosobowych w zespołach żołnierzy zawodowych. Warszawa 1983 WAP (maszynopis pracy doktorskiej);
F. Ułasiuk: Stosunki między starszą, średnią i młodszą kadrą zawodową w jednostkach wojskowych.
Sprawozdanie z badań IBS WAP. Warszawa 1986.
24 K. D o k tó r Zarządzanie a konflikty społeczne. „Studia Socjologiczne” 1987 nr 3— 4, s. 23— 51.
25 W. Serek, K. Romanowicz: Aspiracje zawodowe młodej kadry oficerskiej i ich realizacja.
Sprawozdanie z badań IBS WAP. Warszawa 1985.
korpusu oficerów, zdobycia satysfakcji z wykonywania zadań dla dobra państwa i narodu, rozwoju i spożytkowania zamiłowań do wojska. Nie oznacza to, że wśród kadry zawodowej Wojska Polskiego nie pojawiają się problemy natury materialnej. Badania prowadzone na ten temat pokazują, że oficerowie silnie odczuwają brak rekompensaty za prace przekraczające normy czasowe, za stałą dyspozycyjność. Brak materialnych czynników motywacyj
nych powoduje zniechęcenie do zawodowej służby wojskowej i do wykonywa
nia związanych z nią obowiązków26.
Stopień identyfikowania się z zawodem oficera zależy od wielu czynników, m.in. od stażu służby i doświadczenia zawodowego, od wieku, poziomu wykształcenia, wysokości zarobków i innych świadczeń, stosunków związa
nych ze współżyciem i współdziałaniem w danej grupie, a także od warunków osobistych i zewnętrznych, wpływających na prestiż społeczny zawodu wojs
kowego.
Badania prowadzone przez IBS w 1985 r. wykazały, że oficerowie (80,5%
osób miało wykształcenie wyższe) bardziej identyfikują się ze swoim zawodem niż chorążowie i podoficerowie zawodowi (w większości mający wykształcenie średnie i zasadnicze). Wskaźnikiem tej identyfikacji jest to, że wśród oficerów jest więcej osób, które traktują swój zawód w kategoriach pozamaterialnych.
Identyfikacja zawodowa jest zjawiskiem społecznie pożądanym. Ścisła więź człowieka z zawodem stanowi ważny czynnik wydajności pracy, właściwej postawy etycznej. W pewnych warunkach wysoki stopień identyfikacji zawodo
wej.może sprzyjać skutecznemu przeciwdziałaniu negatywnym zjawiskom ze sfery pracy, obniżeniu poziomu wykonywania pracy i załamywaniu się etyki zawodowej.
Niewątpliwy wpływ na wykonywanie pracy, przynajmniej w pierwszym okresie, zdają się mieć motywy wyboru zawodu. Motywy te są wyrazem określonego stosunku jednostki do zawodu, a także oceny własnych możliwo
ści wykonywania go. W praktyce identyfikacja z zawodem oficera i z wojskiem często idą w parze.
Identyfikacja z zawodem, oznaczająca silne więzi z wykonywaną pracą zawodową oraz pewien typ motywacji do pracy, jest zjawiskiem społecznie pozytywnym i wartościowym. Z badań na gruncie cywilnym wynika, że osoby o dużej identyfikacji z zawodem są bardziej zaangażowane w istotne problemy zakładu pracy, przejawiają postawę współgospodarza. Sprzyja to identyfikacji z zakładem pracy, a w tym wypadku, jednostką (instytucją) wojskową,, wojskiem i jego celami.
Ważnym czynnikiem wpływającym na identyfikację z daną instytucją jest sposób jej postrzegania przez osoby reprezentujące inne zawody, inne grupy społeczne. To, jak widzimy swój zawód, nasze odczucia zadowolenia lub niezadowolenia z niego nie zawsze są rezultatem własnych ocen i przemyśleń
26 Zob. m.in. F. Ułasiuk: Opinie kadry o działalności socjalno-bytowej w wojsku. Sprawozdanie z badań IBS WAP. Warszawa 1989.
IDENTYFIKACJA OFICERÓW Z ZAWODEM 119 czy też doświadczeń związanych z miejscem pracy, lecz także w dużym stopniu odzwierciedlają poglądy, jakie m a na ten temat społeczeństwo27.
O ludziach bardzo przywiązanych do swojej jednostki wojskowej, zakładu pracy, utożsamiających ich dobro z własnym, mówimy, że w wysokim stopniu identyfikują się z nimi. Stopień identyfikacji z wykonywaną pracą — zawodem, wyraża się w zaangażowaniu w sprawy zawodowe, w rzetelności pracy, gotowości do rezygnacji z czasu wolnego czy innych własnych korzyści dla dobra zakładu, jednostki wojskowej. Instytucja, zakład pracy, jednostka wojskowa funkcjonują najlepiej wtedy, gdy ich pracownicy odznaczają się szczególnie wysokim poziomem identyfikacji z odgrywanymi rolami zawodo
wymi, gdy praca jest jedną z ich podstawowych ról życiowych.
