INNOWACJE ŚRODOWISKOEKONOMICZNY NOBEL 2018

INNOWACJE ŚRODOWISKO

EKONOMICZNY NOBEL 2018

Z głębokim żalem przyjęliśmy wiadomość, że 6 grudnia 2018 roku  zmarł nasz wielki, nieodżałowany Kolega i Przyjaciel

Profesor Zdzisław Sadowski

Wybitny ekonomista, nauczyciel i wychowawca, autor wielu prac  naukowych. W latach 1985–2005 Prezes Polskiego Towarzystwa  Ekonomicznego, a od 2005 r. Prezes Honorowy PTE, odznaczony Złotą 

Odznaką Honorową PTE z Wieńcem. W latach 1991–2018 Redaktor  Naczelny dwumiesięcznika „Ekonomista”. Odznaczony Warszawskim 

Krzyżem Powstańczym, Orderem Odrodzenia Polski, Krzyżem  Komandorskim z Gwiazdą

Człowiek wielkiego serca i wielkiej życzliwości dla ludzi Pozostanie na zawsze w naszej pamięci

Rodzinie Zmarłego przekazujemy wyrazy serdecznego współczucia Prezes, Zarząd Krajowy, Krajowa Komisja Rewizyjna, Sąd Koleżeński 

i Rada Naukowa Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

Budził szacunek, a także zaufanie. Zajmował wy- sokie stanowiska, na które był wybierany lub mia- nowany. Sprawował władzę, ale nigdy nie sytuował się nad innymi. Był Profesorem, prawdziwym, takim jak jego mistrzowie i przyjaciele: Edward Lipiński, Czesław Bobrowski, Jan Drewnowski czy Kazimierz Secomski. Łączył nas, nieco młodszych z Michałem Kaleckim i Oskarem Lange. Miał umysł otwarty, nie ulegał żadnej doktrynie, po latach niczego nie musiał odwoływać, zasadniczo zmieniać czy dostosowywać.

Oportunizm, ani w nauce, ani w życiu to nie Jego cecha.

Czytał, oglądał i słuchał. Interesował się kulturą i naturą. Biegał, pływał, jeździł i wędrował, lubił być w otoczeniu przyrody i wśród ludzi. Nie wszędzie i nie z każdym – wybierał. Miał bliski kontakt z innymi, pozbawiony pompatyczności, ale też bez poufałości.

Pamiętał, lecz nie był pamiętliwy. Nie spieszył się, zapewne wiedział, że pośpiech poniża. Nigdy się nie spóźniał. Z tych samych powodów. Nie zawodził.

Myślał jasno, podobnie pisał i mówił. Operował abs- trakcjami, które podlegały uszczegółowieniu i spraw- dzeniu. Porządkował bez symplifikacji. Był mistrzem w swojej dyscyplinie. Znał się na ekonometrycznych modelach i na ekonomii zmatematyzowanej. I właśnie dlatego, że poznał i umiał stosować zrezygnował z jej uprawiania. Tego co najważniejsze – mówił – w ten sposób nie da się o gospodarce i społeczeństwie wyra- zić. Nigdy jednak nie twierdził, że jakąkolwiek gałąź z dużego drzewa nauk ekonomicznych należy usunąć.

Przeciwnie, różnorodność historyczną i współczesną uważał za jej bogactwo. Także za źródło rozwoju. Nie należy wylewać dziecka z kąpielą. Nigdy. Radykalizm negatywny był Mu prawie równie obcy jak pozytywny.

Prawie równy, bo w świecie polityki niektóre słowa i czyny odrzucał w pełni i zawsze.

Dużo podróżował, mieszkał i pracował w Afryce i Ameryce. Wszędzie Go ceniono. Mógł zostać, za- pewniano mu tam dobre warunki pracy i życia. Wracał.

Tak jak wielu z nas zastanawiał się, rozważał i zawsze wybierał tu gdzie my jesteśmy. Był przywiązany do Polski. Odróżniał państwo od ustroju, ludzi od insty- tucji. Wracał do swojego państwa mimo nieswojego systemu.

Rozmawialiśmy przez kilkadziesiąt lat. Najczęściej u Państwa Sadowskich w domu, czasem w miejscu pracy Profesora. Chyba zawsze o Polsce. Sprawy prywatne zajmowały miejsce drugorzędne, na ogół je pomijaliśmy. Polską się przejmował, żył nią. Odziedzi- czył ją, a także wybrał jako swój dom. Walczył w Po- wstaniu Warszawskim, ciężko ranny cudem i stara- niem lekarzy przeżył. Poświęcił się pracy organicznej, należy do grona naszych pozytywistów, inteligentów, którzy mają poczucie odpowiedzialności za kraj, za wszystkich jego mieszkańców. Należał do kultury racjonalnej, nie ulegał jakimkolwiek przesądom ani presji dominującego wokół nastroju.

W ostatnich latach nasze rozmowy były szare. Za- wsze toczyły się w ciepłej atmosferze, ale ich treść miała ciemną kolorystykę. Nie mógł zrozumieć dla- czego tak jest, jak tak można, skąd się wzięli tacy ludzie? Jako jeden z pierwszych przestrzegał, a ciemne okresy historii znał nie tylko z książek, były one zara- zem fragmentem Jego biografii. Częściowo rozumiał, nazywał rzeczy po imieniu. Patrzył i przeżywał z po- czuciem obrzydzenia i bezsilności. Również z przej- mującym déjà vu. Ja też je miałem i mam, a cóż On, z o wiele dłuższą i bogatą biografią. Wyznawał, że jest coraz bardziej zmęczony, zapowiadał odsunięcie się, myślową i mentalną separację, wspominał o chęci osiągnięcia pewnego rodzaju obojętności, stoickiego dystansu, skoro nie może nic zrobić i poczucie bez- silności staje się dominujące.

Nigdy jednak tego nie zrobił. Nie mógł i nie potrafił się wycofać. Zachował ciągłość życiowej postawy, wierność ludziom łączył z wiernością wartościom.

Starał się, żeby życie mu współczesnych stawało się znośniejsze – dlatego uprawiał naukę ekonomii i zaj- mował się polityką gospodarczą. Dzięki Zdzisławowi Sadowskiemu nasz świat był większy i lepszy.

Paweł Kozłowski Życie i osiągnięcia Profesora Zdzisława Sadowskiego zostały szeroko opisane w książce „Przez ciekawe czasy. Rozmowy z Pawłem Kozłowskim o życiu, lu- dziach i zdarzeniach” wydanej przez Polskie Towa- rzystwo Ekonomiczne i Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, 2011.

Profesor Zdzisław Sadowski

10 lutego 1925 roku – 6 grudnia 2018 roku

WYDAWCA:

ZARZĄD KRAJOWY

POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO ul. Nowy Świat 49, 00‑042 Warszawa

tel. 22 551 54 01, faks 22 551 54 44, e‑mail: zk@pte.pl PREZES PTE:

prof. dr hab. ELŻBIETA MĄCZYŃSKA RECENZENT NAUKOWY:

dr TADEUSZ SMUGA REDAKTOR NAUKOWY:

prof. dr hab. ELŻBIETA MĄCZYŃSKA 

Biuletyn PTE znajduje się na liście czasopism punktowanych  Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego – za publikację  autorzy mogą otrzymać 4 punkty. 

Więcej na stronie internetowej MNiSW: nauka.gov.pl Wszystkie biuletyny dostępne są w wersji elektronicznej  na stronie internetowej PTE pte.pl w dziale Czasopisma.

PRZYGOTOWAŁ ZESPÓŁ W SKŁADZIE:

mgr PAWEŁ ADAMCZYK prof. dr hab. BOGUSŁAW FIEDOR

mgr STANISŁAW GLIŃSKI – dyrektor Biura Zarządu Krajowego PTE prof. dr hab. MARIAN GORYNIA

mgr MARTA JASTRZĘBSKA mgr ANNA KUCHARCZYK mgr ROBERT OLESIŃSKI mgr MICHAŁ PLEWCZYŃSKI prof. dr hab. STANISŁAW RUDOLF prof. dr hab.  BOGDAN  ŚLUSARZ mgr  ALEKSANDRA  WISIŃSKA

ZDJĘCIA:

Archiwum PTE

SKŁAD I PROJEKT OKŁADKI:

GEMMA DRUK I OPRAWA:

Drukarnia „Kolumb”

Chorzów

NAKŁAD: 1000 egz.

BIULETYN POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO kwartalnik bezpłatny – ukazuje się od 1990 r.

Ekonomiści dla rozwoju

W Polskim Towarzystwie Ekonomicznym trwają przygotowania  do X Kongresu Ekonomistów Polskich, który odbędzie się 

28–29 listopada 2019 roku W listopadzie 2018 

roku na posiedzeniu  Rady Naukowej PTE,  dyskutowano 

o tematyce X KEP Szczegółowe  informacje w serwisie

pte.pl

Sesja plenarna IX Kongresu Ekonomistów Polskich, listopad 2013 r.

