Wiadomości Ziemiańskie, nr 14, 15 czerwca 2003 r.
Andrzej Laudowicz
WIERNI POLSCE I PÓŁKSIĘŻYCOWI
Nazwa „Tatarzy" była z n a n a już w V wie- ku, a w wieku XII i XIII obejmowała ple- miona żyjące w zachodniej części impe- rium Dżyngis-chana. Tereny obecnego Krymu to siedliska Tatarów, z którymi Rzeczpospolita miała najwięcej kontak-
tów. Ludy te pod względem etnicznym i językowym były plemionami należącymi do grupy tureckiej. Wojownicze plemiona często najeżdżały Ruś a nawet dalej n a z a c h ó d położone ziemie Polski. Np.
w 1241 roku zagony tatarskie dotarły aż pod Legnicę, gdzie rycerstwo nasze sta- wiało im czoła, a w ciężkiej choć zwycię- skiej bitwie poległ książę Henryk Poboż- ny. W wieku XIV Wielki Książe Litewski Witold, toczący stałe boje z Krzyżakami często korzystał z pomocy bitnych Tata- rów. Za zgodą króla Jagiełły książę Witold włączył oddziały tatarskie w skład wojsk litewskich, które wzięły udział w bitwie pod Grunwaldem. W u z n a n i u zasług wo- jennych zezwolono Tatarom osiedlić się
n a ziemiach Rzeczypospolitej. Osadnikom z dalekiego wschodu zapewniono nie tyl- ko wolność wyznania, ale także szereg praw obywatelskich.
W 1569 roku Sejm w Lublinie podjął uchwałę zezwalającą Tatarom n a wzno- szenie meczetów i zakładanie własnych szkół, a ponadto zagwarantował im prawo rozporządzania swymi posiadłościami.
- Strona 5 -
Wiadomości Ziemiańskie, nr 14, 15 czerwca 2003 r.
Wnętrze meczetu w Kruszynianach
oddziałów pod nasze sztandary. J u ż jako król, J a n III Sobieski w 1679 roku spe- cjalnym przywilejem n a d a ł oddziałom tatarskim wsie Bohoniki, Drahle, Ponia- tycze, Kruszyniany, Łużany i Nietupe - wszystkie w województwie białostockim, oraz w rejonie Brześcia: S t u d z i a n k i , Lebiedziew, Małaszewicze. Były to osady tatarskie najdalej wysunięte n a zachód.
Niezależnie od tego król J a n Sobieski ogłosił dekret wymieniający przywileje tej ludności, które kolejno potwierdzali kró- lowie August II, August III i Stanisław August Poniatowski.
Za czasów J a n a Sobieskiego pojawiła się m o d a n a „orient", która wniosła szereg motywów turecko-tatarskich do ubiorów polskich a także do r y n s z t u n k u wojsko- wego. Nazwa „ułani" także pochodzi od Tatarów. Słowo „ułan" jest nazwiskiem wielu rodzin tatarskich. Na przełomie XVI Członków znaczniejszych rodów pod wzglę-
dem prawnym zrównano ze szlachtą, z tą tylko różnicą, że nie mogli oni uczestni- czyć w życiu politycznym k r a j u
Za czasów króla Z y g m u n t a A u g u s t a w wojskach polskich pojawiają się pierw- sze chorągwie tatarskie zaciągane i dowo- dzone przez rotmistrzów tatarskich.
W XVII wieku w wyniku wojen z Turcją oraz Szwecją nastąpiło pogorszenie losów Tatarów polskich, doszło do pewnych ogra- niczeń ich swobód. Osłabiony k r a j nie mógł wypłacać żołdu oddziałom tatar- skim, w związku z czym buntowały się one i rozwiązywały, bądź też przechodziły n a stronę turecką. Dopiero h e t m a n J a n Sobieski zawiązał pertraktacje ze starszy- zną t a t a r s k ą i doprowadził do powrotu
Drewniany meczet w Kruszynianach z XVIII w.
otoczony murem z głazów. Wieś Kruszyniony została założona w XVII w. Jan III Sobieski osadził tu pułownika jazdy tatarskiej Samu- ela Murzę Krzeczowskiego oraz jego podko- mendnych. Fot. W. Górski
- Strona 6 -
Wiadomości Ziemiańskie, nr 14, 15 czerwca 2003 r.