Integracja i jej znaczenie dla wojska. Rodzaje więzi łączących oficerów U podstaw powstawania i funkcjonowania wszelkich zbiorowości ludzkich tkwi więź społeczna. Stanowi ona istotę zbiorowego istnienia człowieka. Więź społeczna wpływa na integrację poszczególnych zbiorowości. Zintegrowane grupy charakteryzują się istnieniem silnych więzi. Wewnętrzna integracja grup, procesy i zjawiska zachodzące spontanicznie wewnątrz grup, a także możliwoś
ci wzmacniania tych procesów i zjawisk, od dawna były uznawane w socjologii za problemy podstawowe28. Zagadnienia te są również bardzo istotne dla wojska jako instytucji. Dlatego też w praktyce wiele miejsca i czasu poświęca się problemom integracji wewnętrznej armii oraz jej więzi ze społeczeństwem.
Sprawność działania wszystkich instytucji społecznych, w tym również i wojska, zależy od stopnia integracji działających w ich obrębie zespołów ludzkich oraz od tego, w jakim stopniu ludzie tworzący te zespoły akceptują wewnętrzne cele i zadania instytucji. Realizacja założeń, nawet tych najbardziej korzystnych z ogólnoludzkiego czy ogólnospołecznego punktu widzenia, może ulec daleko idącej deformacji, jeżeli ludzie wchodzący w skład instytucji nie tworzą zwartej, świadomie działającej grupy i nie uznają celów instytucji za własne. Współczesna wiedza wskazuje na doniosłą rolę procesów integracyj
nych dla funkcjonowania tych instytucji, a pytanie, jak nadać tym procesom pożądany kierunek, nurtuje nie tylko teoretyków wiedzy społecznej, ale i praktyków.
Wśród wszystkich grup istniejących w wojsku najistotniejszą rolę odgrywa kadra oficerska. Stąd też integracja grupy oficerów pododdziału, oddziału czy też integracja oficerów w całym wojsku stanowi warunek spełniania przez
27 J. Sztumski: Problemy socjologii przemysłu. Warszawa 1977.
28 W.S. Landecker: Types o f Integration and Their Measurement. „American Journal of Sociology” T. 56. 1951 nr 4. Zob. też W. Jacher: Zagadnienie integracji systemu społecznego.
Studium z zakresu socjologii. Wrocław 1976 oraz W. Świątkiewicz: Integracja kulturowa i jej społeczne uwarunkowania. Katowice 1987.
armię jej zadań. Dotyczy to również w dużej mierze oficerów rezerwy.
Z pojęciem integracji wiąże się zawsze pojęcie więzi. Bez istnienia więzi społecznej nie ma spójności w grupie. Integracja jest skutkiem istnienia więzi.
Pojęcie „więź społeczna” jest interpretowana na wiele sposobów. Ossowski wskazuje, że „najczęściej rozumiany jest ten zwrot jako synonim starego francuskiego wyrażenia: esprit de corps. Składa się na to aprobująca świado
mość przynależności do grupy, tendencja do zachowania najważniejszych konformizmów grupowych, kult wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów, ale i gotowość przedkładania interesów grupy nad interesy osobiste, jeżeli taki konflikt zajdzie, albo przynajmniej, że się powinno interesy grupowe przedkładać nad swoje”29. Tak rozumiana więź społeczna zostaje sprowadzona tylko do subiektywnego poczucia łączności grupowej. Niektórzy socjologowie twierdzą, że podstawowym czynnikiem więzi, która decyduje o istnieniu grupy społecznej, jest świadomość wspólnego stosunku do pewnych przedmiotów, symboli lub osób30.
Więź społeczna — ujmując to pojęcie najogólniej— znajduje swój wyraz, z jednej strony, w subiektywnej świadomości jednostki, jej poczuciu łączności z grupą, identyfikacji z nią, świadomości istnienia wspólnoty interesów, celów i wartości, a z drugiej — w obiektywnych stosunkach społecznych, w jakie wchodzą członkowie określonych grup i zbiorowości; jest to więc tworzenie wspólnych instytucji, organizacji społecznych, wzorów zachowania, sposobów regulowania konfliktów w grupie, systemu kontroli społecznej itp.31
Zbiorowość (grupa społeczna) staje się społecznością wtedy i tylko wtedy, gdy pojawia się świadomość łączności społecznej, objawiająca śię w działaniu i zachowaniu, czyli gdy zaistnieje więź społeczna. Jeżeli więź społeczna, która decyduje o istnieniu społeczności, znajduje odbicie w świadomości, w pewnym współodczuwaniu przez jej członków owej łączności społecznej, wyrażającym się w zbiorowym działaniu i zachowaniu, to jest ona nieuchwytna dla opisu.