TREŚCI

Spis treści

Profesor Zdzisław Sadowski 10 lutego 1925 roku – 6 grudnia 2018 roku  . . . 3 Robert Olesiński

Słowo wstępne . . . 7

CZĘŚĆ I NAGRODA NOBLA W DZIEDZINIE EKONOMII Stanisław Czaja

Wkład Williama Nordhausa, laureata Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla z 2018 roku,

do dorobku współczesnej myśli ekonomicznej  . . . 9 Krzysztof Malaga

Profesor Paul Michael Romer – wybitny amerykański uczony, ekonomista, przedsiębiorca,

twórca praktycznych idei  . . . 16 Elżbieta Mączyńska

Wyraz troski o przyszłe pokolenia . . . 18

CZĘŚĆ II MISCELLANEA Marian Gorynia

O pięknie nauk ekonomicznych  . . .  21 Stanisława Golinowska

Hybrydyzacja modeli welfare state w krajach europejskich i w Polsce w pierwszych dekadach

XXI wieku . . . 29 Wojciech Bugajski

Partnerstwo publiczno ‑prywatne w Kanadzie. Lekcje dla Polski   . . . 35 Andżelika Kuźnar

O znaczeniu Chin w międzynarodowym handlu produktami wiedzy . . . 44 Robert Olesiński

Trzeba przyspieszyć transformację cyfrową. Rozmowa z dr hab. Andżeliką Kuźnar, laureatką tegorocznej Nagrody im. prof. Edwarda Lipińskiego przyznawanej przez Polskie Towarzystwo

Ekonomiczne  . . . 52 Jerzy Osiatyński, Jolanta Zięba

Korekta Dodatku 7 Wykładów z makroekonomii Kazimierza Łaskiego . . . 54

CZĘŚĆ III NOWE LEKTURY Michał Kowalczyk

Chińczyki trzymają się mocno. Grzegorz W. Kołodko, Czy Chiny zbawią świat?, Prószyński

i S‑ka, Warszawa 2018 . . . 58 Krzysztof Malaga

Ekonomia i polityka. Wokół teorii i polityki gospodarczej Grzegorza W. Kołodki  . . . 59

Biuletyn PTE Nr 4(83) Grudzień 2018

INNOWACJE i ŚRODOWISKO

EKONOMICZNY NOBEL 2018

Słowo wstępne

Elżbieta Mączyńska

Bezwarunkowy dochód podstawowy. Istota i kontrowersje. Refleksje na temat książki Macieja Szlindera pt. Bezwarunkowy dochód podstawowy. Rewolucyjna reforma społeczeństwa XXI

wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018 . . . 61

Michał Gabriel Woźniak Uwagi na marginesie lektury Społeczna Gospodarka Rynkowa i integracja europejska, red. nauk. Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz   . . . 67

CZĘŚĆ IV DEBATY EKONOMISTÓW Nagroda Nobla z ekonomii 2018 . . . 73

Konwersatoria „Czwartki u Ekonomistów”  . . .  74

Robert Olesiński Państwo opiekuńcze: wybór czy konieczność? . . . 76

Rada Programowa X Kongresu Ekonomistów Polskich  . . . 82

Nagroda im. prof. Edwarda Lipińskiego dla dr hab. Andżeliki Kuźnar   . . . 84

Innowatorzy rodzą się w przedszkolu   . . . 84

Jubileusze i gratulacje od Zarządu Krajowego Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego   . . . 85

Konferencja Naukowa w Katowicach  . . . 86

Konferencja Naukowa Koszalin ‑Mielno 18–19 października 2018 r.  . . . 86

70‑lecie powstania Oddziału PTE we Wrocławiu   . . . 87

Bydgoszcz: Konferencja Naukowa „Współczesne trendy na rynku pracy” . . . 87

70‑lecie powstania Oddziału PTE w Szczecinie  . . . 88

Patronaty PTE  . . . 89

Wydarzenia  . . . 89

Gala wręczenia Nagród 2018 Europejskiego Klubu Biznesu Polska . . . 91

Perły Polskiej Gospodarki . . . 93

Maciej Cesarski Wspomnienie. Prof. Adam Andrzejewski (1914–1998) . . . 95

Z naszych starodruków Jan Stanisław Lewiński – Reforma studjum ekonomicznego   . . . 96

CZĘŚĆ V WYDAWNICTWA PTE Iwona Jakubowska‑Branicka O demokracji i wykluczeniu społecznym . . . 98

Kazimierz Poznański Ekonomia jako etyka: podejście konfucjańskie . . . 99

Jacek Gołaczyński Skuteczność prawnych zabezpieczeń wierzytelności . . . 100

Kwestionariusz ekonomisty – Zbigniew Matkowski  . . . 102

WSTĘPNE

Laureatami 50. Nagrody im. Alfreda Nobla w dzie- dzinie ekonomii – jak ogłosiła Królewska Szwedzka Akademia Nauk – zostali William D. Nordhaus i Paul M. Romer za prace nad zmianami klimatu i innowa- cjami w aspekcie długoterminowej analizy makroeko- nomicznej. W Polskim Towarzystwie Ekonomicznym na temat dorobku tegorocznych Noblistów odbyło się seminarium Rady Naukowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego i Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN. W najnowszym Biuletynie publikujemy artykuł prof. Stanisława Czai z Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu na temat zainteresowań badawczych Wiliama D. Nordhausa oraz prof. Krzysztofa Malagi z Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu o do- konaniach Paula M. Romera. Z kolei prof. Elżbieta Mączyńska prezentuje nam spojrzenie na dorobek obu Noblistów na szerszym tle rozwoju społeczno­

­gospodarczego.

W październiku rozpoczął się nowy rok akademicki.

Na łamach Biuletynu publikujemy skróconą wersję wykładu inauguracyjnego jaki wygłosił prof. Marian Gorynia, przewodniczący Rady Naukowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego na Uniwersytecie Eko- nomicznym w Poznaniu. Jego rozważania zatytuło- wane „O pięknie nauk ekonomicznych” nawiązują do związków między ekonomią a filozofią.

O znaczeniu Chin w międzynarodowym handlu produktami wiedzy pisze prof. Andżelika Kuźnar, tegoroczna laureatka Nagrody im. Prof. Edwarda Li- pińskiego przyznawanej przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Doskonale z tym tekstem koresponduje recenzja najnowszej książki Grzegorza W. Kołodki

„Czy Chiny zbawią świat?” pióra Michała Kowal- czyka. W części Biuletynu poświęconej najnowszym lekturom warto zwrócić uwagę na artykuł prof. Elż- biety Mączyńskiej na temat książki Macieja Szlindera

„Bezwarunkowy dochód podstawowy. Rewolucyjna reforma społeczeństwa XXI wieku”. W coraz większej liczbie krajów nasila się dyskusja na temat dochodu gwarantowanego. Ta koncepcja przez jej zwolenni- ków jest traktowana m. in. jako rozwiązanie łagodzące barierę popytu i mające wpływ na postęp społeczny.

Przeciwnicy z kolei uważają ją za demoralizujące rozdawnictwo.

W ramach Konwersatoriów „Czwartki u Ekono- mistów” w ciągu ostatnich trzech miesięcy odbyły się cztery debaty – na temat państwa opiekuńczego, o wspólnej polityce rolnej i roli banków spółdziel- czych w jej realizacji, postrzeganiu i analizie kapi- talizmu przy wykorzystaniu podejścia ewolucyjno­

­instytucjonalnego oraz o kondycji sektora bankowego.

W Biuletynie publikujemy fragmenty stenogramu z pierwszej debaty, natomiast fragmenty stenogra- mów z pozostałych trzech zamieścimy w kolejnym numerze.

Trwają przygotowania do X Kongresu Ekonomi- stów Polskich, który odbędzie się 28–29 listopada 2019 roku. Na posiedzeniu Rady Programowej oma- wiano ramy tematyczne kongresu i jego najważniejsze przesłanie. Proponowana szeroka formuła programu Kongresu ma na celu zainteresowanie nim jak najszer- szej rzeszy ekonomistów. Kongres ma być spotkaniem i świętem ekonomistów oraz ich przyjaciół. Podczas tego wydarzenia trzeba zwrócić uwagę na wątki naj- bardziej doniosłe, atrakcyjne i interesujące zarówno dla przedstawicieli nauk ekonomicznych, jak i szeroko rozumianego otoczenia.

W Biuletynie przytaczamy też fragmenty książek z Biblioteki PTE, które można bezpłatnie pobrać z naszej strony internetowej. Zachęcamy do odwie- dzin w naszej Bibliotece, gdzie można znaleźć także wiele innych ciekawych i inspirujących pozycji. Jak zwykle publikujemy też naszą kronikę wydarzeń i jubileuszy. W związku z początkiem nowego roku akademickiego w Naszych starodrukach publikujemy fragmenty nadal aktualnego artykułu Jana Stanisława

Lewińskiego z 1924 roku. 

