Zgromadzenie Córek Serca Maryi (SS. Sercanek) w latach 1885-1958 : (rozwój stanów doskonałości w Polsce, nr 11)

Joachim Roman Bar

Zgromadzenie Córek Serca Maryi (SS.

Sercanek) w latach 1885-1958 :

(rozwój stanów doskonałości w

Polsce, nr 11)

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 23/1-2, 87-161

Prawo Kanoniczne 23 (1980) nr 1—2

O . JOACHIM ROMAN BAR OFM CONV

ZGROMADZENIE CÓREK SERCA MARYI (SS. SERCANEK) W LATACH 1885—1958

(R ozw ój stan ów doskonałości w Polsce, nr 11)

T r e ś ć : Wstęp; I. Pow stanie Zgromadzenia, 1. Geneza Zgromadze­ n ia, 2. Założyciele, 3. Zorganizow anie Zgromadzenia; II. U trw alenie .Zgromadzenia, 1. P ierw sze domy życia wspólnego, 2. Kapituła general­ na w 1898 r., 3. U zyskanie papieskiego zatwierdzenia; III. Dzieje Zgro­ m adzen ia w latach 1907—1923, 1. Dalszy terytorialny rozwój Zgroma­ dzenia, 2. Kapituła generalna 1910 r., 3. W pływ I w ojny św iatow ej, 4. R eorganizacja dom ów i działalności na terenie Polski; IV. Zgromadze­ nie w okresie m iędzyw ojennym , 1. Rządy m. S. Popławskiej, 2. P ierw ­ szy okres rządów m. E. G ołębiowskiej, 3. Kapituła gener. w 1935 r.; V. Okres II w ojny św iatow ej i lata powojenne (1939—1958), 1. Druga w ojn a św iatow a, 2. Rządy m. P. D om inikow skiej (1946—1958); VI. Par­ tyk u larn e praw o i w ew nętrzna organizacja Zgromadzenia, 1. Prawo

Zgromadzenia, 2. W ewnętrzna organizacja; Zakończenie. Wstęp

Do w iększych Zgromadzeń zakonnych, które w yrosły w Polsce z za- konotwórczej działalności o. Honorata Koźm ińskiego, kapucyna, należy Zgrom adzenie Córek Serca Maryi, zw ane popularnie zgrom adzeniem •sióstr sercanek ^

W 1978 r. liczyło w Polsce ok. 380 członkiń pracujących w 50 do­ m ach.

D zieje Zgromadzenia nie są jeszcze orp acow an e2. Obecny rys hi- istorycznoprawny jest oparty na m ateriałach rękopiśm iennych zebra­

nych w archiwum Zgromadzenia w Now ym M ieście nad Pilicą. Ma­ teriały archiw alne są wpraw dzie szczupłe z powodu dwu w ojen św ia­ to w y c h i charakteru instytucji, jednak dostarczają podstaw owych da­ nych do przedstaw ienia chociażby w ogólnych rysach genezy, organi­ zacji, działalności i rozwoju Sióstr Sercanek w latach 1885—1958.

1 W nazw ie zgrom adzenia spotyka się pew ne różnice. Początkowa na­ zw a „Córki Serca Maryi” otrzymała uzupełnienie w formie „Zgromadze­ n ie Sióstr Córek N ajczystszego Serca M aryi” (Filiae Purissim i Cordis Mariae), albo „Zgrom. Sióstr Córek Najczystszego Serca N.M.P. Trze­ ciego Zakonu św. Franciszka z A syżu”.

2 W archiwum Zgrom, jest m aszynopis rozpoczętej przez m. Kingę Z ak rzew sk ą pracy pt. „Historia Zgromadzenia Córek Serca M aryi” doprow adzonej do 1923 r. Praca posiada charakter popularny.

88 O. J. R. Bar _[2]

1. Geneza Zgromadzenia

W drugiej połow ie X IX w ieku rozw inął oryginalną działalność za- konotwórczą na ziem iach polskich kapucyn o. Honorat K oźm iń sk i3. D zięki energii, gorliw ości i pom ysłow ości o. Honorata powstało kilka­ naście zgrom adzeń bezhabitow ych, które w zięły z życia zakonnego istotne cechy a zm ieniły nieco zew nętrzne form y, zwłaszcza nie uży­ w ały stroju zakonnego i ograniczyły początkowo do m inim um życie wspólne.

N ależy podkreślić, że na p ow stan ie zagrom adzeń bezhabitow ych nie w p ływ ał jakiś z góry obm yślony plan. O rganizowały się one pod w pływ em istniejących potrzeb i skłoności osób, które chciały się pod­ jąć konkretnych zadań religijno-społecznych.

Przy schyłku sw ego życia przedstaw ił o. H on orat4 powody, dla któ­ rych założył zgromadzenia bezhabitowe: „1) potrzeba w K ościele prak­ tykow ania rad ew angelicznych, a niem ożność tego ze w zględu na ów ­ czesne warunki, 2) brak zakonów w form ie tradycyjnej a b yły po­ w ołania do zakonu, 3) trudności udawania się za granicę, aby w stąpić do zakonów tam istniejących, 4) uszczerbek dla kraju przez pozbywanie się dusz gorliw ych ”.

W zgromadzeniach bezhabitow ych w ytw orzyły się stopniowo trzy kategorie członków: 1) w spólni czyli życia w spólnego, 2) zjednoczeni, 3) stowarzyszeni.

Członkowie życia wspólnego m ieszkali razem, starali się odbywać niektóre ćw iczenia duchow e jak w klasztorach jawnych, oddaw ali się jednak stałem u zajęciu jak ludzie św ieccy, np. u czyli dzieci, pro­ w adzili pracownie lub w arsztaty itp. Ich „domy”, to m ałe domki, m ie­ szkania kilkupokojow e albo naw et pojedyncze izby. W domach życia w spólnego odbywano narady, rekolekcje, czasem nowicjat, tu m iesz­ k ali przełożeni, z którym i m ogli się kontaktow ać członkow ie zjednocze­ ni.

Członkowie zjednoczeni m ieli te same prawa i obowiązki, m ieszkali jednak osobno, a swą form ację duchową odbyw ali pod kierunkiem członków życia w spólnego. Członkowie ci stopniow o zanikali, gdy na­ stąpiła reorganizacja zgromadzeń bezhabitowych o. Honorata (lata 1907—1908).

Członkowie stow arzyszeni, to tercjarze św ieccy złączeni ze zgrom a­ dzeniem dla celów swej form acji i apostolstw a danego zgromadzenia.

I. Pow stanie Zgromadzenia

8 Z nowej literatury por. B a r J. Z d zie jó w n ow yc h form organiza­

cy jn yc h stan ów doskonałości w Polsce, Praw o kanoniczne 8(1965) nr

3—4 s. 189—213; W e r n e r M. O. Honorat K oźm iń ski kapucyn 1829—■

1916, Poznań—-Warszawa 1972 s. 303—352.

4 ( K o ź m i ń s k i ) Honorat. Ś w i ę t y Franciszek Seraficki i naśla dowcy

[3] Zgromadzenie Córek Serca Maryi 89

0 tych członkach nie w spom inają źródła do dziejów Zgromadzenia Có­ rek Serca Maryi.

O. Honorat starał się, aby każde zgrom adzenie posiadało odpow ia­ dające mu ustaw y i aby mogło zachow ać istotne elem en ty życia za­ konnego, głów nie dobre praktykowanie rad ew angelicznych. Miał na­ dzieję, że W ładze kościelne uznają powoli ten rodzaj życia zakonnego, dając dyspensę od rzeczy nieistotnych.

K iedy w 1879 r. pierw sze zgrom adzenie o. Honorata, „Posłanniczki Serca Jezusow ego”, otrzymało zatw ierdzenie S tolicy Apostolskiej 6, na­ legała Stolica Apost., aby siostry zaprow adziły w szędzie życie w spól­ ne i m ieszkały przynajm niej po trzy. Siostry tego zgromadzenia b yły nauczycielkam i i gorliw ie oddaw ały się nauczaniu dzieci w szkołach albo w domach pryw atnych. Część sióstr m ieszkała w ośrodkach życia w spólnego, in ne jako zjednoczone przebyw ały przy sw oich rodzinach lub w w ynajętych lokalach. Siostry zjednoczone z powodu obowiąz­ ków rodzinnych i innych racji nie m ogły przejść do życia w spólnego 1 pozostać w zgrom adzeniu posłanniczek. Z nich to pragnął o. Honorat stw orzyć nowe zgrom adzenie, przygotow ał dla tej grupy odpow iednie u staw y i szukał dla nich nowej przełożonej. Wybór padł na Paulę Małecką.