Jest to bowiem pewne działanie psychiczne, zamknięte w uczuciach, w woli, w psychice jednostek. Jako takie nie da się więc sformalizować. Tę trudność zauważyli socjologowie XX w. i rozwiązali ją wykazując, że więź społeczna, chociaż ujawnia się w świadomości, niemniej jest ostatecznie pewnym kom
pleksem stosunków społecznych skupiających się wokół odreślonego dobra grupy, które łączy zbiorowość ludzką. Ponieważ stosunki społeczne są uchwyt
ne i podlegają obserwacji, dlatego i samą więź można badać32.
Podstawową funkcją więzi społecznej jest zapewnienie spójności w zbioro
wości. Różnorodność struktur społecznych pociąga za sobą różnorodność typów płaszczyzn, na których dokonują się styczności społeczne. W zależności od tego, czy płaszczyznę styczności i stosunków społecznych określają rzeczy,
29 S. Ossowski: O osobliwościach nauk społecznych. Warszawa 1962, s. 52.
30 Ibidem, s. 54.
31 W. Jacher: Współczesne poglądy na więź społeczną. „Roczniki Filozoficzne” T. 21. 1973 z. 2.
32 W. Jacher: W ięź społeczna w teorii i praktyce. Katowice 1987, s. 11— 12.
IDENTYFIKACJA OFICERÓW Z ZAWODEM 121 przedmioty, role społeczne czy czynniki emocjonalne, stany uczuć i świadomo
ści, pojawiają się różne typy więzi. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z więzią nazywaną w literaturze socjologicznej więzią formalną, rzeczową, przedmiotową, obiektywną, bezosobową. W drugim wypadku mamy więź nazywaną nieformalną, podmiotową, subiektywną, osobistą. A więc więź formalna związana jest z uczestnictwem w zorganizowanej strukturze i ze stycznościami za pomocą rzeczy. Więź nieformalna zaś z kontaktam i osobis
tymi. Typ więzi społecznej wyznacza także struktura społeczna.
W instytucji takiej jak wojsko istnieje przewaga więzi formalnej nad nieformalną. Przewaga więzi formalnej w wojsku wynika z faktu, że całokształt norm postępowania obowiązujących we wzajemnych kontaktach żołnierzy określony jest regulaminem wojskowym i przepisami. Określają one za
chowania i sposób wzajemnego traktowania, a także zależności i uprawnienia.
Tym samym formalny aspekt więzi społecznej, spajający wojsko jako dużą grupę społeczną w całość, wysuwa się na plan pierwszy.
„Większość kategorii zawodowych— jak twierdzi D anuta Dobrowols
ka — zwłaszcza o długich tradycjach, posiada swoistą podkulturę zawodową, na którą składają się: specyficzne wzory zachowania związane z pracą, obrzędy, formy zrzeszania się dla obrony własnych interesów lub w celach towarzyskich, materialne symbole współżycia grupowego itp.”33 Do takich kategorii należą niewątpliwie oficerowie zawodowi. Jest to grupa zawodowa bardziej zinteg
rowana niż inne. Wynika to w dużej mierze ze szczególnych cech zawodu oficera, wypływających ze specyficznych funkcji społecznych wojska.
Najistotniejszym czynnikiem integrującym korpus oficerski jest cel główny armii: siły zbrojne powołane są do przygotowania się do ochrony państwa i do ewentualnej walki w jego obronie. Wśród czterech podstawowych cech armii jako organizacji społecznej J.J. W iatr wymienia jej przeznaczenie jako grupy bojowej zorganizowanej dla zwycięskiej walki34. Pozostałe cechy ujmuje następująco: armia jest organizacją o przewadze więzi formalnej nad więzią personalną, w której jednak dużą rolę zachowują więzi osobiste, bezpośrednie w ramach pododdziałów; armia jest instytucją biurokratyczną, w znaczeniu nadanym temu terminowi przez M axa Webera, a nawet stanowi najbliższe empiryczne przybliżenie do typu idealnego biurokracji; armia jest środowis
kiem społecznym mającym system wewnętrznego uwarstwienia, zarazem zaś stanowiącym część systemu uwarstwienia społecznego i kanał awansu jedno
stek. Celowi obrony narodowej podporządkowane są funkcje, jakie pełnią dyscyplina, koncentracja decyzji i system hierarchii społecznej wojska, ponie
waż tylko armia podporządkowana dyscyplinie wojskowej może spełniać stawiane jej zadania.
Cel, jakiemu służy armia, wpływa również na siłę więzi społecznej w tym zawodzie. W systemie społecznym armii wśród oficerów istnieje wiele różno
33 D . Dobrowolska: Studia nad znaczeniem pracy dla człowieka. Warszawa 1974, s. 148.
34 J.J. Wiatr. Socjologia wojska. Warszawa 1982, s. 28— 37. ,
rodnych typów więzi. Do najistotniejszych należą: więź zawodu i pracy (służby zawodowej), więź oddziału wojskowego, koleżeńska, wspólnego losu, hierarchii oraz instytucyjna35.