Słowo wstępne

Robert Olesiński

CZĘŚĆ I

NAGRODA NOBLA W DZIEDZINIE EKONOMII

Paul M. Romer

To zdjęcie zostało opublikowane pierwotnie w serwisie Flickr przez Bengt Nyman pod adresem https://

flickr.com/photos/97469566@N00/46234134401.

Licencjonowany zgodnie z warunkami cc‑by‑2.0.

William D. Nordhaus

To zdjęcie zostało opublikowane pierwotnie w serwisie Flickr przez Bengt Nyman pod adresem https://

flickr.com/photos/97469566@N00/46234137031.

Licencjonowany zgodnie z warunkami cc‑by‑2.0.

ŚĆ IRODA NOBLA W DZIEDZINIE EKONOMII

1. Wprowadzenie – sylwetka laureata Laureat tegorocznej Nagrody Banku Szwedzkiego im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych William Nordhaus urodził się 31 maja 1941 roku w Albuquerqe, stan Nowy Meksyk. Pierwszy stopień wyższej edukacji – studia licencjackie – ukończył na Uniwersytecie Yale, w Connecticut, podobnie jak drugi poziom – magisterski. W roku 1967 obronił doktorat z ekonomii na MIT, pod opieką naukową Roberta Solowa, laureata Nagrody Nobla z 1987 roku.

Szybko rozpoczął również współpracę z innym nobli- stą Paulem A. Samuelsonem (Nagroda Nobla w 1970 roku). Jej efektem było włączenie W. Nordhausa jako współautora najsłynniejszego podręcznika współ- czesnej ekonomii – pt. Economics, którego pierwsze wydanie ukazało się już w 1948 roku¹.

W roku 1972 W. Nordhaus wspólnie z Jamesem Tobinem (także laureatem Nagrody Nobla z 1981 roku) opracowali książkę pt. Is the Economic Growth Obsolete?, będącą konsekwencją zainteresowań inno- wacyjnymi czynnikami wzrostu gospodarczego. Bez wątpienia praca nad nią wpłynęła na dalsze kierunki badań aktualnego Noblisty.

Od początku swojej pracy naukowej i dydaktycz- nej jest aktywnym członkiem wielu stowarzyszeń naukowych, między innymi National Academy of Sciences i współpracownikiem American Academy of Arts and Sciences. Był pracownikiem National Bureau of Economic Research. Udzielał się aktywnie

* Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu.

1 Było to wówczas samodzielne opracowanie P.A. Samu- elsona. Współautorstwo W. Nordhausa i P.A. Samuelsona rozpoczęło się na początku lat siedemdziesiątych XX wieku.

Od tej pory opracowano kilkanaście wersji podręczników Ekonomia, Mikroekonomia i Makroekonomia, a także prze- wodników do studiowania i ćwiczeń na zajęcia. Na podejściu P.A. Samuelsona i W. Nordhausa wzoruje się większość autorów współczesnych podręczników i opracowań dydak- tycznych z zakresu ekonomii.

jako edytor kilku czasopism ekonomicznych i był członkiem Executive Committee of the American Eco- nomic Association. W roku 2004 otrzymał honorowe członkostwo American Economic Association.

W latach 1977–1979 był członkiem Rady Dorad- ców Prezydenta, a w latach 1986–1988 rektorem Uni- wersytetu Yale. Przez wiele lat aktywnie uczestniczył w pracach komitetów i paneli Narodowej Akademii Nauk zajmujących się różnymi aspektami wykorzysta- nia energii, takich jak np.: (1) Committee on Nuclear and Alternative Energy Systems, (2) the Panel on Policy Implications of Greenhouse Warming, (3) the Committee on the Implications for Science and Society of Abrupt Climate Change, a także pracujących nad badaniami statystycznymi, jak: (1) the Committee on National Statistics czy (2) the Committee on Data and Research on Illegal Drugs. Przygotowywano wówczas raporty i propozycje rozwiązań, które miały włączyć do systemu rachunków narodowych zagadnienia śro- dowiskowe i nielegalnej działalności gospodarczej.

Zainteresowania te kontynuował kierując Projektem Nierynkowej Księgowości, realizowanym na Uniwer- sytecie Yale, przy wsparciu Fundacji Glasera.

William Nordhaus dwukrotnie wracał do doświad- czeń gospodarczych Mezopotamii. Po raz pierwszy w 1996 roku, kiedy wykazał znaczenie super długo- okresowych analiz gospodarczych². Drugi raz wów- czas, kiedy szacowano koszty wojny w Iraku, przed jej rozpoczęciem. Jak się okazało, określone wówczas 2000 miliardów dolarów są najbliższe rzeczywistemu poziomowi. W ostatnich latach W. Nordhaus aktyw- nie współpracuje z projektem „G­Econ Project”, któ-

2 Idea super długookresowego rozwoju społeczno­

­gospodarczego odrodziła się we współczesnej ekonomii przy okazji idei Sustainable Development. Por.: S. Czaja, Teoriopoznawcze i metodologiczne konsekwencje wprowa- dzenia prawa entropii do teorii ekonomii, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocła- wiu, Wrocław 1997.

Wkład Williama Nordhausa,

laureata Nagrody Banku Szwecji

im. Alfreda Nobla z 2018 roku, do dorobku współczesnej myśli ekonomicznej

Stanisław Czaja

rego celem jest próba zbudowania miar działalności gospodarczej w skali globalnej.

2. Pola badawcze Williama Nordhausa William Nordhaus, jak wielu laureatów Nagrody Nobla, należy do tej grupy wybitnych współczesnych ekonomistów, którzy nie ograniczają się do wąskiej specjalizacji. W bogatej, wieloletniej karierze badaw- czej możemy znaleźć wiele opracowań poruszających interesujące, często pozornie dość odległe od siebie zagadnienia ekonomiczne, społeczne, polityczne i eko- logiczne (schemat 1).

Wśród zainteresowań badawczych W. Nordhausa na szczególną uwagę zasługują trzy płaszczyzny, które łącząc się ze sobą, przyczyniły się do otrzymania przez laureata Nagrody Nobla w 2018 roku „za wprowadze- nie problemu zmian klimatycznych do długotermino- wej analizy makroekonomicznej”, a mianowicie:

opracowanie w ramach ekonomii środowiskowej

• podstaw do ekonomiczno ­modelowych analiz wpływu globalnych zmian klimatycznych na gospodarkę;

rozwinięcie modeli długookresowego (super dłu-

• gookresowego) wzrostu ­rozwoju gospodarczego w ramach modelowania globalnego;

udoskonalenia mierników aktywności gospodar-

• czej, od poprawionych miar dobrobytu, aż po miary globalnych zjawisk ekonomicznych.

W. Nordhausa dołączył swoim dorobkiem do naj- wybitniejszych przedstawicieli współczesnej ekonomii środowiskowej. Uświadomienie znaczenia wyzwań ekologicznych ma znacznie bardziej odległą genezę niż tylko prace XX­wiecznych twórców³. Nie ma tu miejsca na dokonanie przeglądu ewolucji dociekań

3 Patrz szerzej: S. Czaja, A. Becla, Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania, Wydawnictwo Akademii Eko-

ekologiczno ­ekonomicznych, ograniczamy się zatem do tych prac, które dały asumpt do rozwoju ekonomii środowiskowej i ekonomii ekologicznej. Należy tu wspomnieć przede wszystkim o:

pracach A.C. Pigou dotyczących efektów ze-

• wnętrznych, powstałych w latach dwudziestych XX stulecia⁴;

pracy H. Hotellinga, z zakresu optymalizacji wy-

• korzystania zasobów nieodnawialnych, z 1931 roku⁵, do których bezpośrednio nawiązał W. Nor- dhaus w swojej koncepcji „technologii­tła” przed- stawionej w 1975 roku;

pracy W. Kappa z roku 1950, która zwracała

• uwagę na koszty społeczne działalności przed- siębiorstwa⁶;

pracach promotora rozprawy doktorskiej W. Nor-

• dhausa, R. Solowa⁷ i T. Swana⁸ z lat pięćdzie- siątych ubiegłego wieku, dotyczących wzrostu gospodarczego;

pracach K. Bouldinga, które uświadomiły ko-

• nieczność podejścia systemowego i analiz glo- balnych, wzmocnione modelami Świat J. For- restera;

nomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2007, rozdział 12.