2. Założyciele

Głównym założycielem zgrom adzenia Córek Serca Maryi jest o. Ho­ norat Koźmiński, k a p u cy n 6, ur. 16 X 1829 w Białej Podlaskiej, zm. 16 XII 1916 w Now ym M ieście nad Pilicą. W okresie zakładania zgro­ m adzeń przebyw ał o. Honorat w Zakroczym iu (od 29 XI 1864 do 9 VI 1892), a później aż do śm ierci w N ow ym M ieście. O. Honorat w sk a­ zał Zgromadzeniu podstaw y ideologiczne i organizacyjne, napisał p ierw sze u staw y, w ybrał i przygotow ał pierw szą przełożoną, przez ca­ łe życie interesow ał się Zgromadzeniem, udzielał rad m atce Małeckiej. O żyw ych kontaktach o. Honorata ze zgrom adzeniem Córek Serca Maryi św iadczą listy do Zgromadzenia i m. Małeckiej. W archiwum Zgromadzenia zachowało się 48 takich listów . Np. w liście nr 17 (bez daty) pisze: „...proszę was, ab yście nigdy od tej drogi nie odstępow a­ ły, czy to pod naciskiem jakiejkolw iek pokusy, czy za czyjąkolw iek n a m o w ą . . ( c h o d z i o w ytrw anie w zgrom adzeniu bezhabitowym).

Także m. Paula Małecka często zwracała się do o. Honorata w spra­

5 W e r n e r, O. Honorat K oźm iń ski, s. 321.

6 Z now szych w yd aw n ictw o o. Honoracie zob.: a) Nasza Przeszłość tom 28, Kraków 1968, gdzie jest wybór pism o. Honorata, poprzedzo­ ny schem atem biograficznym (chronologią życia) i bibliografią prac o. Honorata; b) W e r n e r M., O Honorat K oźm iń ski kapucyn 1829—

1916, Poznań—Warszawa 1972, gdzie na s. 9— 16 jest obszerny w ykaz

90 O. J. R. Bar _[4] w ach w łasnych i Zgromadzenia, odprawiała u niego rekolekcje, in for­ m owała go o różnych w ew nętrznych sprawach rodziny za k o n n ej7.

Za w spółzałożycielkę Córek Serca Maryi uważa się słusznie Paulę Małecką, pierwszą przełożoną generalną Zgromadzenia, która przez 35 lat stała na czele nowej grupy zakonnej.

Paulina Anna M ałeck a8, w zakonie Paula, pochodziła ze starej ro­ d ziny ziem iańskiej osiadłej na Żmudzi, w p ow iecie Wiłkomirskim, w m ajątku Spitrany. Tu m ieszkał jej dziadek Dom inik Małecki, ożenio­ n y z hr. Czapską, tu przyszedł na św iat jej ojciec Romuald (uro­ dzony 1813 r.), jak rów nież jego bracia Józef pułkow nik inżynierii w ojsk rosyjskich (ojciec bpa A ntoniego M ałeckiego) oraz Grzegorz generał rosyjski.

Ojciec z pierwszego m ałżeństw a z W irginią W oyszwiłłów ną m iał sześcioro dzieci a z drugiego m ałżeństw a z Pauliną N arkiew icz (ur. 1820 r.) dziewięcioro. Slub Romualda z Pauliną N arkiew icz odbył się w 1850 r. Z tego m ałżeństw a urodziła się Paulina Anna dnia 9 lipca st. stylu 1852 r. w Skoczunach w pow iecie Wiłkomirskim. Miała sio­ strę bliźniaczą W irginię Teresę. Obie siostry b yły tak podobne do siebie, że naw et matka n ie m ogła ich odróżnić, stąd p ow staw ały różne w esołe rodzinne komplikacje.

Paulina w ychow yw ała się w m ajątku Sidoryszki w pow iecie św ię- ciańskim w rodzinie polskiej, katolickiej, przejętej patriotyzm em . Star­ s i bracia Pauliny brali udział w powstaniu styczniow ym (1863—1864). Lata m łodzieńcze, poza domową edukacją, p ośw ięciła Paulina pracy w gospodarstwie, pom agając chorow itej m atce, w e dworze pełnym d zieci i gości. Pow ażna nad w iek, bardzo ofiarna dla drugich, pochło­ nięta pracą domową, n ie m yślała o m ałżeństw ie, ale chciała oddać się całkow icie P. Bogu i bliźnim . N ie w iedziała jeszcze dokładnie jak ułożyć sw ą przyszłość, ale już w osiem nastym roku życia odbyła spo­ w iedź generalną i przyrzekła Bogu w ieczną miłość.

Co pew ien czas, zw łaszcza gdy staw ała się coraz bardziej sam o­ dzielną, w yjeżdżała do W ilna po zakupy. Tu mogła odbyć spowiedź <i korzystać z kierow nictw a duchowego. Tutaj też zetknęła się ze zgro­

m adzeniem bezhabitowym posłanniczek Serca Jezusowego. K ontakto­ w ała się z przełożoną F elicją Czyż. W tajem nicy przed rodzicam i zo­ stała aspirantką tego zgrom adzenia 13 I 1884 r. K iedy okazała w ier­ 7 Zob. np. G o ł ę b i o w s k a Eliza, W spom nienia z historii Zgroma­

dzenia SS. Córek N ajczysts zego Serca N.M.P., rkps w AZ (Archiwum

Zgrom, w N ow ym M ieście), zeszyt 3 s. 66—68.

8 M ateriały do życia m. Pauli Małeckiej są zgromadzone w archi­ w um Zgrom, w osobnej tece (w serii C I). Są to: 1) rkps Odpis z ka ­

lendarza rodzinnego m. Pauli Małeckiej, 2) karta personalna, 3) m a­

szynopis podający krótki życiorys, 4) m aszynopis: G o ł ę b i o w s k a E., Ż yc io ry s M atk i Fundatorki. Dane w tych m ateriałach zasadniczo się pokrywają, są jedynie pom yłki w niektórych datach. Nadto nieco szczegółów o rodzinie M ałeckich zob. w dziele: R u t k o w s k i Fr. ks.,

.

13

Naznaczona zaraz przez o. Honorata na przełożoną form ującego się zgrom adzenia Córek Serca Maryi, przyjęła pracę w Schronisku N au­ czycielek w W arszaw ie i tak z posłuszeństw a zw iązała sw e życie z no­ w ą rodziną zakonną. Odtąd żyje już Paula Małecka dla Boga i Zgro­ m adzenia Córek Serca Maryi.

O. Honorat czuw ał, aby m. Małecka mimo now ych obowiązków, ukoń­ czyła form ację zakonną. Kazał jej odbyć jeszcze przez pół roku drugi now icjat przed ślubam i w ieczystym i. M istrzynią jej była s. Gabriela Herm anow a, jedna z w łaścicielek elem entarnej szkoły w W arszawie przy ul. Bednarskiej. Cerem onia ślubów odbyła się w zakrystii koś­ cioła SS. W izytek dnia 1 m aja 1889 r. Śluby m. Pauli przyjął ks. pra­ ła t Brzeziew icz, proboszcz p arafii św. Aleksandra.

Dla całości obrazu należy jeszcze wspom nieć, że ks. A ntoni Małecki, stryjeczny brat m. Pauli, późniejszy biskup, urodzony w Petersburgu

w

3. Zorganizowan ie Zgromadzenia

Paula Małecka zetknęła się z o. Honoratem w okresie tworzenia się now ych zgromadzeń bezhabitowych. Założyciel w yszu kiw ał wśród zgłaszających się kandydatek lub sióstr w zgrom adzeniu posłanniczek Serca Jezusowego osoby in teligentnych i gorliw ych, które m ógłby po­ staw ić na czele now ych grup zakonnych. K iedy zgodnie z życzeniem

92 O. J. R. Bar {6]

Stolicy A postolskiej zorganizow ało się życie w spólne w zgromadzeniu posłanniczek, trzeba się było zająć siostram i zjednoczonym i tego zgro­ m adzenia, które nie m ogły przyjąć życia wspólnego. W samej W arsza­ w ie było ich 30, niezależnych pod w zględem m aterialnym , gdyż zaj­ m ow ały posady nauczycielek albo w ychow aw czyń w pryw atnych za­ kładach ł0. Z nich postanow ił o. Honorat stworzyć nowe zgromadzenie — Córek Serca Maryi — dając im przełożoną w osobie Pauli M ałec­ kiej. Początki sw ej pracy tak opisuje m. Paula 11:

