Funkcje metatekstu w wierszu współczesnym

Dorota Urbańska

Funkcje metatekstu w wierszu

współczesnym

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 82/3, 150-157

P a m i ę t n i k L i t e r a c k i L X X X I I , 1991, z. 3 P L IS S N 0031-0514

DOROTA U R B A Ń SK A

FUNKCJE METATEKSTU W WIERSZU WSPÓŁCZESNYM Wiersz współczesnej liryki posługuje się niekiedy efektam i seman­ tycznymi, jakie można uzyskać przez naruszenie spójności tekstu. Wy­ powiedź poetycka kształtowana wierszem jest — jak każdy utw ór lite­ racki — integralnym komunikatem. Pozostaje zamkniętą i pełną stru k ­ tu rą językową naw et wówczas, gdy przybiera postać wypowiedzi urw a­ nej 1. To, że tekst wiersza stanowi kom unikacyjną całość, nie przesą­ dza — jak wiadomo — niczego o jego spójności. M aria Renata Mayenowa zauważa:

tek sty litera ck ie bu d ow ane jako p ew n e całości o w yzn a czo n y m początku i k o ń ­ cu są na p łaszczyźn ie p rym arnych znaczeń rzadko tek sta m i sp ójn ym i. Ta n ie ­ spójność [...] zm usza do w ielo ra k ich prób sca len ia tek stu , k tóre m ów ią za ­ rów no o jego b ogactw ie sem an tyczn ym , jak i o jego fu n k cji pragm atycznej — organizow aniu, a k ty w izo w a n iu m y ślen ia i p rzeżyw an ia odbiorcy 2.

Jednym ze zjawisk, które rozbijają składniową i semantyczną zw ar­ tość tekstu, jest parenteza, czyli wyrażenie wtrącone, syntaktycznie nie powiązane z resztą wypowiedzi. Zenon Klemensiewisz zalicza zdania z parentezą (obok zdań z przytoczeniem) do wypowiedzeń zestawionych i podkreśla znaczenie opisu takich stru k tu r syntaktycznych dla charak­ terystyki stylistycznej te k s tu 3. Nowsze prace językoznawcze analizują parentezę przede wszystkim w płaszczyźnie semantycznej i przypisują jej status w yrażenia metatekstowego. Okazuje się, że parenteza jest „wypowiedzią na tem at wypowiedzi”. Zagadnieniem polemicznym pozo­ staje, czy metatekstowość stanowi jedyną istotną cechę parentezy i czy wyczerpuje jej opis. Natom iast niewątpliwe jest, że istnieją takie w yra­ żenia parentetyczne, które w ram ach wypowiedzi głównej pełnią rolę wy­ powiedzi na odrębny temat, a mianowicie na tem at całej wypowiedzi

1 T ek st m oże kończyć się przed końcem zdania, p o czątek tek stu m oże n ie pok ryw ać się z początk iem zdania. Np. U rszula K o z i o ł ta k rozpoczyna w ie r sz Ł u s k a n ie g r o c h u : „... m uszę w zią ć go całego (m ruczała k o b ieta )”.

F ragm en ty u tw o ró w cyto w a n e w ty m a rty k u le pochodzą z tom ów : Z. H e r - h e r t, W i e r s z e zebran e. W arszaw a 1971. — U. K o z i o ł , W y b ó r w i e r s z y . W arszaw a 1976. — E. L i p s k a , N ie o ś m ie r ć t u t a j ch odzi, le cz o b ia ł y k o r d o n e k . K rak ów 1982. — A. M i ę d z y r z e c k i , P oezje. W arszaw a 1980. — J. P r z y b o ś , U t w o r y p o e t y c k i e . W arszaw a 1975. — T. R ó ż e w i c z , P o e z je ze b r a n e . W rocław 1971. — W . S z y m b o r s k a : P o e z je . W yd. 2. W arszaw a 1977; W i e l k a liczba. W yd. 2. W ar­ sza w a 1977. — R. W o j a c z e k , N ie sk o ń c z o n a k ru c ja ta . K rak ów 1972.