4 Chodzi przede wszystkim o Wealth and Welfare z 1912 roku oraz The Economics of the Welfare, z 1920 roku.

5 Patrz: H. Hotelling, The Economics of Exhaustible Resources, „Journal of Political Economy” 1931, no. 39, s. 137–175.

6 Patrz: W. Kapp, The Social Costs of Private Enterprise, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1950.

7 Por.: R.M. Solow, A Contribution to the Theory of Economic Growth, „The Quarterly Journal of Economics”

1956, vol. 11, s. 65–94.

8 Por.: T.W. Swan, Economic Growth and Capital Accu- mulation, „Economic Record” 1956, no. 32.

Schemat 1. Główne pola badawcze realizowane przez W. Nordhausa

Badania ekonomiczno-ekologiczne i z zakresu ekonomii zmian klimatycznych

Badania nad funkcjonowaniem mechanizmów rynkowych oraz

koniunkturą gospodarczą

Badania nad ekonomią

zdrowia

Badania nad GospodarkąNową

Wpływ zmian klimatycznych na rozwój gospodarczy

(modele DICE i RICE)

Badania z zakresu ekonomii środowiskowej (model

technologii-tła)

Badanie politycznego cyklu koniunkturalnego

Badania rynku pracy i płac

Badania nad wydajnością i produktywnością Rozwój statystyki

makroekonomicznej (MEW, statystyka zmian klimatycznych)

Źródło: opracowanie własne.

ŚĆ IRODA NOBLA W DZIEDZINIE EKONOMII słynnym artykule G. Hardina

• z 1968 roku, będą-

cym bezpośrednią przyczyną powstania współ- czesnej wersji ekonomii środowiskowej.

W latach siedemdziesiątych XX wieku wypraco- wano dwie teoretyczno ­ideowe podstawy podejścia do problemów środowiskowych we współczesnej ekonomii. Pierwsza opiera się na postulacie ekologi- zacji ekonomii i aktywności gospodarczej, natomiast druga – na postulacie ekonomizacji środowiska przy- rodniczego w kontekście jego ochrony i wykorzystania gospodarczego.

Ekologiczny paradygmat ekonomii i aktywności gospodarczej wywodzi się z krytyki użyteczności (przydatności) tradycyjnej neoklasycznej analizy opty- malizacyjnej do rozwiązywania problemu degradacji i ochrony środowiska przyrodniczego, a także zapew- nienia odpowiedniej jego jakości oraz dostępności zasobów środowiskowych dla przyszłych pokoleń.

Krytyka ta odwołuje się między innymi do takich argumentów (nieuwzględnianych według jej przed- stawicieli w ekonomii głównego nurtu), jak:

1) wielowymiarowość i kumulatywny charakter zjawisk zachodzących na styku gospodarki, społeczeństwa i środowiska przyrodniczego, 2) występowanie interakcji między poszczegól-

nymi rodzajami zanieczyszczeń w środowisku przyrodniczym oraz

3) współzależności zachodzących między syste- mem ekonomicznym z jednej strony, a syste- mami przyrodniczymi (fizyczny, biologiczny, meteorologiczny i inne) z drugiej.

Ekologiczny paradygmat ekonomii oznacza trakto- wanie przyrodniczych uwarunkowań i celów rozwoju gospodarczego jako absolutnie nadrzędnych w sto- sunku do uwarunkowań oraz celów formułowanych i analizowanych w tradycyjnej, głównie neoklasycznej, teorii ekonomii. Zgodnie z tym paradygmatem, nie za- soby kapitału antropogenicznego czy jego akumulacja, ale zasoby kapitału naturalnego są najważniejszym ograniczeniem współczesnego rozwoju gospodar- czego. Zachowanie jego stałości, w tym przynajmniej nie pogarszająca się jakość środowiska przyrodni- czego, to z kolei najważniejszy cel tego rozwoju.

Paradygmat ekonomizacji środowiska przyrod- niczego to pogląd przeciwstawny w stosunku do ekologicznego paradygmatu ekonomii. Jest on zwią- zany głównie z neoklasyczną ekonomią środowiska.

Zgodnie z nim, można i należy wykorzystywać in- strumenty ekonomicznej analizy optymalizacyjnej, zarówno statycznej, jak i dynamicznej, do określania metod i instrumentów, za pomocą których w poli- tyce ekologicznej minimalizuje się koszty osiągania założonych lub pożądanych celów ekologicznych

9 Por.: G. Hardin, The Tragedy of the Commons, „Science”

1968, no. 162(3859), s. 1243–1248.

(np. poprawa jakości środowiska przyrodniczego), czy kosztów realizacji (wyrażających się zwykle jako koszty działań inwestycyjnych) wzrostu ekologicznie zrównoważonego.

Ekonomizacja środowiska przyczynia się do bar- dziej efektywnego wykorzystywania ograniczonych zasobów rzeczowych i ludzkich, które są niezbędne dla osiągania formułowanych przez politykę ekologicz- nych celów. W ten sposób ogranicza ona koszt alter- natywny ochrony środowiska, jakim jest uszczuplenie zasobów niezbędnych do osiągnięcia innych celów współokreślających poziom dobrobytu społecznego, w tym zwłaszcza związanych ze wzrostem dobrobytu materialnego.

Postulat ekonomizacji środowiska przyrodniczego nie wyklucza potrzeby poszukiwania przez teorię ekonomii nowych metodologicznych podstaw badania związków między gospodarką a środowiskiem przy- rodniczym Przykładem są ekologiczne modyfikacje analizy nakładów i wyników, czy wykorzystywanie prawa zachowania masy i energii do badania zjawisk gospodarczych. Postulat ten przeciwstawia się jednak poglądowi o potrzebie tworzenia „ekologicznej meta- nauki” (W. Kapp). Poszczególne dyscypliny naukowe zajmujące się złożonymi problemami środowiska przyrodniczego powinny ze sobą współpracować, zachowując jednak swoją specyfikę metodologiczną i odrębność przedmiotu badań. Główne zadanie ekono- mii polega w tym układzie na ukazywaniu ekonomicz- nych konsekwencji i interakcji zachodzących między poprawą jakości środowiska oraz innymi czynnikami współokreślającymi poziom i dynamikę dobrobytu materialnego czy społecznego.

W. Nordhaus, wykorzystując swoją wiedzę, opraco- wał kilka modelowych i ideowych propozycji włącze- nia kwestii środowiskowych do ekonomii. Określone uznanie zdobył model technologii­tła (backstop­

­technology). Dotyczy on sposobów wykorzystania przyrodniczych zasobów nieodnawialnych. Z pod- stawowego w tym zakresie podejścia H. Hotellinga (zasady Hotellinga)¹⁰ wynika, że wraz z czasem cena surowca nieodnawialnego oddala się od marginalnego kosztu wydobycia w tempie wyznaczonym przez stopę procentową. Cena zostaje wówczas zdominowana przez rentę górniczą (royalty). Ta ostatnia odzwiercie- dla rzadkość zasobu, a zatem może być potraktowana jako opłata eksploatacyjna.

W. Nordhaus zaproponował rozwiązanie al- ternatywne do podejścia H. Hotellinga. Mianem

10 Zasada ta dotyczy kształtowania się renty górniczej (royalty) w czasie. Głosi ona, że renta górnicza powinna wzrastać wykładniczo w tempie określonym przez stopę procentową, która jest miarą kosztu utraconych możliwości, a zatem ceny netto (pomniejszone o krańcowy koszt wydo- bycia) muszą rosnąć w tym samym tempie.

technologii­tła określił substytut, który jest w stanie zaspokoić określone potrzeby lub świadczyć takie same usługi, jak podstawowe, nieodnawialne dobro pochodzące ze środowiska przyrodniczego. Jedno- cześnie generuje ten substytut wyższe koszty, ale nie tworzy ryzyka wyczerpania się w objętym analizą przedziale czasu. Substytutem może być nie tylko dobro wytwarzane przez człowieka, ale również okre- ślony rodzaj technologii.

Proces substytucji zasobu nieodnawialnego przez technologię­tła staje się ekonomicznie opłacalny, gdy uwzględniający royalty globalny koszt krańcowy osią- gnie poziom kosztu uruchomienia tej technologii.

Koncepcja technologii­tła spowodowała wiele poszu- kiwań dotyczących pożądanej w formule Hotellinga stopy procentowej czy wysokości ceny początkowej.

W szerszym kontekście jest to wariant zagadnienia optymalnego poziomu kształtowania się stopy pro- centowej dla wyceny wartości w czasie. Przykładem technologii­tła może być energia słoneczna wykorzy- stywana poprzez panele fotogalwaniczne w relacji do kopalnych węglowych nośników energii dla urządzeń prądotwórczych. Innym przykładem są masy pla- styczne zastępujące wyroby z metali i ich stopów.

Podobne podejście można znaleźć w modelach wpływu zmian klimatycznych na gospodarkę. W tym ostatnim zakresie dorobek W. Nordhausa pretenduje do miana nowej ekonomii zmian klimatycznych, co potwierdzają autorzy ostatniego raportu Międzyrzą- dowego Panelu ds. Globalnych Zmian Klimatycznych (Intergovernmental Panel on Climate Change)¹¹.