„Ledwie śluby złożyłam w Zakroczymiu, Pan Jezus w y sta w ił posłu­ szeństw o moje na próbę, bo oto o. Honorat każe m i stanąć na czele tworzącego się zgromadzenia. Matka Elżbieta, pomocnica Ojca w jego dziełach m ów i do m nie, dając m i rękopis z ustaw am i dla Sercanek „masz wrócić z tym do W arszawy, zajm iesz obowiązki szafarki w Schro­ nisku dla nauczycielek, pobierając za pracę 5 rb. m iesięcznie, lecz b ę­ dziesz przede w szystk im przełożoną, m asz tu adresy osób, które już czekają na ciebie, w ięc przyjm iesz je do Zgromadzenia Sercanek w e ­ dług tej oto form uły. Zbieraj je do siebie, ucz, objaśniaj zgodnie z ty ­ m i ustaw am i”. I pisze dalej: „a w ięc jestem już na pracy w Schro­ nisku, przyjm uję siostry, które do m nie przychodziły, w suterenach, w pokoiku kucharki, w godzinach w olnych od pracy. Tu zaczęłam ży ­ cie w ubóstw ie, zależności i oderwaniu od próżności świata... praca fizyczna i duchowa nad sobą i spełnianie obowiązków przełożonej w początkującym zgromadzeniu w . takich w arunkach! Dusza moja czer­ pała siły w codziennej K om unii św. i w szczególniejszej opiece Serca Maryi. A gdy po pięciu m iesiącach zebrałam 25 rb. z pracy w zak ła­ dzie i liczba sióstr m ieszkających przy rodzinie, lecz przychodzących do m nie, pow iększyła się, Ojciec pozw olił m i opuścić pracę w Schro­ nisku i szukać m ieszkania dla siebie. Narazie zam ieszkałam w jednym pokoju z kuchnią z drugą siostrą, Celiną Popoff z zamożnej rodziny. W drodze jałm użny otrzym yw ałam chleb i w czorajszy obiad ze Schro­ niska, po który przychodziłam codzień z koszyczkiem . K osztując w róż­ ny sposób ubóstwa Chrystusowego i poniżenia pysznej mojej natury, odczuwałam w duszy spokój i w esele. N ie jestem obecnie w m ożności opisać te w szystk ie cuda Bożej Opatrzności nad nami. Wśród prześlado­ w ania rządu carskiego, pośród przeróżnych trosk i niedostatków wiara nasza wzrastała, duch się w zm acniał w przeciwnościach. Zgromadze­ nie się pomnażało, przybyw ały now e domy, chociaż zaw sze w bardzo trudnych w arunkach m aterialnych, w czem należy w idzieć i w olę Bo­ żą i opiekę N ajczystszego Serca M aryi”.

O. Honorat u stalił d a t ę pow stania zgromadzenia Córek Serca Ma­ 10 G o ł ę b i o w s k a E., Ż y c io ry s M atk i Fundatorki, s. 7 (m aszyno­ pis).

11 C ytat z notatek m. P auli M ałeckiej przytacza przełożona gener. m. Eliza G ołębiowska w okólniku z dnia 25 III 1935, zapowiadającym złoty jubileusz Zgromadzenia na 8 XII 1935, zob. w AZ, teka G ołę­ biowska E.

m Zgromadzenie Córek Serca Maryi 93 ryi na dzień 8 X II 1885 r. Data ta przyjęła się tradycyjnie w Zgro­ m adzeniu 12, tak też na ogół podają notatki, m ówiące o zgrom adze­ niach bezhabitow ych ls. F aktycznie datę pow stania zgrom adzenia Córek Serca Maryi trzeba przesunąć o rok, kiedy to m. Małecka po ukoń­ czeniu now icjatu w 1886 r. objęła opiekę nad grupą nauczycielek jako ich przełożona.

N asuw a się pytanie, dlaczego pow stające zgromadzenie sercanek składało się tylko z nauczycielek. Otóż trzeba przypomnieć, że w pier­ w szym okresie organizowania się zgromadzeń ojca Honorata m iały one charakter s ta n o w y 14. Ze w zględu na trudności prawne połączone z organizow aniem zebrań i zrzeszeń, od początku schodziły się ze sobą tylk o osoby jednego stanu czy zajęcia, a w ięc jednego położenia spo­ łecznego. Zebrania odbyw ały się w pryw atnych m ieszkaniach lub pod gołym niebem na odpustach. Treścią ich było ośw iecenie się w spra­ w ach zakonnych, w yzn anie w in zew nętrznych, naznaczanie pokut, od­ praw ianie m odlitw. Gdy zaczęło się organizować życie w spólne, łączyły się razem osoby tego sam ego zawodu, np. nauczycielki przy zakładach naukowych, pielęgniarki przy szpitalach i przytuliskach, pracownice fizyczne przy różnych pracowniach czy fabrykach. W iejskie dziew czę­ ta otw ierały sklepiki czy w arsztaty itp. W spólne domki staw ały się ogniskam i dla członków pozostających nadal przy rodzinie albo w w y ­ n ajętych m ieszkaniach. Osoby żyjące w spólnie u trzym yw ały ducha gor­ liw ości zakonnej i k ierow ały pojedynczym i czyli zjednoczonym i, a te ostatnie, dążąc rów nież do doskonałości, zajęte b yły głów nie szerze­ niem chw ały Bożej dokoła siebie, czyli w śród osób swojego stanu i otoczenia. Pow oli w ięc każdy stan m iał sw oje odzielne zgromadzenie, a b y m ógł się duchow o podnieść przez sw ych członków.

O. Honorat w y ja ś n ia ł16, dlaczego przyjął taką m etodę pracy apostol­ skiej. M ów ił w ięc, że w ten sposób: 1) łatw iej zachow ać ukrycie przed św iatem , bo łączenie się osób jednego stanu nikogo nie zadziwia, gdy przeciw nie zrów nanie stanów natychm iast zdradza życie zakonne, 2) pośw ięcając się jednem u stanow i, głębiej można w niknąć w jego po­ trzeby i łatw iej obm yśleć skuteczne środki, 3) łatw iejszy jest stosunek w zajem ny osób jednego stanu i w ięk sze zaufanie, 4) zaw iązuje się jak­ by jedna rodzina duchowa, której w zajem na w ym iana usług jest obo­ 12 Por. np. okólnik m. E. G ołębiowskiej, przełożonej gener., z dnia 29 X I 1935, w którym m owa o uroczystościach, jakie będą 8 X II 1935 w Now ym M ieście z racji złotego jubileuszu pow stania Zgromadzenia (okólnik w AZ, teka akt m. G ołębiowskiej).

13 W schem acie biograficznym o. Honorata, ogłoszonym w Naszej Przeszłości 28(1968) 17, podano datę 8 XII 1884, bez żadnej rzeczow ej podstaw y. R ów nież n iesłusznie W e r n e r m ów i (O. Honorat K o ź m iń ­

ski, s. 322), że m. Małecka w sierpniu 1884 r. objęła przełożeństwo.

14 B a r , Z d z ie jó w n ow yc h for morgan izacyjn ych stan ów doskonałoś­

c i w Polsce, Prawo kanon. 8(1965) nr 3-^-4 s. 207.

15 Np. w an kiecie „Przeglądu pow szechnego” tom 90 (1906) maj s.

94 O. J. R. Bar _[81'

w iązk iem m iłości, 5) każdy stan u czy się zaradzać sam odzielnie sw ym potrzebom drogę zjednoczonej pracy.

W szelkie prace apostolskie, jako w łaściw e danemu zgrom adzeniu,, d aw ały sposobność do ćw iczenia się w cnotach, określonych w kon­ stytucjach zgromadzenia. D zięki ścisłem u powiązaniu pracy ap ostolsk iej: z codzienym życiem zaw odow ym i zakonnym , apostolstw o to n ie b yło dorywcze, chw ilow e, ale stale w ykonyw ane przez w ielką liczbę człon­ k ów zgromadzenia, co m usiało się po pew nym czasie zaznaczyć i na zew nątrz, przez podniesienie życia katolickiego i w ykon yw anie prae charytatyw nych dotychczas zaniedbanych.

O. Honorat pow ołał do bytu zgrom adzenie Córek Serca Maryi na

podstaw ie u p ow ażn ień 16, jakie otrzym ał od swego generała zakonu, że- naw et za zgodą jednego biskupa może tw orzyć zgrom adzenia zakonne oparte na regule trzeciego zakonu franciszkańskiego. Taką zgodę w y ­ raził bp A ntoni Sotkiew icz, od 1877 r. adm inistrator apostolski archi­ diecezji w arszaw skiej a od 1883 r. biskup sandom ierski ( + 1901). W e­ dług dzisiejszej term inologii prawnej było to zgrom adzenie na prawie- diecezjalnym , ze w zględu jednak na specyficzne warunki, istn iejące w K rólestw ie Polskim , nie podlegało w szystkim ów czesnym przepisom- prawa kanonicznego.