2 M. R. M a y e n o w a , P o e t y k a te o r e ty c z n a . Zag a d n ien ia j ę z y k a . W yd. 2, popr. i uzup. W rocław 1979, s. 313.

8 Z. K l e m e n s i e w i c z , P r o b l e m a t y k a s k ł a d n i o w e j i n t e r p r e t a c j i stylu . W zb io ­ rze: W k r ę g u j ę z y k a li te r a c k ie g o i a r t y s ty c z n e g o . W arszaw a 196)

F U N K C J E M E T A T E K S T U W W IE R S Z U W S P Ó Ł C Z E S N Y M ₁₅₁ głównej lub jej fragm entu 4. Anna Wierzbicka analizując m etatekstowy charakter parentezy stwierdza, że wypowiedź z parentezą można nazwać d w u t e k s t e m . A więc tekst wiersza zawierający parentezę to w rze­ czywistości dwa teksty wzajemnie zhierarchizowane — tekst główny i „zszyty” z nim m e ta te k st5. W innym metaforycznym ujęciu można mówić o piętrowej budowie takiego utw oru i wyróżnić w nim poziom wypowiedzi głównej i poziom m etatekstu. Parenteza pozostaje zawsze w ykładnikiem heterogeniczności tekstu i świadczy o naruszeniu jego spójności.

Graficznie oddziela parentezę od wypowiedzi głównej para myślników, przecinków albo — co najczęstsze — nawias. W tekście odtw arzanym głosowo wyrażenie parentetyczne zostaje wydzielone środkami prozo- dyjnym i: dwiema pauzami i intonacją. Obniżony ton głosu i szybsze tem ­ po wypowiedzi stanowią intonacyjny wyróżnik m etatekstu. Tak więc wiersz, który zawiera parentezę (parentezy), to utw ór w swoisty sposób modulowany. Najczęściej w trącenia nawiasowe pojawiają się w ew nątrz w ersu i nie przekraczają jego granic. Zmiana tonu i tem pa oraz pauzy wyodrębniające parentezę rozbijają wówczas intonacyjną zwartość w er­ su. Jeśli natom iast wyrażenie parentetyczne wypełnia cały wers, to kon­ tra s t intonacyjny między tekstem głównym a m etatekstem staje się dodatkowym sygnałem prozodyjnym uw ypuklającym stru k tu rę wierszo­ wą utworu.

Rzadkim, ale w artym odnotowania zjawiskiem są w wierszu współ­ czesnym figury intonacyjne oparte właśnie na tych prozodyjnych róż­ nicach, które decydują o intonacyjnej odrębności tekstu głównego i wy­ rażenia parentetycznego. Figura intonacyjna powstaje wówczas, gdy pa­ rentezy zostaną wpisane w stru k tu rę wierszową utw oru tak, że granice w yrażeń m etatekstowych i granice wersów pokryw ają się ze sobą, a prze­ plot wersów odmiennych intonacyjnie ma charakter regularny. Figury intonacyjne są ważnym elementem kompozycji wypowiedzi poetyckiej, niekiedy naw et mogą stanowić jej główne kompozycyjne założenie, np.:

P oeta p isze o ojczyźn ie (m ała w ódka)

P oeta p isze o kob iecie (m ała w ódka)

P oeta p isze (czysta w ódka) sztukę robi

P oeta pisze całe rano (ile w ódki)

P oeta pisze po południu (dużo w ódki)

(R. W ojaczek, P io se n k a o p oecie II)

Regularnym zmianom intonacji w kolejnych wersach odpowiada na płaszczyźnie znaczeniowej utw oru powtarzalność określonej relacji seman­ tycznej. I tak np. w wierszu Lipskiej figura intonacyjno-sem antyczna, któ ra organizuje fragm ent tekstu, opiera się na relacji w ynikania (sku­