Meczet w Bohonikach z połowy XIX w.
i XVII wieku j e d n ą z chorągwi t a t a r s k i c h nazywano „ułańską". W jej składzie bo- wiem znajdowało się wielu Tatarów o naz- w i s k u Ułan, odznaczających się niebywa- łą bitnością i m ę s t w e m . Stopniowo for- macje jazdy polskiej zaczęto nazywać „uła- nami", a n a z w a t a przetrwała do n a s z y c h czasów, s t a j ą c się symbolem męstwa, j u n a c k i e j postawy i patriotyzmu.
W czasie zaborów Tatarzy polscy zostali wierni swej nowej ojczyźnie. Brali udział we wszystkich powstaniach narodowych i wspól- nie z Polakami ponosili tego konsekwencje, ginąc lub idąc n a zsyłkę w głąb Rosji.
Po u t w o r z e n i u niepodległego p a ń s t w a polskiego w 1919 r. utworzono t a t a r s k i p u ł k ułanów, który walczył w szeregach armii polskiej.
W okresie międzywojennym 60-tysięczna rzesza m u z u ł m a n ó w - potomków daw- n y c h Tatarów, tworzyła 19 gmin wyzna- niowych i w okresie tym czynnych było
18 meczetów. Powołano Związek Kultu- ralno - O światowy Tatarów Rzeczypospolitej
Polskiej, który rozwijał inte- r e s u j ą c ą działalność a społe- c z e ń s t w o i władze polskie z s y m p a t i ą odnosiły się do różnych inicjatyw tatarskich.
W 1936 r o k u przy 13 P u ł k u Ułanów Wileńskich utworzo- no szwadron jazdy tatarskiej, a s z t a n d a r p u ł k o w y przy- ozdobiony był półksiężycem i buńczukiem z końskiego wło- sia. Żołnierze tatarskiego szwa- d r o n u nosili n a kołnierzy- k a c h różowe proporczyki z nie- bieskim szlaczkiem, a n a nich pozłacane półksiężyce. Boha- tersko walcząc n a polach wrześ- nia 1939 r. pod wodzą rotmi- strza Aleksandra Jeljaszewi- cza w większości wyginęli.
Podczas II wojny Tatarzy wal- czyli w oddziałach partyzanc- kich oraz w armiach utworzonych n a zachodzie i w ZSRR. W wyniku zmian terytorialnych i n a s k u t e k wojny, w Pol- sce pozostało ok. 3 tys. Tatarów. Istnieją obecnie n a s t ę p u j ą c e gminy wyznaniowe:
Bohoniki, Kruszyniany, Białystok, Warsza- wa, Szczecin, Gdańsk, Gorzów Wlkp. Spra- w a m i życia religijnego kieruje M u z u ł m a ń - ski Związek Religijny.
Największym s k u p i s k i e m Tatarów pol- skich j e s t obecnie Białystok, w którym mieszka wiele rodzin liczących łącznie około 800 osób. Ponadto w miasteczkach, w s i a c h i o s a d a c h tego województwa mieszkają pojedyncze rodziny tatarskie.
Oprócz w y m i e n i o n y c h j u ż wsi, k t ó r e otrzymali w n a d a n i u , żyją oni w Dąbrowie Białostockiej, Sokółce, Suchowoli, J a s i o - nówce, Krynkach wtopieni w polskie śro- dowisko i tylko w okresie wielkich świąt m u z u ł m a ń s k i c h „ b a j r a m r a m a d a n i k u r - b a n b a j r a m " zjeżdżają się w Bohonikach lub w Kruszynianiach, gdzie z n a j d u j ą się czynne w Polsce meczety.
- Strona 7 -