D u c h o w o ś ć sw ą oparło Zgromadzenie na regule III zakonu św. Franciszka z Asyżu, w form ie zatw ierdzonej przez pap. Leona X IH w 1883 r. Nadto obow iązyw ały w Zgromadzeniu konstytucje, które uło­ żył o. Honorat, wzorując się na ustaw ach francuskich sióstr bezhabi- tow ych, zatw ierdzonych w 1825 r. B yły to pierw sze konstytucje Zgro­ m adzenia, następnie przerabiane, uzupełniane i dostosow yw ane do> zm ieniającego się prawa kościelnego, o czym będzie m owa później.

K onstytucje pierw sze dzielą się na d w ie oddzielne części: I U staw y- ogólne, II U staw y osobiste. Na podstaw ie części I konstytucji, zaw ie­ rającej trzy rozdziały, można m ieć ogólne pojęcie o charakterze, za­ daniach i pierwotnej form acji oraz organizacji Zgromadzenia. Przy­ patrzm y się bliżej treści tych konstytucji.

N a początku jest podane określenie Zgromadzenia: „Córki Serca M a­ ryi stanow ią Zgromadzenie, żyjące pod regułą trzeciego zakonu ś w .: Franciszka Serafickiego przez Leona XIII potwierdzoną, zw iązane trze­ ma prostym i ślubam i i prowadzące życie ukryte przed św iatem , n a w zór Przenajśw iętszej Maryi P ann y” (I, 1).

Cel Zgromadzenia, to „podanie środka do pośw ięcenia się Bogu dla dusz pragnących służyć Jem u, a zostających albo w zew nętrznych trudnościach z powodu prześladow ania, ubóstwa, braku zdrowia lub- obowiązków zatrzym ujących je wśród św iata, albo nie m ających w e ­ wnętrznego pociągu do w ejścia za klauzurę” (I, 2). Jest to o czyw iście cel ogólny. Celem natom iast szczegółow ym (I, 4) jest staranie o zba­ w ien ie i uśw ięcen ie bliźnich — głów nie przez dawanie dobrego przy­

[9] Zgrom adzenie Córek Serca Maryi 95 kładu i uczynki m iłości. Te uczynki to głów n ie (I, 12): nauczanie d zie­ ci, służenie chorym , opieka nad ubogimi. Mogą być czasem jaw ne za­ kłady, dostosow ane do potrzeb m iejscow ych (I, 16).

Życie w spólne nie obowiązyw ało, bo konstytucje zaznaczają, że n ie potrzeba „zm ieniać rodzaju życia i opuszczać rodzinę i można zam ie­ szkiw ać wśród sw oich lub obcych” (I, 5). R ów nież n ie obowiązywał' strój zakonny (I, 6).

Głów ne cechy duchow ości Zgromadzenia to duch cichości N ajśw.. Serca Maryi, duch św. Franciszka z Asyżu (I, 7), gorąca w iara (I, 8), przyw iązanie do S tolicy A postolskiej (I, 9).

Członkinie m iały składać śluby na rok, ale z zam iarem w ytrw ania w powołaniu. Dopiero po 10 latach od obłóczyn (rozpoczęcia nowicjatu)' m ogły składać śluby w ieczyste (I, 11). Podkreślona została w artość ślubu posłuszeństw a dla siły i żyw otności Zgromadzenia (I, 12). Stąd należy brać pozw olenia, starać się o zależność od przełożonych, cho­ ciaż żyje się pojedyńczo.

Pow ołanie sw e należy ukryw ać (I, 13), ale trzeba roztropnie w y p eł­ niać pew ne ćw iczenia zakonne (I, 14) i tak: uczęszczać na Mszę św.,. odm aw iać oficjum o N.M.P. albo 12 pacierzy w edług reguły, przez pół' godziny rozm yślać, odprawiać czytanie duchowe przez 15 m inut, ra­ chunek sum ienia w południe i w ieczorem , odm ów ić cząstkę różańca,, naw iedzić N ajśw. Sakram ent (albo w domu przyjąć Kom unię ducho­ w ą i odprawić krótką adorację). W niedzielę obowiązuje półgodzin­ na adoracja wynagradzająca. Co tydzień należy spowiadać się a Ko­ m unię św. przyjm ować codziennie o ile spow iednik nie zabroni albo nie przeszkodzi zły stan zdrowia. Co m iesiąc trzeba odprawić dzień: rekolekcji a co roku przez 8 dni, a nadto przez 3 dni przed odnow ie­ niem rocznych ślubów. Trzeba też udaw ać się na rozm owy duchowe' do przełożonych.

Siostry drugiego chóru obowiązują te sam e ćwiczenia, jed ynie re­ k olekcje przez jeden dzień odprawią raz na kw artał a roczne przez 5 dni, a zam iast oficjum o N.M.P. będą odm awiać 12 pacierzy w edług, reguły.

Zarząd Zgromadzenia i organizacja jest ujęta w rozdz. II k onsty­ tucji. Jest brane pod uwagę zgrom adzenie, które posiada wprawdzie' kilka ośrodków życia w spólnego, ale zasadniczo członkinie żyją od-' dzielnie. W ięź stanow i posłuszeństw o, siostry spotykają się z przeło­ żonym i i dają im spraw ozdanie z zachowania konstytucji.

Przew idziany jest zarząd generalny, prow incjalny i domowy. K api­ tuła generalna ma się odbywać co 12 lat. R adne generalne m uszą m ieć przynajm niej 30 lat.

Rozdział III konstytucji p ośw ięcony jest form acji zakonnej. Etapy form acji to kandydatura, próba (postulat) przez pół roku, nowicjat roczny rozpoczynający się od obłóczyn (nałożenie szkaplerza i paska),, złożenie obietnicy w ierności na rok a potem znowu na rok,

następnie-96 O. J . R. B a r [10]

złożenie ślubów na rok, z powtarzaniem corocznym, aż do złożenia ślu bów w ieczystych, po 10 latach od obłóczyn.

Mają być m istrzynie now icjuszek i m istrzynie profesek, ale nie ma dom ów nowicjatu. W ychow anie zakonne nie m usi być w domu Zgro­ m adzenia, obowiązują tylko spotkania z m istrzynią. Przed złożeniem ślubów w ieczystych należy odprawić półroczny nowicjat.

N ie ma m ow y w konstytucjach, by inaczej w ych ow yw ać siostry drugiego chóru. Różnica m iędzy chórami, to brak w ykształcenia (III, 6).

W ydalenie ze Zgromadzenia m oże nastąpić, gdy po wykroczeniach b yły napom nienia a nie nastąpiła poprawa. W ydalić siostrę po ślubach m oże jedynie przełożona generalna ze sw oją radą. W ydalona jest w o l­ na od w szelkich obowiązków i ślubów , bo te składa się z warunkiem „jeżeli nie zostanę w ydaloną” (III, 24).

Otrzymane od o. Honorata konstytucje m iała Paula Małecka w pro­ w adzić w życie i z osobno m ieszkających sióstr m iała stw orzyć jedną rodzinę zakonną św iadom ą sw ych celów i zdolną do rozwoju.

II. U trw alenie Zgromadzenia

1. P ie rw sze d o m y życia wspólnego

Rozwój zgromadzeń o. Honorata następow ał w różnym tem pie, za­ leżn ie od okoliczności, m ożliw ości pracy apostolskiej, doboru członków przełożonych kierujących zgromadzeniem. Gdy chodzi o siostry poszcze­ gólnych zgromadzeń, to naw et najgorliw sze z nich nie w iele orien­ tow ały się w organizacji życia zakonnego, n ie uśw iadam iały sobie do­ kładnie założeń i celów o. Honorata. W iedziały, że są w ielk ie trud­ ności dla prow adzenia życia zakonnego, że trzeba było ukrywać ze­ w nętrzne form y tego życia, ale chciały być praw dziw ym i zakonnicami, zachow yw ać śluby, odprawiać ćw iczenia zakonne i pracować dla chw a­ ły Bożej. D ążyły do tego, aby otrzymać zatw ierdzenie kościelne dla swego pośw ięcenia się Bogu i dla tej idei gotowe były naw et na w ielk ie ofiary.

M. Małecka opuściła sw ą rodzinę i sprawy św iatow e, szukała tylko spraw Bożych i dobra dusz. Jako przełożona uważała, że siostry w ięcej osiągn ą w pracy apostolskiej i łatw iej w ytrw ają, gdy będą razem. Dlatego dążyła do tworzenia domów życia wspólnego, a powoli za­ niedbała siostry zjednoczone. Zdaje się, że nie w czuła się w zam iary o. Honorata, który tyle sobie obiecyw ał z istnienia zjednoczonych, chociaż wiadom o, że m. Małecka była bardzo posłuszna o. Honora­ to w i i dzieliła się z nim sw ym i poglądami.