4 Zob. A. W i e r z b i c k a , M e t a t e k s t w te kście . W zbiorze: O spójności te k s tu . W rocław 1971. — A. B o g u s ł a w s k i , P r o b le m s of th e T h e m a t i c - R h e m a t i c S tr u c ­ t u r e of Sen ten ces. W arszaw a 1977. — M. G r o c h o w s k i , M e t a t e k s t o w a in t e r p r e ­ t a c j a p a r e n t e z y . W zbiorze: T e k s t i zdan ie. W rocław 1983.

tek — przyczyna). S trukturze wierszowej utw oru zostaje tu nadany bar­ dzo przejrzysty układ kompozycyjny:

N a w et n ie m a się z czego rzucić. (N ie m a gór)

A n i się utopić. (N ie m a oceanów ) N iczym się zatruć. (O leander zaginął)

(E. Lipska, D la czego t a k się c i e s z y s z że ocalałeś?)

M etatekst w wierszu współczesnej liryki pełni różnorodne funkcje stylizacyjne. M etajęzykowa wypowiedź może przybierać postać pozornie odautorskiego komentarza. Objaśnia treść kom unikatu, prostuje zawarte w nim nieścisłości, czasami likwiduje lub wręcz przeciwnie, podsuwa możliwość dwuznacznej interpretacji. Metawypowiedź w roli objaśnienia odnajdujem y w wierszu Przybosia:

po całym bożym m olim (od m ól) roku (J. Przyboś, Za sió d m ą rzeką)

Bez nawiasowego w trącenia ta żartobliwa form a przym iotnika od- rzeczownikowego „moli” byłaby niezrozumiała lub mogłaby zostać od­ czytana niezgodnie z intencją nadawcy, tj. podmiotu lirycznego. Styliza­ cja na odautorski komentarz objaśniający współtworzy tu dowcip języ­ kowy. Żartobliwy charakter ma również pozornie odautorska uwaga, która odnosi się do wierszowej form y utworu:

T y le razy cod zien n ie od tylu la t w górę id ąc po schodach z piętra na piętro i ponad

(tj. ... chyba w rym nad tym kraczący jak w rona: w chm urę ...)

(J. Przyboś, Całość słowa)

Metajęzykowe wypowiedzi wtopione w tekst wiersza mogą odnosić się do określonego w yrazu jako elementu kodu językowego (jak w pierw ­ szym przykładzie z Przybosia) lub jako elem entu kodu poetyckiego. Wówczas taki metajęzykowy komentarz służy pośrednio do form ułowa­ nia zasad własnej poetyki. Czasem tylko po to, by jednocześnie je zła­ mać. I tak np. mimo wyrażonych parentetycznie zastrzeżeń wiersz Wo­ jaczka zaczyna się właśnie od w yrazu „śmierć” :

Śm ierć

(Kto w id zia ł od tak iego słow a zaczynać w iersz N ie lep iej od razu

S ię pow iesić)

(R. W ojaczek, P o c z ą te k w ie rs za )

Stylizacja na odautorski komentarz może pełnić jeszcze inną fu n k ­ cję. Metawypowiedź w poniższym wierszu H erberta jest tylko pozornie odautorskim sprostowaniem („nie jest to zresztą wcale niebo”) lub ob­ jaśnieniem referencji („ona (ta dusza)”). W rzeczywistości parentezy podsuwają możliwość innej interpretacji:

C zeka nad brzegiem w ielk iej i p ow oln ej rzeki na drugim Charon niebo św ie c i m ętn ie (nie jest to zresztą w ca le niebo) Charon

F U N K C J E M E T A T E K S T U W W IE R S Z U W S P Ó Ł C Z E S N Y M ₁₅₃

jest już zarzucił ty lk o sznur na gałąź ona (ta dusza) w y jm u je obola

k tóry n ied łu go k w a śn ia ł pod języ k iem siad a na ty le p u stej łodzi

w szy stk o bez słow a żeb y choć k siężyc albo w y c ie psa.