Więź zawodu i pracy wyraża łączność ludzi o identycznym lub zbliżonym charakterze pracy. Oficerów, mimo różnych specjalności, łączą przede wszyst
kim zadania mające na celu przygotowanie się i przygotowanie innych do ewentualnej obrony kraju. Sam proces wspólnej służby, łącząc ludzi w nim uczestniczących, odgrywa ważną rolę więziotwórczą. Stopniowe wrastanie w szerszą społeczność wojskową o specyficznym charakterze tak przedstawia major, pilot wojskowy, wspominając okres latania na samolotach: „Jest to okres, w którym zaczynam zdawać sobie sprawę z mojego społecznego położenia, z tego, że jestem jednym z wielu i że wszyscy razem stanowimy całość zwaną pułkiem. I że cokolwiek się zdarzy w pułku, dotyka bezpośrednio każdego z nas mniej lub więcej, dowódców, instruktorów, pilotów, personel techniczny” 36.
Do kształtowania się tej więzi przyczynia się podobieństwo funkcji kwalifi
kacji zawodowych, warunków pracy, a także zbliżona sytuacja prawna i materialna oraz podobna pozycja społeczna. Fakty te wpływają na iden
tyfikację z zawodem i poczucie wspólnoty kadry oficerskiej. Trwałe wykonywa
nie zawodu, przebywanie dłuższy czas w tym samym środowisku kształtuje osobowość pracownika, jego nawyki i sposób zachowania, swoisty styl życia, ideologie zawodowe. To zaś przyczynia się do przejmowania przez uczestników tego środowiska dominującego w nim systemu wartości.
N a kanwie wspólnie wykonywanej pracy tworzą się więzi emocjonalne i społeczne o charakterze wspólnoty. Praca stwarza bazę dla rozwoju kontak
tów i trwałych więzi między ludźmi. Struktury organizacyjne wojska oraz poczucie specyfiki tego zawodu (dostrzega 80% oficerów) podtrzymują te więzi37.
Swoistość zawodu oficera i odpowiadających mu więzi zawodowych akcentuje m undur — symbol pełnienia funkcji wojskowych. M undur i związa
ny z nim określony sposób zachowania się umacnia też poczucie jedności wewnętrznej armii. Z mundurem związane są nade wszystko chlubne tradycje oręża polskiego. Daje on więc poczucie dumy noszącej go osobie, co z kolei pogłębia poczucie jedności38. „Wielkość każdego zawodu polega może przede
35 Por. A. Matejko: Socjologia zakładu pracy. Warszawa 1969, s. 78— 101 Zob. też W. Mróz:
Zarys kierowania i organizacji pracy dowódczej i sztabowej. Warszawa 1978, s. 31— 35.
36 A. Dobrzaniecki: Pamiętnik pilota. Warszawa 1969, s. 129.
37 W. Iwaniec, W. Serek: Stosunek kadry L W P do wojska..., s. 5— 6.
38 Z badań przeprowadzonych przez IBS WAP w 1988 r. wśród 1102 respondentów (740 osób należących do kadry+ 380 podchorążych WSO) wynika, że dla 41% badanych mundur żołnierza Wojska Polskiego jest symbolem całości polskich tradyq'i orężnych, dla 37% symbolem tradycji WP, dla 34% symbolem państwa i państwowości polskiej, a tylko dla 21% jest wyłącznie ubiorem zawodowym. M. Cieślarczyk, Z. Surdyk: Mundur wojskowy w opiniach kadry zawodowej LW P.
Sprawozdanie z badań IBS WAP. Warszawa 1988. ^
IDENTYFIKACJA OFICERÓW Z ZAWODEM 123 wszystkim na tym, że łączy ludzi: istnieje tylko jeden luksus prawdzi
w y— luksus związków ludzkich” — pisze o zawodzie pilota Antoine de Saint-Exupery39.
Grupa oficerów, i w ogóle żołnierzy zawodowych, jest silnie ze sobą związana także przez fakt posiadania swoistej etyki i obyczajów. Problem godności zawodu występuje szczególnie mocno tam, gdzie przedmiotem działania jest człowiek, i wtedy, gdy zawody te reprezentują jakąś grupę nadrzędną, gdy ich przedstawiciele mają bezpośredni wpływ na losy jednostek i społeczeństwa. Pojęcie godności zawodowej czy też honoru zawodu jest szczególnie rozwinięte w środowisku wojskowym, a także wśród pracowników wymiaru sprawiedliwości, nauczycieli, duchownych oraz lekarzy, co jest związane z wysokimi wymaganiami moralnymi w stosunku do osób wykonują
cych te zawody. W rozważaniach o istocie etyki zawodu wojskowego nie sposób pominąć związku między faktem noszenia munduru a powinnościami moralnymi żołnierzy. Są to kwestie honoru żołnierskiego, a w świadomości społeczeństwa m undur kojarzy się z oczekiwaniem konkretnych wartości moralnych od tego, kto go nosi. Zjawisko to zaś ma w równej mierze aspekt psychologiczny jak socjologiczno-historyczny i rzutuje na treść wymogów moralnych zawodu wojskowego.