Także skład osobowy zgromadzenia Córek Serca Maryi u łatw iał tw o­ rzenie dom ów życia wspólnego, gdyż nauczycielki i w ychow aw czynie, o ile nie m iały obowiązków wobec rodziców czy rodzeństwa, łatw iej w w ielkim m ieście m ogły zam ieszkać razem lub pracować w jednej

[11} Zgromadzenie Córek Serca Maryi 97 szkole czy zakładzie w ychow aw czym . Nadto potrzeba powołania do życia now ych zakładów, zwłaszcza dla dzieci opuszczonych, sprzyjała pow staw aniu dom ów życia wspólnego.

Pierw szą troską m. Pauli po objęciu przełożeństw a było nawiązanie kontaktu z każdą siostrą, rozmowa z nią i objaśnienie jej ustaw Zgro­ m adzenia. Stąd zaczęła podróżować, aby dotrzeć do każdej siostry. B yła niezm ordow ana, gdy chodzi o dobro duchow e sióstr i katolickie w ych ow anie dzieci.

M. Eliza G ołębiow ska, trzecia przełożona generalna, która znała m. M ałecką od 1906 r., tak ją ch arak teryzu je17: „Rzadko się spotyka osob y z taką siłą w oli, z taką energią i działalnością obok bystrej orientacji, a przede w szystkim z taką żyw ą w iarą i ufnością w Opa­ trzność Bożą, z jaką Matka Paula przez 36 lat rządziła Zgromadze­ niem , pełna zaw sze zapału i gorliw ości iście Paw łow ej dla chw ały Bo­ żej i dobra bliźnich.

Postawa jej — jako rzetelnej bezkom prom isowej sługi Bożej — zdo­ była w krótce po objęciu urzędu szacunek i posłuszeństw o podw ład­ n ych, m iędzy którym i znajdow ały się przeważnie nauczycielki i oso­ by zam ożniejsze, jak Pelabia hr. Potocka ze Sław uty, Celina Domejko, C elina Popoff, Wanda A ntonowicz kuzynka arcybiskupa m ohylew skie- go Marcina Kozłowskiego i inne...

N ie ulega w ątpliw ości, że głów nym motorem po Bogu owocnej dzia­ łaln ości m. Pauli był w pływ i kierownictw o o. Honorata, dla którego m iała bezgraniczną cześć, przyw iązanie i uległość w e w szystkich szcze­ gółach osobistego życia duchowego, jak i w pełnieniu urzędu jej po­ wierzonego. Toteż każde jej spotkanie z podwładnym i podczas ćw i­ cz eń zakonnych, jak rekolekcje, kapituły w in, przyjm owanie do stopni zakonnych i w szystk ie cerem onie praktykow ane wówczas, w yw ierały w ielk i, zbożny w p ływ na ich dusze po przez płom ienne słowa zachęty i pouczenia, jak prowadzić życie w* św iecie n ie dla świata.

Pisząca niniejsze w spom nienia m iała szczęście od obłóczyn dnia 5 m aja 1906 r. aż do śm ierci Matki Fundatorki w e w rześniu 1927 r., to ;znaczy przez 20 lat, być św iadkiem jej postępow ania na w szystkich

odcinkach życia, a naw et należąc do zarządu od 1910 r., jako radna .generalna, m iała możność podziw iać moc charakteru, dobroć serca,

gorliw ość apostolską,... niezw ykłą w ytrw ałość w bardzo częstych i dłu­ g ich podróżach, a nade w szystko oderw anie się od rzeczy doczesnych i w szelkiej próżności tego św iata na wzór patriarchy św. Franciszka, którego życie ciągle rozważała i do zupełnego w yrzeczenia się siebie i m iłości w łasnej dążyła... N ie m iała przyw iązania do pieniędzy... D e­ cy z ja przychodziła jej w każdej spraw ie z łatw ością”.

W pierw szych latach istnienia Zgromadzenia przebywała m. Ma­ łeck a w W arszawie, opiekując się siostram i i pomagając w w yrobieniu 17 G o ł ę b i o w s k a E., Ż yciorys Matki Fundatorki, s. 5, 6, 22, 23, •(maszynopis w AZ seria C I, teka m. Małeckiej).

98 O. J. R. Bar {12J

now ych kandydatek, przysyłanych jej głów n ie z L itw y 1S. Mieszkała m. Paula zazwyczaj z jakąś siostrą w pokoiku w ynajętym , nie było jednak w tym czasie w W arszawie domu życia wspólnego. Rozwój Zgromadzenia zaczął się na północnych ziem iach cesarstwa rosyjskiego, z tych ziem pochodziły także pierw sze kandydatki, które później za­ znaczyły się w działalności Zgromadzenia. Tam też p ow stały najstarsze ośrodki pracy apostolskiej.

N iew iele jednak dochowało się w iadom ości o powstaw aniu p ierw ­ szych domów życia wspólnego. N ajstarsze z nich to w W i l n i e i K o w n i e 19, istn iejące przynajm niej od 1887 r. Siostry m iały tam pracow nie kraw ieckie i robót kościelnych, przy których w ych ow yw ały się m łode dziewczęta. Przełożoną w W ilnie była s. Wanda Antono­ w icz, w K ownie zaś s. Celina Popoff, z zamożnej obyw atelskiej ro­ dziny. Obydwie przełożone, obdarzone w ybitn ym i przym iotam i, pocią­ gn ęły w iele kandydatek do Zgromadzenia.

W K ow nie popierał siostry i otaczał opieką m iejscow y biskup, co- bardzo ułatw iało życie zakonne i w p ływ w y ch o w a w c zy 20.

Do S ł a w u t y 21 na U krainie zaprosiła siostry hr. Pelagia Potocka, siostra zjednoczona Zgromadzenia od dnia 2 II 1887 r. Siostry ob jęły pracę (ok. 1888 r.) w ochronce założonej przez hr. Pelagię, ale w ładze państw ow e nie zalegalizow ały jej, dlatego siostry m usiały przerwać rozpoczętą działalność i przeniosły się do Żytomierza.

Dom w Ż ytom ierzu 22 założyła m. Paula w 1889 r. na życzenie bisku­ pa Kozłowskiego. Pierw sze lata b yły bardzo ciężkie, zm ieniło się k il­ ka przełożonych: Rostkowska, H elena Szczepkowska, Janina Roszkow­ ska, Jadwiga W olikowska. Siostry nie m iały własnego lokalu i w cią­ gu kilku lat m usiały zm ieniać m ieszkanie aż sześć razy. W reszcie ks. prałat K ruszyński w ezw ał do siebie przełożoną J. Roszkowską i zapro­ ponow ał jej dwa dom y przy ul. Rudzieńskiej (albo Cmentarnej) Nr 5,. które jakaś pobożna osoba zapisała/ kapitule żytom ierskiej na cele k atolicko-ośw iatow e. Przełożona z radością przyjęła tę propozycję i do­ m y zostały oddane Zgromadzeniu w bezpłatną dzierżawę na 99 lat. Dom od ulicy został przeznaczony dla dzieci i na pracownię, a dru­ gi (w ogrodzie) zajęły siostry. Tam urządzono także kaplicę, jadalnię,, kuchnię i salę do nauki dla dzieci przychodnich.

K iedy biskupem łucko-żytom ierskim został m ianow any ks. Bolesław K łopotowski, przeszły siostry przez ciężką próbę. N ie rozum iał on w ar­

18 Zob. np. G o ł ę b i o w s k a E., Wspomnienia, zesz. 1, s. 21. 19 Zob. Księga d om ów Zgromadzenia C.S.M., nr 1 i 3 (rkps w AZ. seria D I); także: S z o s t a k W aleria Maria, Historia Zgromadzenia

CSM czyli Kronik a Zakonna, s. 8 (rkps w AZ seria E II).

20 G o ł ę b i o w s k a , Wspomnienia, zesz. 1, s. 22—23. 21 Tamże, zesz. 1, s. 24.

22 Księga D om ów Zgr. nr 4; Z pam ię tn ik a ks. prał. K a z im ie rza Na-

skręckiego o Zgromadzeniu Sercanek, s. 12—16 (rkps w AZ seria B

[13] Zgromadzenie Córek Serca Maryi ₉₉

tości i zasad życia ukrytego i żądał, by się one ujaw niły, przyjm ując habity. M. Paula tłum aczyła biskupowi, jaki cel ma ukrycie, a kiedy jej tłum aczenia n ie odnosiły skutku, rzekła stanowczo, że w takim razie zabierze siostry z diecezji. Biskup, choć n ie był łatw y do u stę p ­ stw a, w końcu ustąpił.