W. Nordhausa należy zaliczyć również do waż- nych przedstawicieli współczesnego modelowania globalnego. Jego modele długookresowego wpływu zmian klimatycznych na gospodarkę można ulokować obok prekursorskich modeli Świat wypracowanych przez zespół J. Forrestera na MIT, w drugiej poło- wie lat sześćdziesiątych XX stulecia¹², sieci modeli LINK, których inicjatorem był L. Klein, a w którym uczestniczył zespół W. Welfego i odrębnych modeli globalnych tworzonych w latach siedemdziesiątych XX wieku.

W. Nordhausa interesują nie tylko ogólne rela- cje pomiędzy wzrostem gospodarczym a różnymi

11 Patrz: Global Warming of 1,5 °C, IPCC, Seul 2018 oraz inne coroczne raporty IPCC.

12 Modele te stały się podstawą dwóch pierwszych ra- portów dla Klubu Rzymskiego: Granice wzrostu i Ludzkość w punkcie zwrotnym. Patrz: D. Meadows i in., Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973 oraz M. Mesarović, E. Pe- stel, Ludzkość w punkcie zwrotnym, PWE, Warszawa 1977.

Szersze omówienie tych badań można znaleźć w pracy:

S. Czaja, B. Fiedor, Z. Jakubczyk, Ekologiczne uwarun- kowania wzrostu gospodarczego w ujęciu współczesnej teorii ekonomii, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok ­Kraków 1993.

uwarunkowaniami środowiskowymi, jak np. rola su- rowców przyrodniczych czy energii, znaczenie ba- rier zasobowych dla procesu wzrostu, a także same konsekwencje globalnych zmian klimatycznych. Jest zainteresowany również opracowywaniem doskonal- szych wskaźników pomiaru zdarzeń i zjawisk gospo- darczych.

Na początku lat siedemdziesiątych XX wieku, uczestnicząc w dyskusji nad systemem rachunków narodowych SNA i walorami oraz ograniczeniami miernika produktu narodowego (krajowego) brutto, zaproponował wspólnie z J. Tobinem, miarę do- brobytu ekonomicznego. Realizowali proces jego liczenia dwoma etapami. Na etapie pierwszym dokonywali podziału produktu narodowego brutto (PNB) na trzy elementy: wydatki konsumpcyjne, stanowiące właściwy MEW, wydatki inwestycyjne i wydatki instrumentalne połączone z tzw. nieunik- nionymi stratami. Do tej ostatniej grupy zaliczono nakłady związane z funkcjonowaniem rządu, ad- ministracji rządowej, utrzymaniem porządku pu- blicznego, nakłady na utrzymanie oraz poprawę jakości środowiska przyrodniczego i środowiska człowieka (np. utrzymanie czystości w miastach, ochrona środowiska przyrodniczego). Wydatkami instrumentalnymi są również w ujęciu W. Nordhausa i J. Tobina niektóre wydatki gospodarstw domowych, jak np. wydatki związane z działalnością zawodową i z dojazdami do miejsca pracy. Nieuniknione straty to nakłady na zbrojenia i wydatki związane z utrzy- maniem prestiżu państwa za granicą (np. utrzymanie służb zagranicznych i dyplomatycznych, badania kosmiczne itp.). Dla W. Nordhausa i J. Tobina tego typu nakłady są całkowicie niezależne od prefe- rencji konsumentów, a ich związek z poziomem zaspokojenia potrzeb jest bardzo odległy i często wątpliwy. Interesująca jest również koncepcja na- kładów inwestycyjnych. Obok tradycyjnie pojmo- wanych nakładów inwestycyjnych, W. Nordhaus i J. Tobin wliczają do nich także rządowe i prywatne wydatki na oświatę, ochronę zdrowia czy zakup dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku. Nakłady na oświatę i ochronę zdrowia podnoszą jakość czynnika ludzkiego (kapitału ludzkiego) i w długim okre- sie – produktywność gospodarki. Oznacza to, że zwiększają one wielkość innych elementów MEW w długim okresie, czyli służą zaspokojeniu potrzeb przyszłych, a nie bieżących.

Na etapie drugim W. Nordhaus i J. Tobin uwzględ- nili w określeniu poziomu MEW elementy, które uznaje się za korzyści. W tym przypadku były to korzyści czerpane z majątku narodowego w sferze konsumpcji (tzw. kapitał dóbr konsumpcyjnych), wy- cena czasu wolnego i wycena pozytywnych efektów zewnętrznych. Odjęli natomiast pozycje tworzące wydatki instrumentalne i nieuniknione straty.

ŚĆ IRODA NOBLA W DZIEDZINIE EKONOMII Propozycje W. Nordhausa i J. Tobina nie zastąpiły

systemu rachunków narodowych, ale stały się one ważnym punktem odniesienia dla: (1) poszukiwania nowych, alternatywnych mierników makroekono- micznych oraz (2) stałego rozwoju systemów sta- tystyki społeczno ­ekonomicznej, które pozwoliłyby włączyć do analizy globalne zmiany klimatyczne, antropopresję, ewolucję społeczeństwa informacyj- nego i gospodarki opartej na wiedzy czy rozmiary gospodarki nielegalnej.

3.   Wkład Williama Nordhausa do ekonomii  globalnych zmian klimatycznych

w kontekście zrównoważonego  i trwałego rozwoju

Wyzwania związane ze zjawiskiem efektu cieplar- nianego i jego klimatycznymi konsekwencjami należą do najważniejszych we współczesnej nauce. Wszyst- kie praktycznie dyscypliny nauki muszą podejmować łączące się z globalnymi zmianami klimatycznymi zagadnienia¹³. Były one początkowo punktem zaintere- sowania klimatologii, meteorologii, geografii fizycznej, a następnie nauk przyrodniczych¹⁴. Później problemy związków pomiędzy zmianami klimatycznymi z gospo- darką zostały podjęte w naukach ekonomicznych.

Ekonomiści musieli nie tylko zrozumieć przyszłe zmiany, ale określić skuteczną politykę zapobiegawczą oraz zidentyfikować ryzyko i koszty. Zadania takie podjął także W. Nordhaus, tworząc podstawy DICE (Dynamic Integrated Model of Climate and the Eco- nomy) i RICE (Regional Dynamic Integrated Model of Climate and the Economy). DICE jest dynamicznym modelem zawierającym sprzężenia zwrotne opisujące poziomy emisji i immisji gazów cieplarnianych, ich wpływy na zmiany klimatu, a także negatywne konse- kwencje. Model pozwala szacować koszty i korzyści różnych ścieżek zmian klimatycznych. Opiera się na identyfikacji najważniejszych determinant i zasadzie optymalizacji. Model DICE obejmuje również nowe techniki i badanie ich konsekwencji w warunkach niepewności czy ryzyka. Jest to typowy model dla analiz scenariuszowych.

Modele opracowane przez W. Nordhausa pozwalają badać kilka istotnych podejść do zmian klimatycz- nych, a zwłaszcza scenariusze: (1) braku kontroli, (2) ekonomicznej optymalizacji, (3) geoinżynierii, (4) stabilizacji emisji i klimatu czy (5) dziesięciolet- niego opóźnienia w polityce klimatycznej.

W. Nordhaus nie ukrywa, że jego celem było stwo- rzenie (zaprojektowanie) modeli, które w możliwie

13 Por.: Ch.­D. Schonwiese, Klimat i człowiek, Prószyński i Spółka, Warszawa 1997.

14 Por.: S. Czaja, Globalne zmiany klimatyczne, Wydaw- nictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1998.

najprostszy sposób będą obejmować takie zmienne, jak: populacja, produkt krajowy brutto, zużycie paliw węglowych i zmiany klimatu. Jako przedstawiciel ekonomii środowiskowej uznaje je za najbardziej skuteczne narzędzia ekonomiczne, a zwłaszcza usta- lanie (manipulowanie) cen dla węglowych nośni- ków energii. Pozytywnie ocenia handel zbywalnymi uprawnieniami do emisji dwutlenku węgla, ale jego niedostateczną skuteczność upatruje w niewielkim zakresie zastosowania. Problem ma bowiem wymiar globalny.

Globalne podejście do kwestii zmian klimatycznych jest również cechą charakterystyczną badań W. Nor- dhausa. Nie da się bowiem, jego zdaniem, skutecznie regulować poziomu negatywnych oddziaływań środo- wiskowych bez działania w skali kuli ziemskiej. Widać to zarówno w modelu DICE, jak i RICE.

Zmiana klimatu może być potraktowana jako globalne dobro publiczne, a zatem wszystkie kraje powinny zaakceptować wprowadzenie pewnej uzgod- nionej ceny minimalnej. Można tu wykorzystać różne instrumenty od podatku węglowego, poprzez regla- mentowanie, aż po pomoc finansową i techniczną.