Armia stanowi specyficzne środowisko pracy, złożone z jednostek i in
stytucji wojskowych. O skuteczności jej działania decydują dyscyplina i integ
racja wszystkich żołnierzy. Działalność armii ukierunkowana jest głównie na sytuację zagrożenia. Siły zbrojne muszą być przygotowane do takiego celu.
Wojsko to jednak nie tylko instytucja militarna, lecz także organizacja społeczna. Istnieje ono nie tylko w celu niszczenia ewentualnego przeciwnika w konflikcie zbrojnym, ale również po to, by wykonywać wiele społecznie doniosłych zadań. Siły zbrojne są przede wszystkim potężnym czynnikiem modernizacji. Ponadto są częścią składową systemu kształcenia i wychowania.
Tak rozumiane zadania annii przyczyniają się do samookreślenia zawodu oficera, jego pozycji społecznej oraz wymagań stawianych mu przez społeczeńs
two. Wzrost świadomości sprzyja umacnianiu się więzi zawodowych i więzi pracy, integracji grupy oficerów.
Funkcję integracyjną pełnią również zwyczaje i obyczaje ukształtowane w naszej armii. Istnienie norm etycznych oraz kultywowanych powszechnie zwyczajów i obyczajów wpływa na zachowania zapobiegając w pewnej mierze wewnętrznym konfliktom. Etyka zawodowa oraz zwyczaje i obyczaje, zaakcep
towane przez społeczność wojskową, określając zachowanie się poszczególnych żołnierzy zawodowych regulują ich postępowanie. Wytworzone w ten sposób normy grupowe, stanowiące zespół ustaleń regulujących zachowanie oficerów, chorążych i podoficerów zawodowych, pełnią nader istotną funkcję integra
cyjną.
35 A. de Saint-Exupery: Ziemia planeta ludzi. Kraków 1974, s. 95.
Zawody o długoletniej tradycji, takie jak prawnika, lekarza, nauczyciela, duchownego, żołnierza zawodowego, wytworzyły własne kodeksy postępowa
nia i zestawy norm etycznych. Osoby wykonujące te zawody, w wyniku długoletniego i specjalnego kształcenia zdobywają wiedzę, która umożliwia im świadczenie określonych usług. G rupy te są jednak czymś więcej niż zespołem ludzi posiadających określone umiejętności, rozwijają one bowiem poczucie identyfikacji grupowej oraz system organizacyjny niezbędny do ich wewnętrz
nego funkcjonowania. Swoiste dla nich standardy zachowania i normy etyczne pełnią funkcję integracyjną i utrwalają zawodową odrębność. Owe normy zachowania i standardy stanowią też kryteria wartościowania, oceny zachowań i kształtują postawy osób należących do uznającej je grupy zawodowej.
Praca wyznaczająca fundamentalną płaszczyznę więzi społecznej w od
dziale i pododdziale wojskowym jest źródłem więzi podmiotowej, która obejmuje takie zjawiska, jak: zżycie się ludzi i poczucie związków z zespołem, chęć współdziałania, wzajemna sympatia, wzajemne zaufanie, poczucie bez
pieczeństwa, akceptacja przełożonego. Formy więzi społecznej umożliwiają kształtowanie się układów towarzyskich, rodzinnych, kulturalnych, budowa
nych na fundamencie związków emocjonalnych i osobowych. Zachowania członków grup oficerów, i w ogóle osób należących do kadry zawodowej, związane z codziennym obcowaniem ludzi ze sobą w najróżniejszych sytuac
jach, są ważnym wskaźnikiem więzi, wynikającej ze wzajemnej atrakcyjności partnerów. Jeżeli ta atrakcyjność jest duża, to zachowania pracowników nabierają bardziej osobistego charakteru, gdy zaś jest mała, to stosunki w zespole pracowniczym są w wysokim stopniu sformalizowane, a współ
pracownicy są postrzegani tylko jako współdziałające ogniwa procesu pracy, a nie jako koledzy i ludzie bliscy.
Zżycie i poczucie związania z zespołem pracowniczym wyraża się w chęci pozostania w zespole, co jest wskaźnikiem atrakcyjności grupy dla danego jej członka. Poczucie więzi personalnej z zespołem zależy głównie od stanu stosunków międzyludzkich. Potwierdzają to także badania społeczne prowa
dzone w wojsku. W jednostkach wojskowych, gdzie stosunki międzyludzkie były właściwsze, większa grupa oficerów wyrażała chęć współdziałania z ofice
rami, z którymi współpracują40. W tych jednostkach spotyka się także mniej oficerów chcących zmienić miejsce pracy (jednostkę wojskową) oraz pojawia się mniej raportów o zwolnienie z zawodowej służby wojskowej.