(Z. H erbert, Brzeg)

Parentezy burzą tu spójność opisu. Spod nawiązującego do mitologii obrazu śmierci jako przepraw y przez rzekę wyłania się druga, zaledwie sugerowana, ale bardziej przerażająca jej wizja.

Parentezy są nie tylko w ykładnikami rozbicia tem atycznej jedności wypowiedzi. Pojawienie się ich w tekście wiersza zazwyczaj komplikuje zawartą w nim charakterystykę podmiotu lirycznego jako w ew nątrz- tekstowego nadawcy komunikatu. Bohater liryczny wiersza Różewicza zachowuje wobec swojej wypowiedzi pewien dystans, kiedy zwraca uw a­ gę na konwencjonalny charakter użytych w niej określeń:

teraz w prow ad zę w as do drugiego m ojego w nętrza O to drugi m ój środek lilia zam k n ięta biała czysta jak sk rzyd ło anioła (to m etafora

ja w an ioły nie w ierzę)

(T. R óżew icz, K r y s z t a ł o w e w n ę t r z e brudnego c zło w ie k a )

Bohater liryczny prowadzi tu — jakby na marginesie właściwego· tekstu — dialog z odbiorcą, a jednocześnie metawypowiedź wnosi do­ datkowe inform acje do jego charakterystyki. Nie wierzy on w anioły, a więc okazuje się, że wcześniejsze odwołania do symboliki religijnej (biała lilia to symbol niewinności, tu symbol czystego sumienia) to rów­ nież nie przejaw w iary, lecz tylko zastosowanie tej samej konwencji opisu.

Czasami wyrażenie parentetyczne nie jest zwrócone dialogicznie ku odbiorcy tekstu, lecz przybiera formę dialogu bohatera lirycznego z sa­ mym sobą. Ta pozorna dwugłosowość monologu — cecha zauważona i opisana przez Michaiła Bachtina 6 — może również zostać wykorzystana dla wzbogacenia charakterystyki wewnątrztekstowego nadawcy. Stwo­ rzony dzięki parentezie dystans wobec zawartości inform acyjnej własnej wypowiedzi pozwala na wprowadzenie do niej dodatkowych odcieni znaczeniowych. W trącenia parentetyczne mogą wyrażać bardzo różno­ rodne postawy nadawcy — niepewność, wahanie, przypuszczenie, za­ skoczenie czy, jak w wierszu Lipskiej, niedowierzanie i zdumienie:

M am sied em d ziesią t (sied em d ziesiąt?) lat. P ły n ę po d ym iącym m orzu a sfa ltu w k ieru n k u w ięk szej całości.

(E. L ipska, P a ń s t w o starców )

8 M. B a c h t i n , P r o b l e m y p o e t y k i D o s to je w s k ie g o . P rzełożyła N. M o d z e ­ l e w s k a . W arszaw a 1970, rozdz. M o n o lo g o w e sł o w o bohate ra i sł o w o n arracji w d łu ż szy c h o p o w ia d a n i a c h D o s to je w s k ie g o .

W analizowanych utw orach wyróżnić więc można poziom „wewnętrz­ nej interpretacji tekstu”, na którym nawiasowo w trącone wypowiedzi są wyrazem stosunku podmiotu lirycznego do zawartego w wypowiedzi poetyckiej sądu. Stylizowane na odautorski kom entarz parentezy kom­ plikują stru k tu rę semantyczną wiersza, powodują, że staje się ona ukła­ dem wielopoziomowym. Ustalenie relacji znaczeniowych między teks­ tem a m etatekstem poszerza możliwości interpretacyjne, wnosi nowe znaczenia do utworu.