W k w ietniu 1902 r. przełożoną domu w Żytom ierzu została s. W ik­ toria Rutkowska. Była ona siostrą ks. dra M ichała R utkowskiego, k tó­ ry długie lata pracow ał w diecezji w ileńsk iej i w diecezji m ohilew - skiej. Przyjechaw szy do Żytom ierza, młoda przełożona rozw inęła swą energię, potw orzyła obok dawnych w arsztatów pracy (bielizna, suknie, hafty) nowe, jak tkactw o i roboty kościelne. D ziew czynki u czyły się rów nocześnie przedm iotów um ysłow ych i praktycznych, jak szycia, prania, gotowania, a potem w ych odziły w św iat jako uśw iadom ione Polki i katoliczki, staw ały się dobrym i żonam i i m atkami. Sporo też w ychodziło z zakładu dom owych nauczycielek. Zwłaszcza k ied y za­ częło pow staw ać polskie szkolnictw o (podczas w ojn y 1914—1918 r.), po­ trzebne siły nauczycielskie czerpali proboszczowie przede w szystkim w zakładzie sercanek.

D ziew czynki przyjm owano do zakładu za bardzo m ałą opłatą. Jedne b yły przychodnie, inne m ieszkały w internacie, ale było biednych ok. 50, za które nikt nie płacił. Zakład liczył na pracę sióstr i w ychow a­ nek a także na pomoc dobrodziejów, jak m iejscowego biskupa, hr. Pelagii Potockiej i innych.

Liczba sióstr w Żytom ierzu była znaczna, gdy porów nam y z in ny­ m i domam i Zgromadzenia. Przed kapitułą generalną w 1898 r. przeby­ w ało tu 9 sióstr życia w spólnego i 5 zjednoczonych m ieszkających przy rodzinie 2S.

D ziałalność Zgromadzenia rozw inęła się w szczególny sposób w P e- t e r s b u r g u 24, dzięki w spółpracy z ks. A ntonim Małeckim. Tu po­ w stało kilka dom ów życia wspólnego, rów nież w Petersburgu zam ie­ szkała m. Małecka przynajm niej od 1891 r. i stąd rządziła Zgroma­ dzeniem aż do przeniesienia się do Nowego M iasta w 1905 r.

Ks. A. M ałecki jeszcze jako m łody kapłan poznał w Turynie m etody w ych ow aw cze św. Jana Bosco i oddał się w Petersburgu pracy w y ­ chow aw czej nad opuszczonym i ch łop cam i25. Jak w ikariusz przy ko­ ściele św. Stanisław a M. otw orzył katolicką ochronę (przytułek) dla chłopców dnia 26 III 1889 r. w dzielnicy Petersburga Kołomna, w lo­ kalu przy pl. św. Michała Archanioła. Pomagała mu pani W iktoria Piotrow ska, córka lekarza, od 1890 r. siostra zjednoczona sercanek. Pierw sza grupa w ychow anków — sierot liczyła 15 chłopców. Zalega­ lizow anie przytułku nastąpiło dopiero 31 X II 1890. W tedy ks. M ałecki

23 Katalog sióstr, rkps w aktach kapit. gen. 1898 r. 24 G o ł ę b i o w s k a , Wspomnienia, zesz. 1, s. 30—39.

25 R u t k o w s k i Fr. ks., Biskup An ton i Małecki 1861—1935, War­ szawa 1936 s. 19—23, 32—47.

100 O. J. R. Bar [14]

uzyskał koncesję na szkołę zaw odow ą a także pomoc polskiego Towarz. Dobroczynności. W ynajął w ięc nad kanałem Jekaterińskim obszerny dom na szkołę i zakład. W jesien i 1891 r. założył tam w arsztaty sto­ larskie i introligatorskie. Do tego domu przyjechała m. Paula z s. T eofilą Sw iderską i doznała najlepszego przyjęcia od swego brata stryjecznego. R ów nocześnie Zgromadzenie objęło pracę w zakładzie i szkole. W jednym z pokoi urządzono kaplicę Najsł. Serca Maryi. W tej kapliczce m iew ała m. Paula ogniste przem owy do sióstr, budząc ich gorliw ość do pracy, odbyw ały się też adoracje nocne przed N ajśw. Sakram entem przynoszonym z kościoła przez ks. M ałeckiego. Podczas takiego nabożeństw a pew nej nocy 1894 r. została przyjęta do Zgroma­ dzenia Bronisław a Kośm ińska, kierowniczka p ensji i pracow ni w P s k o w i e , które prowadziła Konstancja Weryho, siostra zjednoczo­ na. Ojcem duchow nym sióstr w Pskow ie był ks. Butkiew icz. Domek Zgromadzenia w Pskow ie trw ał tylko przez krótki czas.

Zakład ks. M ałeckiego zdobył następnie w łasn y dom w dzielnicy P iask i przy ul. K iryłow skiej 19. P ośw ięcenie domu odbyło się w paź­ dzierniku 1896 r. Dom z ogrodem od frontu służył zakładowi, parter zajm ow ał ks. Małecki, jako dyrektor, na piętrze b yły sale dla chłop­ ców , na samej górze m ieszkanie sióstr. B ył to niejako pierw szy dom m acierzysty, bo tutaj najczęściej przebyw ała m. Paula. W podwórzu w ybudow ano obszerną drew nianą kaplicę (na 700 osób), a pod kaplicą znajdow ała się sypialnia chłopców. W k aplicy grom adzili się w n ie­ dziele i św ięta liczni Polacy z tej dzielnicy, oddalonej od kościoła parafialnego.

Zakład p ow iększył w arsztaty, które od 1 X II 1900 r. zostały u m ie­ szczone w nowym budynku. W 1902 r. w zakładzie przebyw ało 113 w ychow anków , w 1903 r. aż 125. Od 1 IX 1905 r. otwarto w zakła­ dzie na Piaskach szkołę polską.

Nadto obok m iasta Ł u g a oddalonego od Petersburga o 128 w iorst, pow stał w 1905 r. zakład dla dzieci słabszych, zabranych z Petersbur­ ga. Na teren ie 20-m orgowym urządzono dobre w arunki dla dzieci do lat 14 w e „W ładysław ów ce”. Pracę w ychow aw czą i nauczanie dzie­ c i prow adziły siostry sercanki, ogólne kierow nictw o należało do ks. M ałeckiego.

Oprócz placów ki Zgromadzenia przy zakładzie ks. Małeckiego, m. Paula przy pomocy m. Zofii Talat założyła dom za k o n n y 2S w P e ­ t e r s b u r g u w w yn ajętym m ieszkaniu naprzeciw kościoła św. S ta­ nisław a. Siostry utrzym yw ały się z pracow ni kraw ieckiej, a z nauki zaw odu korzystało ok. 20 dziewcząt. Przełożoną przez dłuższy czas była m. Zofia Talat. W tym domu m ieszkały także siostry nauczy­ cielk i Teofila Swiderska i Anna H rynkiewicz, pracujące w zakładzie ks. M ałeckiego.

[15] Zgrom adzenie Córek Serca Maryi 101

Liczba sióstr w Petersburgu pow iększyła się, gdy do Zgromadzenia w stąpiło kilka nauczycielek z p en sji św. K atarzyny przy katedrze, m ię­ dzy innym i W aleria Honorata Nejm an, zmarła w opinii św iętości 2 VIII 1895 r.

T r z e c i ą p la có w k ą 27 Zgromadzenia w P e t e r s b u r g u był „Dom pracy” Tow arzystw a Dobroczynności (w 1894 r.). Dochodzące ko­ b iety m iały zarobek lub uczyły się w pracow ni szycia i kroju sukien oraz bielizny, a nadto p rzygotow yw ały się do sakram entów św., uzu­ pełn iały sw e w iadom ości religijne.

C z w a r t ą p la có w k ą 28 była szkoła elem entarna dla przychodnich dzieci przy kościele św. Stanisław a. Proboszczem tej parafii był ks. W itold Czeczott, w ielk i przyjaciel Zgromadzenia.

P i ą t a p la có w k a 29 .sercanek w P e t e r s b u r g u to żłóbek dla niem ow ląt płci m ęskiej, założony przez biskupa Franciszka Albina S y- mona. Pracow ały tutaj s. H elena A lbikow ska i s. W iktoria Łow czanow - ska. Po kilku latach żłóbek uległ lik w id acji, gdy biskup Sym on m u­ siał opuścić miasto.