N a więź zawodu i pracy nakłada się częściowo więź oddziału wojskowego41.
Przejawia -się ona w spójności wewnętrznej grupy oficerów oraz w ich
40 N a pytanie: Czy w sytuacji zagrożenia (wojna) chciałby Pan działać z tymi oficerami, z którymi obecnie współpracuje? twierdzących odpowiedzi w oddziale „A” było 96%, w „B” — 74%, w „C” — 84%. F. Ułasiuk: M etody zacieśniania więzi wśród oficerów oddziału wojskowego. W: Płaszczyzny integracji...., s. 135.
41 Przez oddział wojskowy rozumiemy tutaj każdą samodzielną jednostkę wojskową lub instytucję wojskową.
IDENTYFIKACJA OFICERÓW Z ZAWODEM 125 przywiązaniu do macierzystego oddziału (zakładu pracy). Oddział wojskowy jest systemem społecznym, jest środowiskiem wychowawczym. Jest nie tylko miejscem, gdzie zarabia się pieniądze. W miejscu pracy zawodowej, w jej systemie społecznym, gdzie spędzamy szczególnie dużą część swego życia, kształtuje się nasza osobowość.
Z tego też wynika duża rola grup wojskowych. Więź grupowa w wojsku uzależniona jest w dużym stopniu od płynności składu osobowego kadry.
Oficer często musi zmieniać, ze względów służbowych, miejsce pracy i zamiesz
kania. Wymaga tego dobro służby. Dlatego też podejmując służbę w nowym miejscu musi niejako od nowa wrastać w to środowisko pracy, tworząc pewne więzi od początku.
Więź koleżeńska kształtuje się zwykle na gruncie pracy zawodowej, na bazie wspólnych doświadczeń służby wojskowej. Jest ona wtórna, pochodna w stosu
nku do więzi formalnej. Bywa też tak, że oficerowie utrzymują zażyłe kontakty towarzyskie głównie z osobami spoza środowiska wojskowego albo z osobami ze środowiska wojskowego, ale służącymi w innej jednostce. N a gruncie tych więzi tworzą się grupy nieformalne, które wpływają często bardzo silnie na zachowanie się poszczególnych grup. Człowiek czuje się źle nie mając oparcia w grupie, w której wzajemne kontakty mają charakter bezpośredni i bliski.
Jednakże tym, co determinuje wzajemne stosunki między ludźmi w armii, nie są powiązania osobiste, lecz ustalone zależności służbowe.
Inny charakter ma więź hierarchii Łączy ona w sobie system władzy i podporządkowania. Jest to szczególna cecha zawodu oficera, w którym związek jednostki z hierarchiczną strukturą społeczną instytucji jest silniejszy niż w innych zawodach. Hierarchiczna struktura społeczna armii i system ról społecznych wynikających z tej struktury zapewniają funkcjonowanie grupy kadry zawodowej jako pewnej całości, zapewniają realizację celów (zadań) instytucji.
System ról w grupie kadry jednostki (instytucji) wojskowej stanowi układ zhierarchizowany, co znaczy, że pewne role w grupie są nadrzędne, a inne podrzędne. Tak wyróżnioną (nadrzędną) jest rola przełożonego, z której wynika całość praw i obowiązków przywódcy formalnego, jakim jest przełożo
ny, a zarazem jego pozycja społeczna. Rola społeczna i pozycja społeczna są ze sobą ściśle związane. Hierarchiczna struktura i pozycja formalna przełożonych nie wyklucza troski przełożonych o zdobycie poważania i życzliwości podwład
nych. Przełożony utrzymujący tego typu stosunki z podwładnymi staje się bardziej przywódcą i organizatorem niż autorytatywnym zwierzchnikiem.
Więź wspólnego losu istnieje wówczas, gdy ludzie są związani więzią wspólnych interesów, dążeń, przywilejów czy też niebezpieczeństwa, np.
w sytuacji zagrożenia czy klęski żywiołowej. Stanowi ona wówczas splot związków zarówno materialnych, ja k też i niematerialnych. Więź wspólnego losu, wynikająca np. z jednakowego położenia żołnierzy, doznawania niewy
gód, niepokojów i niepewności, wzmacniana wzajemną zależnością i więziami uczuciowymi, prowadzi do głębokiej integracji ludzi.