Obecnie nie ma skutecznych globalnych regulacji prawnych, które byłyby w stanie „przymusić” wszyst- kie kraje świata do podjęcia odpowiednich działań w tym obszarze. W. Nordhaus eksponuje możliwości wykorzystania, m. in.: globalną cenę węgla, mechani- zmy oparte na carbon tax oraz bezpośrednich regula- cjach krajowych i globalnych.

Efektem studiów podejmowanych przez badaczy globalnych zmian klimatycznych oraz praktyków były nie tylko kolejne modele i płynące z nich wnioski.

Znalazły one odzwierciedlenie w inicjatywach praw- nych czy projektach implementacyjnych¹⁵. Pozwoliło to przygotować i przyjąć Ramową Konwencje Naro- dów Zjednoczonych dotyczącą ochrony klimatu wraz z dokumentem wdrożeniowym, jakim jest protokół z Kioto. Wypracowano także określone mechanizmy, metody i techniki ograniczające lokalnie negatywne oddziaływania na klimat.

Niejako równolegle dopracowano się nowych idei rozwojowych, w tym zrównoważonej i trwałej gospo- darki, która na płaszczyźnie teleologicznej i aksjolo- gicznej powinna obejmować, takie elementy jak:

realizacja pożądanego rozwoju cywilizacyj-

• nego,

racjonalne gospodarowanie zasobami, zwłasz-

• cza zasobami odnawialnymi i nieodnawialnymi przyrody,

potrzeba ochrony środowiska przyrodniczego,

• ograniczenie antropopresji,

•

15 Szerzej patrz: A. Becla, S. Czaja, T. Poskrobko, Mię- dzynarodowa ochrona środowiska, Wydawnictwo Uniwer- sytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2014.

skuteczne rozwiązanie globalnych problemów

• ekologicznych,

zachowanie zasobów przyrodniczych,

• upowszechnienie w gospodarowaniu stosowania

• zasady wewnątrz­ i międzygeneracyjnej spra- wiedliwości.

4. Podsumowanie

Bez wątpienia wiodącą płaszczyzną badań Williama Nordhausa, która doprowadziła do uznania w oczach Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk były studia nad wpływem globalnych zmian klimatycznych na gospodarkę oraz możliwościami ich ograniczenia przy wykorzystaniu dorobku ekonomii środowisko- wej i doświadczeń z praktyki gospodarki rynkowej.

W. Nordhaus należy do najwybitniejszych przedsta- wicieli ekonomii środowiskowej i zasadne jest pytanie o przyszłość obu ujęć – ekonomii środowiskowej i ekonomii ekologicznej. Na obecnym etapie rozwoju obu dyscyplin – ekonomii ekologicznej i ekonomii środowiska – można wyobrazić sobie kilka scenariu- szy dalszej ewolucji w tym zakresie:

1) samodzielny, odrębny i częściowo niezależny rozwój obu dyscyplin,

2) droga ku syntezie polegającej na „wtopieniu się” jednej dyscypliny w drugą, przy przejęciu przez którąś z nich dominacji,

3) zanik obu dyscyplin i przejęcie ich problemów badawczych przez szkoły teoretyczne z głów- nego nurtu teorii ekonomii,

4) powstanie nowej dyscypliny wykorzystującej dorobek obu dyscyplin, będącej teoretyczną podstawą dla strategii rozwoju zrównoważo- nego, czyli „ekonomii zrównoważonego i trwa- łego rozwoju”.

Ta ostatnia dyscyplina powinna opierać się na kilku następujących elementach:

mocnej koncepcji trwałości kapitału przyrod-

• niczego,

korekcie redukcjonistycznej metodologii ekono-

• mii środowiska w kierunku ujęcia pluralistycz- nego,

ewolucji ekonomii głównego nurtu i ekonomii eko-

• logicznej w kierunku ekonomii zrównoważonej, właściwej strukturze wewnętrznej ekonomii eko-

• logicznej,

trwałym i zrównoważonym rozwoju oraz ekono-

• mii zrównoważonej, które opierają się na zasa- dach etyczno ­filozoficznych, w tym na wezwaniu do poczucia osobistej odpowiedzialności i do odpowiedzialności za swoje działania,

interdyscyplinarności podejścia metodologicz-

• nego,

konieczności zmian ramowych warunków go-

• spodarowania przez wykorzystanie instrumentów

polityczno ­prawnych i instytucjonalno­

­organizacyjnych,

konieczności właściwej identyfikacji pojęcia

• trwałości i wypracowania nowych makromier- ników rozwoju społeczno ­ekonomicznego, społeczno ­ekologicznej gospodarce rynkowej lub

• gospodarce mieszanej jako modelu gospodarki, identyfikacji głównych globalnych uwarunkowań

• zrównoważonego rozwoju.

Czy dyscyplina taka ukształtuje się w najbliższej przyszłości? Odpowiedź na takie pytanie pojawi się w przeciągu najbliższych kilku, kilkunastu lat. Jej postać będzie natomiast zależeć od siły oddziaływania kilku determinant, a zwłaszcza:

wzrostu znaczenia, czy wręcz uciążliwości pro-

• blemów powstających na styku gospodarka­

­środowisko przyrodnicze;

siły oporu ze strony zwolenników tradycyjnej

• ekonomii „głównego nurtu”;

tempa rozwoju badań interdyscyplinarnych;

• publicznego zrozumienia roli zasobów przyrod-

• niczych i kapitału naturalnego dla współczesnego człowieka i różnych form jego aktywności, w tym gospodarczej.

Prace W. Nordhausa skłaniają ku odpowiedzi, że ekonomia zrównoważonego i trwałego rozwoju (eko- nomia zrównoważenia) powinna się w pełni ukształ- tować.

Bibliografia

Becla A., Czaja S., Poskrobko T., Międzynarodowa ochrona środowiska, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicz- nego we Wrocławiu, Wrocław 2014.

Czaja S., Globalne zmiany klimatyczne, Wydawnictwo Eko- nomia i Środowisko, Białystok 1998.

Czaja S., Teoriopoznawcze i metodologiczne konsekwencje wprowadzenia prawa entropii do teorii ekonomii, Wy- dawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1997.

Czaja S., Becla A., Ekologiczne podstawy procesów go- spodarowania, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2007.

Czaja S., Fiedor B., Jakubczyk Z., Ekologiczne uwarun- kowania wzrostu gospodarczego w ujęciu współczesnej teorii ekonomii, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok ­Kraków 1993.

Global Warming of 1,5 °C, IPCC, Seul 2018.

Hardin G., The Tragedy of the Commons, „Science” 1968, no. 162(3859), s. 1243–1248.

Hotelling H., The Economics of Exhaustible Resources,

„Journal of Political Economy” 1931, no. 39, s. 137–175.

Kapp W., The Social Costs of Private Enterprise, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1950.

Meadows D. i in., Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973.

Mesarović M., Pestel E., Ludzkość w punkcie zwrotnym, PWE, Warszawa 1977.

ŚĆ IRODA NOBLA W DZIEDZINIE EKONOMII

Wydawnictwo  Polskiego Towarzystwa 

Ekonomicznego

przygotowuje  polską edycję książki 

Williama D. Nordhausa

The Climate Casino

Schonwiese Ch.­D., Klimat i człowiek, Prószyński i Spółka, Warszawa 1997.

Solow R.M., A Contribution to the Theory of Economic Growth, „The Quarterly Journal of Economics” 1956, vol. 11, s. 65–94.

Swan T.W., Economic Growth and Capital Accumulation,

„Economic Record” 1956, no. 32.

Wybrane pozycje z bibliografii Williama Nordhausa 1. Invention Growth, and Welfare, 1969.

2. Is the Economic Growth Obsolete? (wspólnie z J. Tobinem), 1972.

3. World Dynamics: Measurement Without Data, „Economic Journal” 1973, vol. 83, no. 332, s. 1156–1183.

4. Resources as a Constraint on Growth, „American Eco- nomic Review” 1974, vol. 64(2), s. 22–26.

5. The Swedish Nuclear Dilemma, 1977.

6. Economic Growth and Climate: The Carbon Dioxide Problem, „American Economic Review” 1977, vol. 67(1), s. 341–346.

7. The Efficient Use of Energy Resources, 1979.

8. The Cost of Slowing Climate Change: a Survey, „The Energy Journal” 1991, vol. 12, no. 1, Special Issue on Global Warming, s. 37–67.

9. To Slow or Not to Slow: The Economics of the Green- house Effect, „The Economic Journal” 1991, vol. 101, no. 407, s. 920–937.