Po zw in ięciu „Domu Pracy” powierzono Zgromadzeniu z a k ł a d d l a c h ł o p c ó w 80 z w łasną szkołą na przedm ieściu fabrycznym P utiłow ie. Siostry u czyły w języku polskim. Rektorem kościoła n ale­ żącego do zakładu był ks. W itold Czeczott, a przełożoną sióstr s. Zo­ fia Talat.

Petersburg w ow ym czasie zasilał Zgromadzenie w nowe pow oła­ nia. Pod czujnym i troskliw ym okiem m. Talat n abyw ały kandydatki ducha zakonnego. Petersburg dał Zgromadzeniu m. Stefan ię Popław ­ ską, m. W iktorię R utkow ską, m. M onikę W ołosiecką i in. zasłużone siostry pierw szego pokolenia zakonnego.

W okresie I kapituły generalnej (2 VIII 1898) liczono w Petersburgu tylko trzy d o m y 31: 1) dom generalny, gdzie m ieszkała m. M ałecka, a przełożoną była s. W iktoria Piotrowska, w zakładzie ks. M ałeckiego (razem 8 sióstr), 2) dom prow incjalny, gdzie przełożoną była m. Zofia Talat i gdzie była ochrona i pracow nie (razem 10 sióstr i 4 zjednoczo­ ne), 3) dom filialn y, gdzie przełożoną była m istrzyni now icjatu s. T eofila Sw iderska (tu była tylko przełożona i jedna postulantka). W y­ kaz zaw ierający te dane n ie przytacza adresów domów. Trzeba za­ znaczyć, że jedna nowicjuszka była w domu generalnym , cztery w do­ m u prow incjalnym .

W latach 1891—1897 istn iał dom życia w spólnego w M o h y l e w i e nad D n iep rem 32. M iał zakład w ych ow aw czy i pracow nię krawiecką.

27 G o ł ę b i o w s k a , tam że, zesz. 1, s. 36—37. 28 G o ł ę b i o w s k a , tam że, zesz. 1, s. 37. 29 G o ł ę b i o w s k a , tamże, zesz. 1, s. 37—38.

30 G o ł ę b i o w s k a , tamże, zesz. 1, s. 38.

81 Zob. Katalog sióstr, rkps w aktach I Kap. gen. (1898).

32 Księga Dom ów, nr 16; G o ł ę b i o w s k a , Wspomnienia, zesz. 1, s. 40 i zesz. 3, s. 1—2.

102 O. J. R. Bar [16]

S ióstr było 8, w ychow anek ok. 50. Pierw szą przełożoną została s. Ma­ ryla Olszańska, następną s. W iktoria R utkowska. Dom korzystał z po­ m ocy m aterialnej p. Sianożęckiej. Zakład został zw in ięty z braku funduszów , gdyż pracownia sukien i bielizny, chociaż słynęła w m ie­ ście i okolicy, nie w ystarczała na utrzym anie.

W 1893 r. pow stał dom w spólnego życia w W a r s z a w i e 33. Przy ul. M okotowskiej 57 w ynajęto m ieszkanie dla kilku sióstr i dziew ­ czynek sierot. Przełożoną została s. H elena Trusewicz, zwana póź­ niej „M amunieczką Z s. Trusew icz pracow ały siostry: Maria W ęcła- w ow icz, Rucińska wdow a, obydw ie nauczycielki, i s. Ludwika N ow ic­ ka gosposia. W 1895 r. w ynajęła s. Trusew icz obszerniejsze m ieszka­ n ie przy ul. Nowogrodzkiej 5, gdzie w dobie najlepszego rozwoju zakładu (lata 1902— 1908) zajm ował całe piętro domu frontow ego i o fi­ cyny z nim złączonej. W jednym pokoiku było urządzone oratorium z dużą statuą św. Antoniego. Oratorium odw iedzały różne osoby z m iasta w ciągu całego dnia: jedni prosili o łaski, inni dziękow ali za odebrane dobrodziejstwa za przyczyną św. Antoniego. Składane ofia­ ry przeznaczano na utrzym anie ok. 50 dziewcząt, które zdobyw ały w zakładzie podstaw owe w ykształcenie i uczyły się nadto szycia, hafto­ w ania, robótek szydełkow ych itp. W ychowanki dość łatw o znajdo­ w a ły posady po opuszczeniu zakładu, gdyż posiadały przygotow anie do sam odzielnego życia.

Zakład został zalegalizow any u w ładz ośw iatow ych dzięki pomocy prezesa Tow. Dobroczynności p. Krzeczkowskiego. W ynikały jednak cza­ sem trudności z policją z powodu częstych przyjazdów rozm aitych podróżnych, bo siostry przyjeżdżające z różnych m iast do W arszawy i byłe w ychow anki korzystały z noclegu w zakładzie. M. Trusew icz ch ętn ie i gościnnie przyjm owała w szystkich, m imo niedogodności z te ­ go w ynikających.

M. H elena T rusew icz opiekow ała się rów nież internatem uczennic czkół średnich, w liczbie 20, powierzonych jej przez rodziców, za skro­ m ną opłatą.

W połow ie 1898 r. w domu w arszaw skim 34 znajdowało się 5 sióstr ży ­ cia wspólnego. Przełożonej podlegało nadto 10 sióstr zjednoczonych przebyw ających w W arszawie i okolicy.

W ażnym ośrodkiem działalności Zgromadzenia było m iasto guber- n ialne W i t e b s k 35. M ieszkało tam kilkanaście sióstr zjednoczo­ nych, od początku Zgromadzenia, gorliw ych nauczycielek, m ajątkow o niezależnych, n ie posiadających w arunków do życia wspólnego. W 1898

33 G o ł ę b i o w s k a , Wspomnienia, zesz. 1, s. 41i—45 i zesz. 3, s. 8— 17.

84 Katalog sióstr, rkps w aktach I K apituły gener. (2 VII 1898). 85 G o ł ę b i o w s k a , Wspomnienia, zesz. 1, s. 46—49 i zesz. 3, s. 19—26.

117] Zgromadzenie Córek Serca Maryi 103

r. było ich jeszcze sie d e m M. M. Paula nosiła się z m yślą założenia ■domu w W itebsku, lecz ten projekt nie doszedł do skutku. Jedynie w domu parafialnym użyczonym przez proboszcza parafii św. Barba­ ry, za cmentarzem grzebalnym, zam ieszkały dwie siostry, z których jedna była przełożoną. Siostry zbierały się —■ aż do w ybuchu w ojny ■światowej — w stałych term inach w tym domku, składały spraw o­

zdania, odbyw ały kapituły w in itp. Ż yły w W itebsku w w ielkiej zgo­ dzie, oddaw ały się gorliw ie swej pracy zawodowej, w iele też czasu p ośw ięcały pracy religijno-społecznej, bo pielęgnow ały chorych, grze­ b ały zm arłych, uczyły katechizm u, przygotow yw ały do sakram entów św . itp. Pierw szą przełożoną została s. Maria Zahorska, osoba gorli­ w a w dziełach apostolskich, m ająca dar pociągania do służby Bo­ żej, dlatego w W itebsku b yły powołania do Zgromadzenia. Sama jednak n ie w ytrw ała na obranej drodze i zmarła poza Zgromadzeniem. Po s. Zahorskiej przełożoną w W itebsku została m ianowana s. Maria E euttow a, wdow a, osoba starsza już w iekiem , w ielkiej zacności.

Jeszcze d w ie placów ki Zgromadzenia istn iały przed lipcem 1398 r., gd yż figurują w spisie przygotow anym na I kapitułę g en era ln ą S7, ale tradycja Zgromadzenia niesłusznie przyjm uje, że pow stały w 1898 r. ju ż po odbyciu kapituły g en er a ln ej3S, m ianow icie w S m o l e ń s k u i w M o s k w i e .

W Sm oleńsku pracow ały sio s tr y 39 w przytułku dla dziewcząt Tow. Dobroczynności. Gdy w yn ik ły trudności z zarządem Tow arzystw a na tle kierunku w ychow ania, siostry przeniosły się do sierocińca para­ fialn ego, założonego przez ks. prob. Piotra Awgło. Jak zw ykle z sie­ rocińcem (w osobnych domach dla chłopców i dziewcząt) były zw ią­ zane pracow nie, aby dzieci przygotować do usam odzielnienia się po ■dojściu do pełnoletności. Zakład posiadał m ajątek ziem ski pod Sm o­ leńsk iem , gdzie m łodzież uczyła się rolnictwa oraz w ykonyw ała pra­ ce dom owe i w chodzące w zakres rolnictwa. M ajątek ten przetrwał I w ojnę św iatow ą.