Metawypowiedź bardzo rzadko odnosi się do tekstu wiersza jako ca­ łości. Najczęściej dotyczy tylko tego fragm entu, który bezpośrednio ją poprzedza. Parentetycznie wbudowany kom entarz m odyfikuje znaczenie wcześniejszej wypowiedzi, a tym samym zmusza do jej rein terp reta- cji. Np. w wierszu Szymborskiej m etatekstowe w trącenie jest stylizo­ wane na westchnienie piszącego, który biedzi się nad zbudowaniem opisu. Urwane w ersy poprzedzające parentezę okazują się ilustracją owych trudności z formułowaniem myśli. Ich niezwykła, nacechowana stylistycznie forma znajduje uzasadnienie dopiero podczas retrospektyw ­ nej lektury tekstu:

W P aryżu, w dzień poranny aż do zm ierzchu, W P aryżu jak

W Paryżu, który

(o św ięta n a iw n o ści opisu, w sp om óż m nie!) (W. S zym borska, Clo chard )

Najczęściej jednak parenteza stanowi całość znaczeniową tylko z bez­ pośrednio poprzedzającym ją wyrazem. Tak dzieje się np. wówczas, gdy wyrażenie parentetyczne stylizowane jest na przypis, który ma wyjaśnić znaczenie wyrazu. Pozornie — m etatekstowe wtrącenie po­ daje określenie równoważne mu semantycznie, a w rzeczywistości jest swoistą poetycką definicją jego desygnatu, rodzajem lirycznej ch araktery­ styki przedm io tu 7. Oto przykłady takich poetyckich przypisów wbudo­ wanych w tekst wiersza:

k t o k o l w ie k wie gdzie się podziew a w spółczucie (w yobraźnia serca)

— niech daje znać! niech daje znać!

[ ]

p r z y w r a c a m do m iłości.

U w aga! Okazja!

N a zeszłorocznej traw ie w słońcu aż po gardła leży c ie a w ia tr tańczy (zeszłoroczny ten

w odzirej w aszych w łosów ). O ferty pod: Sen.

(W. Szym borska, D robne ogłoszenia)

7 T ego typu w y ra żen ia p aren tetyczn e an alizu ją jako p a ren tezy z p eryfrazą S. B ą b a i S. M i k o ł a j c z a k w pracy P a r e n te z a w p o ls k ie j liryce w s p ó ł c z e s n e j (w zbiorze: O j ę z y k u li te r a tu r y . K a to w ice 1981). A rty k u ł ten jest próbą p rzep row a­ dzenia sem an tyczn ej k la sy fik a c ji parentez. A utorzy n ie u w zg lęd n ia ją jed n ak ich p rym arn ie m eta tek sto w ej natury.

F U N K C J E M E T A T E K S T U W W IE R S Z U W S P Ó Ł C Z E S N Y M ₁₅₅ Poetycki przypis ma zazwyczaj charakter żartobliwy lub ironiczny. Czasem może przybrać również formę dłuższej wypowiedzi, w której dodatkowe inform acje dotyczą np. desygnatu nazwy własnej:

D a w n e m oje pisanie! K olorow y dym ie ze stosu sp alon ych obrazów

W ład ysław a S trzem ińskiego! (Z apisuję to im ię:

ży ł i um arł w biedzie z w yrok u w id om ych ślepców ; d zień przyjdzie,

k ied y jego „Słońca” o św iecą oczy w szy stk ich — od razu).

(J. Przyboś, Głos o poezji)

Analizowane przykłady nie wyczerpują oczywiście listy funkcji, ja­ kie mogą pełnić metatekstowe wypowiedzi we współczesnym wierszu lirycznym . Dotychczas omówione wyrażenia parentetyczne w roli od­ autorskiego kom entarza lub przypisu były w ykładnikam i doraźnej sty­ lizacji wiersza, stylizacji obejm ującej niewielki obszar tekstu. Ale — jak chcemy teraz pokazać — posługiwanie się parentezą może stanowić je­ den z wielu zabiegów, których wspólnym celem jest stylizacja całego utw oru na określony gatunek wypowiedzi nieliterackiej. Duży udział m etatekstu i sposoby jego wprowadzania bywają charakterystyczne dla pew nych typów wypowiedzi i wówczas są odtwarzane w tekstach styli­ zowanych.