10. Microeconomics (wspólnie z P.A. Samuelsonem), 1992.

11. Macroeconomics (wspólnie z P.A. Samuelsonem), 1992.

12. The ‘ DICE” Model: Background and Structure of a Dynamic Integrated Climate ­Economy Model of the

Economics of Global Warming, Cowles Foundation Discussion Papers no. 1009, Cowles Foundation for Research in Economics, Yale University 1992.

13. Reflection on the Economics of Climate Change, „Journal of Economic Perspectives” 1993, vol. 7, no. 4, s. 11–

25.

14. The Impact of Global Warming on Agriculture: A Ricard- ian Analysis, „The American Economic Review” 1994, vol. 84, no. 4, s. 753–771 (wspólnie z R. Mendelsohnem i S. Shawem).

15. Managing the Global Commons. The Economics of Cli- mate Change, 1994.

16. A Regional Dynamic General ­Equilibrium Model of Alternative Climate ­Change Strategies, „The American Economic Review” 1996, vol. 86, no. 4, s. 741–765.

17. Modeling Induced Innovation in Climate ­Change Pol- icy, w: Technological Change and the Environment, red. A. Grubler, New York 1996.

18. Economics and Policy. Issues in Climate Change, 1998.

19. Warming the World: Economic Models of Global Warm- ing, 2000.

20. A Review of the Stern Review on the Economics of Cli- mate Change, „Journal of Economic Literature” 2007, vol. 45, no. 3, s. 686–702.

21. A Question of Balance: Weighing the Options on Global Warming Policies, Yale University Press, 2008.

22. The Climate Casino: Risk, Uncertainty, and Economics for a Warming World, 2013.

23. Projections and Uncertainties about Climate Change in an Era of Minimal Climate Policies, „American Economic Journal: Economic Policy” 2018, vol. 10(3), s. 333–360.

Zapowiedzi

Laureatami 50. Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 2018 roku zostali eko- nomiści amerykańscy: Paul Michael Romer (1955), profesor ekonomii i wykładowca Stern School of Busi- ness na Uniwersytecie w Nowym Yorku „za włączenie do długookresowych analiz makroekonomicznych innowacji technologicznych” oraz William Dawb- ney „Bill” Nordhaus (1941), profesor ekonomii na Yale University w New Haven „za włączenie do dłu- gookresowych analiz makroekonomicznych zmian klimatycznych”.

Zwolennicy takiego wyboru laureatów w dziedzinie ekonomii dokonanego przez Królewską Akademię Nauk w Szwecji w 2018 roku uważają, że równocze- sne uhonorowanie prac nad wzrostem gospodarczym oraz środowiskiem jest bardzo aktualnym i ważnym przesłaniem społeczno ­politycznym o zasięgu ogól- noświatowym.

Od 1969 roku, kiedy to Ragnar Anton Kittil Frisch (Norwegia) i Jan Tinbergen (Holandia) otrzymali Na- grodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonometrii „za rozwój i zastosowanie modeli dyna- micznych do analizy procesów ekonomicznych” to zaszczytne wyróżnienie trafiało najczęściej do specjali- stów z zakresu makroekonomii. W tej grupie laureatów, których prace wywarły znaczący wpływ na rozwój teo- rii wzrostu gospodarczego należy wymienić następujące osoby: 1971 rok Simon Kuznets (1901–1985), 1987 rok Robert Merton Solow (1924), 1992 rok Gary Becker (1930–2014), mikroekonomia i socjologia mikroeko- nomiczna, 1995 rok Robert Emerson Lucas Jr (1937), 2004 rok Finn Erling Kydland (1943) i Edward Chri- stian Prescott (1940), 2006 rok Edmund Strother Phelps (1933), 2011 rok Thomas John Sargent (1943) i Christo- pher Albert Sims (1942) oraz 2018 rok William Dawb- ney Nordhaus (1941) i Paul Michael Romer (1955)¹.

* Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu.

1 Warto podkreślić, że oprócz Gary’ego Beckera, który został laureatem tej nagrody za prace z mikroekonomii i socjologii mikroekonomicznej, jedynie Simon Kuznets i Robert Merton Solow zostali bezpośrednio powiązani z teorią wzrostu gospodarczego. Pozostali laureaci zostali przyporządkowani do makroekonomii.

W Polsce prawdopodobnie znacznie lepiej znamy osiągnięcia Williama Dawbneya Nordhausa, dlatego więcej uwagi warto poświęcić dokonaniom Paula Michaela Romera².

Na początku zwracam się z apelem do studentów i ekonomistów, aby rozróżniali Paula Michaela Ro- mera od Davida Hibbarda Romera (1958), który jest wybitnym amerykańskim ekonomistą, profesorem ekonomii politycznej Herman Royer na Uniwersy- tecie Kalifornijskim w Berkeley, autorem powszech- nie znanego podręcznika z makroekonomii i wielu znaczących publikacji z zakresu Nowej Ekonomii Keynesowskiej (New Keynesian Economics).

Współczesne standardy wiedzy w zakresie teorii wzrostu gospodarczego najpełniej wyznacza ukazujące się od 1996 roku czasopismo Journal of Economic Growth pod redakcją prof. Odeda Galora z Brown University w USA.

Na mojej subiektywnej liście najważniejszych współczesnych monografii w tej dziedzinie znajdują się takie dzieła jak: Acemoglu D. (2011), Introduction to Modern Economic Growth; Aghion P., Howitt P.

(1988), Endogenous Growth Theory; Aghion P., Ho- witt P. (2009), The Economics of Growth; Barro R., Sala ­i­Martin X. (1995, 2003), Economic Growth;

Lucas R. (2003), Lectures on Economic Growth;

Aghion P., Durlauf S.N. (red.) (2005), Handbook of Economic Growth, vol. 1 Part A, vol. 1 Part B; De la Croix D., Michel P. (2002), A Theory of Economic Growth. Dynamics and Policy in Overlapping Gene- rations; Galor O. (2011), Unified Growth Theory. Nie ma na niej żadnej monografii Paula Michaela Romera, który według mojej najlepszej wiedzy opublikował dotąd 35 artykułów, 24 working papers i 4 rozdziały w monografiach³. Co w niczym nie umniejsza jego bar- dzo ważnej roli i pozycji wśród specjalistów w zakresie

2 Już chociażby dlatego, że jest starszy od Paula Michaela Romera o 14 lat i znacznie popularniejszy wśród ekonomi- stów przedkładających tzw. ekonomię nieilościową (niesłusz- nie zwaną ekonomią jakościową) nad ekonomią ilościową.

3 W gronie współautorów znaleźli się: Barro R.J., Evans G.W., Garber A.M., Hinkapohja S., Jones C.I., Le- vine D., Kahoe T.J., Nelson R.R., Riviera ­Batiz L.A.

Profesor Paul Michael Romer –

wybitny amerykański uczony, ekonomista, przedsiębiorca, twórca praktycznych idei

Krzysztof Malaga

ŚĆ IRODA NOBLA W DZIEDZINIE EKONOMII teorii wzrostu gospodarczego. Można się o tym przeko-

nać między innymi dzięki lekturze pasjonującej książki Warsh D. (2008), Knowledge and The Wealth of Na- tions. A Story of Economic Discovery, z której wynika, że to właśnie Paulowi Michaelowi Romerowi przypadł w udziale sukces, jakim było rozwiązanie jednej z fun- damentalnych zagadek ekonomicznych, sformułowanej ponad 200 lat temu przez Adama Smitha, znanej jako paradoks zmniejszających się kosztów.

Rozwiązanie zostało podane w dwóch fundamen- talnych artykułach: P.M. Romer (1986), Increasing Retourns and Long Run Growth, „Journal of Politi- cal Economy”, vol. 94, no. 5, October, s. 1002–1037 i P.M. Romer (1990), Endogenous Technological Change, „Journal of Political Economy”, vol. 98, no. 5, October, s. 71–102, poprzedzonych rozprawą doktorską P.M. Romer (1983), Dynamic competitive equilibria with externalities, increasing returns and unbounded growth, napisaną pod kierunkiem naukowym José Scheinkmana oraz Roberta Lucasa Jr i obronioną na Uniwersytecie w Chicago w 1983 roku⁴. Na podstawie zagregowanego modelu wzrostu gospodarczego Paul Michael Romer wykazał między innymi, że z natury nierywalizujące ze sobą idee mogą być źródłem trwa- łego, endogenicznego wzrostu gospodarczego, który jest ograniczony także w warunkach rosnących korzyści skali. W ten sposób stworzył podstawy endogenicznej teorii wzrostu gospodarczego⁵, która zaowocowała bardzo licznymi pracami teoretycznymi. W jej centrum wzięto pod uwagę zmiany technologiczne i idee (inno- wacje), które są odtwarzalne i stanowią kluczowe źródło trwałego wzrostu gospodarczego. W skali mikroeko- nomicznej wyjaśnia to pośrednio dominację firm typu first ­mover, takich jak Microsoft czy Google, przede wszystkim jednak podkreśla centralne znaczenie war- tości własności intelektualnej i stanowi jednoznaczną wskazówkę dla decydentów zajmujących się polityką gospodarczą oraz rozwojem gospodarki.