W M o sk w ie40 natom iast siostra zjednoczona Ew elina Jagiełło, k ie­ ru jąca sierocińcem Tow. Dobroczynnonści, poprosiła m. Paulę o zas­ tęp stw o, gdyż sama chciała się w ycofać. Została w ysłana jako prze­ łożona s. M. Olszańska z kilkom a siostram i. Młoda i energiczna prze­ wożona prow adziła nie tylko sierociniec ale w ynajęła m ieszkanie, gdzie

36 Zob. Katalog sióstr, rkps w aktach I kapituły gener. 1898 r. 37 Zob. Katalog sióstr, rkps w aktach I kapituły gener. (2 VII 1898). W Sm oleńsku było 5 sióstr i postulantka, tutaj też zostały dołączone zjednoczone z W itebska w liczbie 7. Przełożoną była s. H elena W e- ryho. W M oskwie natom iast b yły 3 siostry m ieszkające razem i 3 zjed­ noczone. Przełożoną była S. M. Olszańska.

38 Tak np. G o ł ę b i o w s k a , Wspomnienia, zesz. 1, s. 55 i zesz. 3, ;s. 37; także rkps Księga Domów, nr 17 i 20.

39 G o ł ę b i o w s k a , Wspomnienia, zesz. 1, s. 55—58 i zesz. 3, s. :38—46.

104 O. J. R. Bar

_im

urządziła pracow nię rękodzielniczą, w łasność Zgromadzenia. N ied łu go jednak pozostała w M oskwie, gdyż wplątana w długi została odw oła­ na, a w 1904 r. opuściła Zgromadzenie. Inne siostry w krótce tak że opuściły placów kę, bo doszło do konfliktu z zarządem Tow. Dobroczyn­ ności na tle metod w ychow ania, których siostry nie m ogły aprobować. Tak w ięc w przeciągu 12 lat, do pierwszej kapituły generalnej (1898 r.), zostało zorganizowanych 9 domów życia wspólnego, które istn ia ły w roku odbyw anej kapituły gener. (Wilno, Kowno, Żytom ierz, 3 w P e­ tersburgu, W arszawa, Sm oleńsk, Moskwa), nadto działał siln iejszy ośrodek zjednoczonych w W itebsku. Natom iast trzy domy trw ały tylko» przez krótki czas (Sław uta, Psków, Mohylew).

Pokaźnie także wzrosła liczba sióstr. Według notatek m. M ałec­ kiej 41 liczyło Zgromadzenie w 1896 r. 114 osób, w tym 7 profesek w ie ­ czystych, 45 czasowych, 27 po obietnicy w ierności, 22 now icjuszek , 6 postulantek, 7 kandydatek. Spis sió s tr 42 przedstaw iony na k ap itu le gener. 2 VII 1898 zaw iera 107 osób, w tym 20 profesek w ieczystych , 48 czasowych, 25 po obietnicy w ierności, 6 now icjuszek, 4 p ostulantki i 4 kandydatki. S pisy osobowe z tego okresu n ie robią różnicy m ię­ dzy siostram i życia wspólnego a zjednoczonymi.

Tak ilość zorganizow anych domów, jak i pokaźna liczba sióstr w skazuje na to, że Zgromadzenie rozw ijało się dynam icznie i było atrakcyjne. Mimo ściśle stosow anego ukrycia życia zakonnego zdoby­ w ało nowe kandydatki, osoby często w ybitne, które zaznaczyły się przez następną sw ą działalność na polu rozwoju szkolnictw a i d zieł społecznych. Zgromadzenie pracow ało wśród Polaków, w środowiskach często zaniedbanych pod względem religijnym , głów nie poza grani­ cam i ów czesnego K rólestwa Polskiego.

W ielką zasługę dla rozwoju Zgromadzenia i jego dzieł m iała bez­ sprzecznie m. Paula Małecka i kierujący nią o. Honorat K oźm iński. U m iała zyskać poparcie niektórych kapłanów i biskupów, n ie bała s ię trudów i pośw ięceń dla chw ały Bożej i uśw ięcenia dusz.

M. Małecka przedsiębrała dalekie i m ęczące podróże dla dobra Z gro- . madzenia. Raz tylko pofolgow ała w łasnej pobożności, gdy na zapro­ szenie i koszt Pelagii hr. Potockiej, siostry zjednoczonej, w ybrała się- do Ziem i Św iętej. W yjechała w e w rześniu 1894 r. z Żytom ierza przez Odessę, a w róciła do W ilna przy końcu grudnia tegoż roku. Pozostały krótkie notatki m. Pauli, św iadczące z jaką pobożnością n aw ied zała m iejsca uśw ięcone pobytem P. Jezusa w P a le sty n ie 43.

41 W AZ seria E I, m ateriały luźne, notatnik m. Pauli M ałeckiej. 42 Katalog sióstr, rkps w aktach kapit. gen. 1898 r.

43 Go ł ę b i o w s k a E., Życ io ry s Matki Fundatorki, s. 9 (m aszynopis w AZ w tece m. M ałeckiej; tutaj, także złożone N o ta tk i m. M ałeckiej).

[19] Zgromadzenie Córek Serca Maryi 105 2. Kapitu ła generalna w 1898 r.

Zgodnie z konstytucjam i należało po 12 latach urzędowania m. Ma­ łeckiej odprawić I kapitułę g en era ln ą 41 w 1898 r. Na m iejsce k api­ tu ły w ybrała m. Paula N owe Miasto, chociaż tam nie było jeszcze domu Zgromadzenia, gdyż pragnęła skorzystać z rad o. Honorata. K a­ pituła odbyła się dnia 2 lipca 1898 r. pod przew odnictw em m. E lżbie­ ty Stumm er, felicjank i, załatw iającej spraw y zgromadzeń w im ieniu o. Honorata. Zebrało się 12 sióstr uprawnionych do udziału w k api­ tule gener., która trw ała jeden dzień. Wybrano zarząd generalny i od­ b yły się narady nad sprawam i Zgromadzenia. Poza tabelą w yborów i spisem sióstr, n ie zachow ały się inne akta kapituły, np. brak pro­ tokołu z przebiegu czynności kapitulnych. Przełożoną generalną zo­ stała jednogłośnie w ybrana m. Paula Małecka (lat 45), radną I m. - Wanda A ntonow icz (lat 57) przełożona w W ilnie, radną II m. Zofia Talat (lat 44) przełożona w Petersburgu („Dom P racy”), radną III m. Teofila Sw iderska (lat 52) m istrzyni now icjuszek i przełożona w P e ­ tersburgu (dom św. Weroniki), radną IV m. Celina Popoff (lat 52) przełożona w K ownie. Matki: A ntonow icz (Wilno), Talat (Petersburg) i Popoff (Kowno) figurują w spisie jako rów nocześnie przełożone pro- w incjalne.

Zachowała się jeszcze „odezwa” czyli łist o. H on orata45 do kapituły gener., który w zyw a uczestniczki kapituły, aby się zastanow iły: 1) czy n ie urządzić w spólnego now icjatu dla Zgromadzenia, 2) czy nie po­ dzielić Zgromadzenia na prow incje, 3) czy n ie rozwijać Zgromadzenia bardziej w kierunku zjednoczonych, a dom y życia wspólnego m ają być ogniskam i dla nich, bo taka była pierwotna m yśl założonego Zgroma­ dzenia, 4) czy Zgromadzenie nie zanadto odsuwa się od św iata w ubio­ rze, w zachow aniu itp. i dlatego jest m niejszy w p ływ apostolski, 5)- co do pracy, czy tylko zajm ować się dziećm i i czy sam ym i dziew czę­ tam i, czy też chłopcam i — i czy podjąć także inne dzieła apostolskie« K apituła zaznajom iła się z treścią tego listu, ale czy pow zięła ja­ kieś konkretne decyzje, trudno powiedzieć. Jeden dzień przeznaczony na w ybory i obrady n ie m ógł sprzyjać w nikn ięciu w sprawy. Zdaje- się, że w szystko zostawiono m. Pauli, by załatw iła w edług swego uzna­ nia. Jedynie, jak się zdaje, został w prow adzony podział na prowincje, ale to nie w płynęło w łaściw ie na organizację Zgromadzenia, bo w dal­ szym ciągu w szystk ie spraw y ogólne załatw iała przełożona generalna m. Małecka, a spraw y m iejscow e przełożone dom ów pod nadzorem, m. Pauli. Zgromadzenie dalej rozwijało się w kierunku tw orzenia do­ m ów życia w spólnego, organizowania zakładów dla dzieci i pracowni.

44 N ieliczne akta tej kapituły są zebrane w AZ w tece akt kapit. gener.

45 Odpis w notatkach m. M ałeckiej, rkps w AZ teka m. M ałeckiej- Przedruk: Nasza Przeszłość 28(1968) 156—159.