U Różewicza, H erberta, a przede wszystkim u Szymborskiej dosyć często wypowiedzi poetyckie stylizowane są na określony genre mowy (np. przemówienie, donos, zarządzenie, ogłoszenie, rozmowę, wywiad, sprawozdanie, reportaż, list). Wówczas w yrażenia parentetyczne speł­ niają w stylizowanym wierszu funkcję analogiczną do tej, którą pełnią w danym gatunku wypowiedzi. I tak np. w wierszu Szymborskiej Pro­

sp ekt, stylizowanym na reklamę pigułek uspokajających (o czym infor­

m uje już sam ty tu ł wiersza), parentezy, w których podana jest żeńska form a w yrazu, naśladują charakterystyczną cechę tekstu reklamowego uwzględniającego płeć adresata:

J esteś jeszcze m łody (m łoda),

p o w in ien eś (pow innaś) urządzić się jakoś. K to p ow ied ział,

że ży cie m a być od w ażn ie przeżyte? Oddaj m i sw oją przepaść — W ym oszczę ją snem ,

będ ziesz m i w d zięczn y (w dzięczna) za cztery łap y spadania.

(W. Szym borska, P r o s p e k t )

Oczywiście zabiegi stylizacyjne nie ograniczają się tu do stosowania w yrażeń wtrąconych. W zacytowanym wierszu podstawowy mechanizm stylizacji polega na wprowadzeniu do jego stru k tu ry składniowej tych form fleksyjnych, które najczęściej w ystępują w tekstach ulotek re ­ klamowych, a więc przede wszystkim form trybu rozkazującego oraz form osobowych czasownika w czasie teraźniejszym i przyszłym drugiej osoby liczby pojedynczej. Nadawca takiego kom unikatu zwraca sie bo­

wiem bezpośrednio do potencjalnego nabywcy („Jesteś jeszcze młody (m łoda)”), doradza, podsuwa gotowe rozwiązania, obiecuje. Mimo że parentezy nie pełnią tu pierwszoplanowej roli stylizacyjnej, to jednak właśnie one są form alnym i wykładnikami w ariantowych realizacji, co stanowi jedną z cech identyfikacyjnych prospektu handlowego jako teks­ tu. Bezpośredni, wręcz poufały ton takiego kom unikatu wymaga uwzględ­ nienia płci adresata. W rzeczywistości mamy tu więc do czynienia z dwo­ ma skontaminowanymi tekstami: jednym skierowanym do kobiety i dru­ gim (takim samym, ale nie tym samym) adresowanym do mężczyzny. Częstym chwytem we współczesnej liryce jest stylizowanie wypo­ wiedzi poetyckiej na tekst naukowy, co pozwala stworzyć pozory obiek­ tywnego, beznamiętnego i ścisłego opisu. Tekst naukow y charakteryzuje zespół dosyć łatwo rozpoznawalnych cech budowy, powiązanych dodat­ kowo z graficznymi wyróżnikami w druku (np. stosowaniem kursyw y w metajęzykowych przykładach lub w cytatach). Do typow ych cech strukturalnych należy tu to, że wypowiedź składa się z tek stu głównego i tekstu pobocznego w postaci przypisów, które zaw ierają cały szereg konkretnych inform acji (daty, tytuły, nazwiska, liczby lub — jak w jed­ nym z wiersz}'· Międzyrzeckiego — nazwy łacińskie):

S tru sie (Struthiones) nigdy n ie ch ow ają g ło w y w p iasek M oże się ta k jed y n ie w y d a w a ć