Więź instytucyjna, zwana też zrzeszeniową, jest głównie wynikiem działal
ności wewnątrz jednostki wojskowej instytucji takich, jak: klub sportowy, organizacje kulturalne, stowarzyszenia, partie polityczne, organizacje skupiają
ce młodzież itp.42 Ludzie przebywając w danej grupie przez dłuższy czas, np.
uprawiając ten sam sport, wykonując wspólnie jakąś pracę, regularnie dys
kutując na pewne tematy w czasie zebrań czy też spotkań towarzyskich, wywierają na siebie wzajemnie wpływ, który wyraża się w treści procesów komunikacyjnych. Wynikiem tych procesów komunikacyjnych jest często zgodność i podzielanie poglądów członków danej grupy na temat „wspólnych”
obiektów. Skutkiem ukształtowanych w ten sposób poglądów może być wzrost integracji grupy, a zarazem mniej tolerancyjny i otwarty stosunek wobec
„obcych”. Z drugiej strony brak zgodności poglądów w grupie prowadzi do zablokowania możliwości realizacji wspólnych celów. Należy zwrócić uwagę na fakt, że podzielane przez grupę postawy wykazują dużą odporność na zmiany.
Jest to zjawisko ważne z punktu widzenia istnienia grupy jako pewnej całości, gdyż wspólnota postaw wobec spraw istotnych dla całej grupy wzmacnia jej spójność.
Z badań nad instytucją wojska wynika, iż spośród struktur formalnych najsilniejszym czynnikiem integracji jest garnizon, rozumiany jako miejsce zamieszkania i pełnienia służby. Wśród starszych reprezentantów kadry zawodowej istnieje pewien emocjonalny związek z okręgiem wojskowym, pojmowanym głównie jako geograficzna przestrzeń, w której usytuowany jest garnizon, oraz z wojskiem w ogóle. W tej grupie najsilniejszy jest także związek z garnizonem, który znajduje się w większym mieście.
Poczucie więzi kadry z oddziałem wojskowym jest wprost proporcjonalne do stanu satysfakcji zawodowej. Ulega ono pewnym wahaniom. Poczucie więzi oraz zadowolenie są relatywnie większe na początku służby i wzrastają w pierwszych lalach służby. Następnie, między 5 a 10 rokiem służby następuje ich stagnacja, a w kolejnych latach osłabienie. Związane jest to nie tylko z weryfikacją perspektyw realizacji własnych dążeń i aspiracji, ale także ze zmianą tych dążeń, co wynika z nowych potrzeb pojawiających się wraz z wiekiem i stażem zawodowym43.
Zwartość kadry oficerskiej jest m.in. rezultatem istnienia wyżej omówio
nych form więzi społecznych. „Integracja oznacza pewien optymalny stan występujących w danej grupie więzi społecznych nazywanych w tym kontekście
42 Od 1990 r. żołnierze zawodowi mają zawieszone lub ograniczone na czas pełnienia zawodowej służby wojskowej niektóre obywatelskie prawa do udziału w życiu publicznym. Znaczy to, że żołnierz zawodowy nie może być członkiem partii politycznej lub zrzeszenia prowadzącego działalność polityczną i obowiązyny jest powstrzymać się od wszelkich działań o charakterze politycznym.
43 W. Iwaniec, W. Serek: Stosunek kadry L W P do wojska....
/ IDENTYFIKACJA OFICERÓW Z ZAWODEM 127 więzami integracyjnymi”44. Osłabienie więzi prowadzi do dezintegracji i roz
padu grup. K ażdą zbiorowość społeczną należy ujmować z dwóch punktów widzenia: 1) ze względu na czynniki i siły scalające zbiorowość, kształtujące społeczną całość, oraz 2) ze względu na czynniki i siły sprzyjające rozpadowi tej całości. Dotychczasowe wyniki badań integracji na gruncie cywilnym i w wojs
ku wskazują, że zespoły ludzi o większej spoistości, w sytuacji zagrożenia silniej wpływają na zachowania swych członków niż grupy mniej zwarte. Działanie w walce, w sytuacji zagrożenia determinowane jest m.in. spoistością danej zbiorowości. Zbiorowości spójne są bardziej gotowe do działania aniżeli grupy niespójne. Ponieważ wojsko jest przeznaczone do działania w sytuacjach szczególnego zagrożenia, istnienie silnych więzi wśród wszystkich żołnierzy, nawet będących w rezerwie, jest konieczne ze względu na charakter, cel i zadania tej instytucji.
Stan integracji grupy korzystnie wpływa na zdrowie psychiczne człowieka.
Wszelkie objawy zaburzeń sfery życia psychicznego występują częściej w środo
wiskach zdezintegrowanych, wśród ludzi izolowanych, niż w zespołach o dużej spójności. „W grupach społecznych, w których istnieją silnie rozwinięte, harmonijne formy życia zbiorowego — zaburzeń tych obserwuje się znacznie mniej”45. Zależność ta jest bardzo istotna dla wojska, gdyż zdrowie psychiczne żołnierzy warunkuje jego sprawność i gotowość bojową. Ponadto w zwartych zespołach następuje identyfikacja jednostki z grupą i wówczas wpływa ona na ich postawy i motywy postępowania swych członków. G rupa zaspokaja również wiele potrzeb psychicznych. Integracja może być planowo regulowana lub przyspieszana przez działalność zinstytucjonalizowaną, zgodną z obiektyw
nymi prawami życia.