Paul Michael Romer ukończył jedną z najbardziej prestiżowych szkół średnich w USA Phillips Exter Academy. Na Uniwersytecie w Chicago uzyskał li- cencjat z matematyki (1977), tytuł magistra ekono- mii (1978) i stopień doktora ekonomii (1983). Jako profesor ekonomii pracował w następujących uczel- niach: University of Rochester, University of Chicago, University of California, Berkeley, Stanford University

4 Warto dodać, że w okresie pisania rozprawy doktorskiej Paul Michael Romer odbył studia podyplomowe w Massachusetts In- stitute of Technology i Queen’s University, a jego mentorami byli:

Sérgio Rebelo, Maurice Kugler, Joseph Schumpeter i Robert Solow.

5 Nazywanej również „nową teorią wzrostu gospodar- czego”. Termin ten nie jest najszczęśliwszy, gdyż w XXI wieku pojawiły się prace m. in. Darona Acemoglu i Odeda Galora, które również zasługują na to, by nazywać je „nowymi teoriami wzrostu gospodarczego” i to nie dlatego, że zaliczają się one do nurtu badań nad endogenicznym wzrostem gospodarczym.

(The Stanford Graduate School of Business), New York University (The New York Leonard N. Stern School of Business). Wykładał też w Stanford’s Center for International Development, Stanford Institute for Economic Policy Research, Hoover Institution, Center for Global Development⁶.

Paul Michael Romer jest inicjatorem licznych dyskusji, które przybierają formę esejów dostępnych powszechnie w Internecie i dotyczą kluczowych tema- tów z teorii wzrostu gospodarczego (Nonrival Goods After 25 Years, Human capital and Knowledge, Clear Writting Produces Clearer Thoughts, Speeding­up and Missed Opportunities: Evidence, Speading­up: Theory, Where has all the excludability gone?), makroekonomii (An Indicator of Tribalism in Macroeconomics, What Went Wrong in Macro – Overview, What Went Wrong in Macro – Historical Details, Solow’s Choice, Reactions to Solow’s Choice, The Clinical ­Bench Science Distinc- tion in Macro) oraz tzw. Matchiness (My Paper „Ma- thiness in the Theory of Economic Growth”, Illustra- ting Matchiness – Code Analogy, Recapping: Science, Politics and Mathiness, Feynman Integrity, Stigler Conviction vs. Feynman Integrity), pojęcie wprowa- dzone do ekonomii przez P.M. Romera w stosunku do matematycznych nadużyć dokonywanych w ekonomii (nierealne założenia, nieuprawnione interpretacje, za- pisy matematyczne używane jako zasłona dymna dla ukrycia prawdziwych intencji lub poglądów).

Na początku XXI wieku Paul Michael Romer stwo- rzył firmę Aplia (2001) zajmującą się technologiami edukacyjnymi, która zrewolucjonizowała edukację on­line m. in. w ekonomii. Po osiągnięciu znaczącego sukcesu, firma została zakupiona przez Cengage (2007).

Paul Michael Romer zasiada w radzie powierniczej w Carnegie Endowment for the Advancement of Te- aching. Jest członkiem zarządu Community Solutions, ogólnokrajowej organizacji non profit, której celem jest wzmacnianie społeczności i likwidacja bezdom- ności. Był twórcą NYU Stern Urbanization Project, podjętego w celu prowadzenia badań stosowanych, w ramach których decydenci w krajach rozwijających się mogą wykorzystać szybki rozwój miast, jako źró- dło potencjału gospodarczego oraz podstawę syste- mowej reformy społecznej. Jest również dyrektorem nowojorskiego Instytutu Urbanistyki w Marron, który działa na rzecz pogłębienia zrozumienia działalności miast opartej na współpracy z obywatelskimi innowa- torami w celu poprawy jakości zarządzania miastem.

Od października 2016 roku do stycznia 2018 roku pełnił funkcję Chief Economist i Senior Vice President w Banku Światowym. Jest też laureatem prestiżowej nagrody Horsta Clausa Recktenwalda w dziedzinie

ekonomii. 

6 W 1997 roku uznano go za jedną z 25 najbardziej wpły- wowych osobistości w USA.

Przyznanie przez Komitet Noblowski Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk tegorocznej Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych dwóm amerykańskim uczonym: Wil- liamowi Nordhausowi z Yale University i Paulowi M. Romerowi z New York University, można po- traktować jako wyraz uznania dla przejawiającej się w ich dziełach troski o ludzkość, troski o przyszłe pokolenia i długookresowy, harmonijny, trwały rozwój społeczno ­gospodarczy.

Komitet Noblowski eksponuje charakteryzujący dzieła laureatów holizm, i to zarówno w tytule roz- budowanego do 52 stron pełnego uzasadnienia przy- znania nagrody – Economic Growth, Technological Change and Climate Change (Wzrost gospodarczy, zmiany technologii i zmiany klimatu), jak i w krótszej, publicystycznej, liczącej 8 s. jego wersji pt. Integra- ting Nature and Knowledge Into Economics (Integra- cja natury, wiedzy i nauk ekonomicznych). Obydwa te tytuły odzwierciedlają podstawowe, w tym styczne obszary badawcze laureatów. Obydwaj są bowiem badaczami wzrostu gospodarczego w ujęciu długo- okresowym oraz długookresowej równowagi między postępem gospodarczym, społecznym i ekologicznym, z uwzględnieniem kosztów i efektów zewnętrznych (externalities). Obydwaj traktują taką równowagę jako warunek sine qua non trwałego rozwoju i poprawy jakości życia ludzkości. Romer koncentruje się przy tym w swych badaniach na sprzężeniach zwrotnych między wzrostem gospodarczym a innowacjami.

Nordhaus zaś problematykę długookresowego wzro- stu gospodarczego łączy z analizami zmian klimatu i degradacją środowiska naturalnego, od wielu już dekad (od lat 70. ubiegłego stulecia) wskazując na ko- nieczność uwzględniania tego w rachunkach dochodu narodowego. Obydwaj laureaci wskazują na znaczenie interwencji rządowych zorientowanych na ochronę środowiska naturalnego i na zasadność specjalnego opodatkowania działań skutkujących degradacją środowiska. Nordhaus rekomenduje m. in. globalny schemat podatku węglowego (carbon tax).

Z kolei Romer to ekonomista, któremu przypisy- wany jest przełom w badaniach wzrostu gospodar- czego, przełom jaki dokonał się w latach 80. XX wieku dzięki uwzględnieniu w matematycznych modelach wzrostu gospodarczego kategorii nakładów na badania i rozwój. Dzięki pracom Romera rozwija się nowa teoria wzrostu gospodarczego, tzw. endogeniczna teo- ria wzrostu, która umożliwia pomiar i ocenę wpływu nowych technologii na wewnętrzny potencjał wzrostu, w tym z uwzględnieniem efektów samouczenia (le- arning by doing) oraz wpływu nakładów na badania i rozwój. To odróżnia romerowski model endoge- niczny od neoklasycznych modeli egzogenicznych, w których kwestia wewnętrznego potencjału wzrostu wynikająca z innowacji oraz badań i rozwoju (B+R) była pomijana.

Obydwaj nobliści wskazują na pozytywne i ne- gatywne efekty zewnętrzne (externalities) prze- mian technologicznych i klimatycznych oraz na ich wpływ na równowagę, harmonię i trwałość rozwoju społeczno ­gospodarczego. Prowadzone od dekad przez Nordhausa i Romera badania zmieniają świa- domość społeczną. Dziś już chyba nikogo nie trzeba przekonywać, że zmiany technologii i klimatu oraz ich wpływ na życie społeczno ­gospodarcze, to obec- nie najbardziej gorące tematy w globalnej debacie publicznej. Badane przez noblistów zjawiska rzutują bowiem na jakość codziennego życia ludzi. Zmiany technologiczne, jak i klimatyczne wymagają zatem przemyślanej polityki społeczno ­gospodarczej w skali krajowej i globalnej.

Badania podejmowane przez tegorocznych no- blistów są tym bardziej istotne, że coraz wyraźniej uwidaczniają się bariery wzrostu gospodarczego, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych. Stąd też intensyfikuje się tam, zwłaszcza w środowiskach naukowych, dyskusja na temat rosnącego ryzyka zagrożenia sekularną, czyli trwałą, stagnacją. Zara- zem jednak niefrasobliwa pogoń za wzrostem gospo- darczym, konsumpcjonizm negatywnie wpływa na środowisko naturalne prowadząc do niekorzystnych

Wyraz troski o przyszłe pokolenia ^*

Elżbieta Mączyńska