K ied y zm ęczone kładą się na p łask z w y cią g n iętą szyją S ójka (G arullus glandarius) nigdy n ie w y b iera się za m orze

[ ]

W róbel d om ow y (P asser dom esticus) N ie jest byn ajm n iej szary

(A. M iędzyrzecki, S p r o s t o w a n i a )

P arentezy w wierszach parodiujących styl naukow y „podszywają się” pod różne funkcje tekstu pobocznego. Pełnią najczęściej rolę dodatko­ wych wyjaśnień, odsyłaczy, wskazówek bibliograficznych:

B ezw zględ n y dla os i in n ych b łon k osk rzyd łych P szczołojad m a jednak w y g lą d dobroduszny

W ydaje głos (zob. N aum ann) brzm iący jak k i k i k i [...] (A. M iędzyrzecki, P szc z o ło ja d )

Bardzo charakterystyczny sposób stylizacji na rozprawę naukową to powoływanie się w przypisie na literaturę obcojęzyczną i cytowanie ty ­ tułu w brzmieniu oryginalnym. Styl naukow y dopuszcza — jak wiado­ mo — dwujęzyczność (lub naw et wielojęzyczność) wypowiedzi:

In sty n k t opiekuńczy w śród p in g w in ó w cesarsk ich (A dolf R em ane, Das soziale L e b e n d e r Tiere) O siąga rozm iary m onstrualne:

(A. M iędzyrzecki, P in g w in y )

W trącenia m etatekstowe byw ają poprzedzone typowymi dla parentezy form ułam i wprowadzającymi takimi, jak „à propos”, „dodajmy”, „nota

bene”, „w gruncie rzeczy”, „prawdę mówiąc”, „nawiasem mówiąc”, któ­

re również mogą stanowić elem ent stylizacji płaszczyzny leksykalnej utworu. Inne bowiem form uły wprowadzające w yrażenia w trącone są charakterystyczne dla stylu naukowego, inne dla stylu urzędowego czy potocznego. Metatekstowe form uły wprowadzające jako składnik wypo­ wiedzi m etatekstowej stanowią wyrażenie m etatekstowe „drugiego

stop-F U N K C J E M E T A T E K S T U W W IE R S Z U W S P Ó Ł C Z E S N Y M ₁₅₇ nia”. Taką złożoną konstrukcją, która jest rezultatem wbudowania me­ tatek stu w m etatekst, posługuje się Szymborska w wierszu stylizowanym na recenzję:

W o p isie n ieb a czuć p ew n ą bezradność, autorka gubi się w straszn ym p rzestw orze, uderza ją m artw ota w ie lu p lan et

i w k rótce w jej u m y śle (dodajm y: n ieścisłym ) zaczyna rodzić się p ytanie,

czy ab y jednak n ie jesteśm y sam i

(W. Szym borska, R ec e n zja z nie napis anego w iers za )

Złożona wypowiedź m etatekstowa wprowadza tu odcień ironii, a może autoironii. Należy do zespołu drugorzędnych zabiegów stylizacyjnych zastosowanych w tym utworze.

Parentezy jako w yrażenia metatekstowe w pływają na spójność teks­ tu, w którym w ystępują. Próbowałam pokazać, jak zjawisko to wy­ korzystuje do celów stylizacyjnych i znaczeniowotwórczych współczesna liryka. Metawypowiedzi wpisane w tekst wiersza nie tylko m odulują jego kształt intonacyjny, lecz również zwiększają możliwości tworzenia w nim nowych znaczeń. Każda wypowiedź poetycka z parentezą jest wielopłaszczyznową stru ktu rą semantyczną, w której jeden z poziomów stanow i wyrażony za pomocą parentezy m etatekst. Przed czytelnikiem zostaje postawione zadanie połączenia wypowiedzi głównej i wypowiedzi parentetycznej w jedną spójną całość i odnalezienie drogą zabiegów in­ terpretacyjnych sensu wiersza jako integralnego komunikatu.