Integracji oficerów i w ogóle wszystkich żołnierzy w oddziałach wojs
kowych służy działalność dowództwa i sztabu, służby wychowawczej, komisji socjalno-bytowej. W stosunku do chorążych i podoficerów taką funkcję pełnią ponadto rada chorążych i rada podoficerów zawodowych. W środowisku byłych żołnierzy zawodowych zadania te w różnym stopniu spełniają sztaby wojskowe, koła oficerów rezerwy, macierzyste jednostki wojskowe, a przede wszystkim powstały w 1981 r. Związek Byłych Żołnierzy Zawodowych.
Trwałość więzi ze środowiskiem, z instytucją, w której się pracuje, identyfikacja z zawodem dają o sobie znać, gdy odchodzi się na emeryturę. Im silniejsze były te więzi i identyfikacja z zawodem, tym bardziej odczuwany jest ich brak po częściowym lub całkowitym zerwaniu.
Określenie poziomu integracji grupy jest w istocie zagadnieniem bardzo złożonym. Można go mierzyć za pomocą wielu wskaźników, na ogół dobiera
nych i określanych w zależności od obiektu i celu badań. Efekty procesów integracji przejawiać się mogą w postaci wielu zjawisk. A oto wskaźniki
44 J. Graczyk, A. Aumen Problemy integracji społecznej wojskowej kadry zawodowej. „Badania Społeczne w Wojsku” 1973 nr 5, s. 5.
45 R. Bastide: Socjologia chorób psychicznych. Warszawa 1972, s. 161.
integracji w zakładzie pracy według J. Szczepańskiego: 1) stosunek do pracy osób zatrudnionych oraz osiągana przez nie wydajność pracy; 2) stabilizacja załogi w zakładzie albo stopień jej płynności; 3) rozmiary absencji w pracy;
4) postawy pracowników wobec społecznej własności; 5) konflikty zachodzące między różnymi grupami lub jednostkami; 6) postawy pracowników wobec instytucji i organizacji funkcjonujących na terenie zakładu46.
Wydaje się, że do analizy integracji kadry zawodowej najbardziej od
powiednimi wskaźnikami są: 1) stopień zadowolenia ze służby i pracy;
2) stopień zaspokojenia oczekiwań, potrzeb i aspiracji życiowych; 3) iden
tyfikacja z zawodem oficera, jednostką wojskową; 4) jakość stosunków międzyludzkich panujących wśród kadry zawodowej; 5) przyczyny i częstot
liwość konfliktów służbowych; 6) częstotliwość oraz formy kontaktów towarzy
skich; 7) stabilność kadry zawodowej (liczba raportów o zwolnienia i przenie
sienia); 8) stopień akceptacji regulaminów, zasad etyki i obyczajów.
Integrację oficerów-emerytów z wojskiem można mierzyć m.in.: 1) stopniem zadowolenia z dorobku i osiągnięć życia zawodowego; 2) deklaracją gotowości do ponownego wyboru zawodu wojskowego i deklarację chęci zasugerowania wyboru zawodu osobie spokrewnionej; 3) aktywnością społeczno-polityczną;
4) stopniem zainteresowania problematyką obronną (m.in. czytelnictwo prasy wojskowej).
* * *
Procesy identyfikacyjne zależą od aspiracji zawodowych jednostek i postaw wobec zawodu i wykonywanej pracy. Satysfakcja z wykonywanej pracy, uznanie jej celowości, możliwość podejmowania samodzielnych działań kształ
tują pozytywną motywację zawodową, prowadzą do kształtowania się emoc
jonalnych związków z zawodem oficera, z grupą zawodową, jednostką wojs
kową, wojskiem. O stosunku do zawodu w dużym stopniu decyduje jego prestiż. Zawody o dużym prestiżu społecznym przynoszą więcej satysfakcji i zadowolenia wykonującym je osobom. Czynnikiem łączącym większość oficerów z zawodem i instytucją, oprócz więzi formalnych, jest ich postawa wobec tych dwóch elementów. N a postawy wobec zawodu najsilniej wpływają charakter stanowiska służbowego, staż w zawodowej służbie wojskowej oraz wykształcenie.
Wiek — ściśle skorelowany ze stażem służby zawodowej — determinuje hierarchię i sposób zaspokajania potrzeb w ramach złożonej sytuacji osobistej i społecznej człowieka. Wraz ze stażem pracy zawodowej wzrasta zadowolenie z pracy. Wynika ono ze spełnienia w dużej mierze oczekiwań i z osiągnięcia celów zawodowych. Może być więc traktowane jako przejaw adaptacji. Starsi wiekiem oficerowie są bardziej zadowoleni, ponieważ zostali „zsocjalizowani”
46 J. Szczepański: Odmiany czasu teraźniejszego. Warszawa 1971, s. 159.
