Jak wydawać poetów doby Renesansu : kilka uwag nad tekstem Kochanowskiego

Tadeusz Ulewicz

Jak wydawać poetów doby

Renesansu : kilka uwag nad tekstem

Kochanowskiego

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 45/2, 503-538

JA K WYDAWAĆ POETÓW DOBY RENESANSU

KILKA UW AG N AD TEKSTAMI KOCHANOWSKIEGO

1

D yskusja nad sposobem w ydaw ania czy raczej nad przepisami wydawniczym i dla tekstów staropolskich 1 ciągnie się już u nas od tylu lat, że dawno przestała interesować kogokolwiek poza w ąskim i z konieczności wyspecjalizowanym kręgiem znawców z a w o d o ­ w y c h , tj. badaczy filologów, zarówno językoznawców jak i histo­ ryków literatury. Chciałoby się powiedzieć, że pech jakiś zaciążył chyba nad tą sprawą, skoro od la t kilkudziesięciu systematycznie co pewien czas przypom inana i podejmowana na nowo, z now ym zapałem i najlepszymi zam iaram i dyskutantów względnie projekto­ dawców, zawsze — tak przynajm niej było dotychczas — kończyła się połowicznie, tymczasowo, albo też wcale się nie kończyła, ustę­ pując po prostu miejsca sprawom czy rzeczom innym, „w ażniej­ szym“, a w każdym razie pilniejszym, natrętniejszym . Dwie w ojny światowe, które pochłonęły tyle krw i i tru du przynajm niej dwóch pokoleń, ponieść muszą i tu taj część odpowiedzialności, aczkolwiek wszystkiego z pewnością nie w yjaśnią i nie wytłumaczą.

K iedy właściwie po raz p i e r w s z y spraw a zasad, „norm “ w y­ dawniczych dla tekstów staropolskich, stanęła u nas na porządku dziennym, nie czas w tej chwili wyrokować ani dociekać. W każ­ dym razie na pewno zrosła się ona ściśle z dziejami badań nauko­ wych prowadzonych nad literatu rą staropolską w ciągu w. XIX i w yrosła z potrzeby oraz p r a k t y k i wydawniczej uczonych i w y­ dawców dostarczających tekstów klasyków polskich społeczeństwu, interesującem u się coraz więcej i coraz dokładniej w łasną przeszło­

1 O kreśleniem s t a r o p o l s z c z y z n a posługujem y się tu w rozum ieniu historycznoliterackim , tj. w odniesieniu do całego d a w n e g o piśm iennictw a p olsk iego, czy li od średniow iecza gdzieś po sch yłek epoki saskiej.

ścią narodową i polską kultu rą literacką. Aby nie cofać się zbyt daleko wstecz, powiedzmy ogólnie, że na płaszczyźnie już ściśle n a u k o w e j dyskusja nad tym i sprawami ciągnie się przecież — skromnie licząc — przynajm niej od r. 1884, to jest od głośnego Zjazdu renesansowego zorganizowanego w Krakowie przez Akademię Umie­ jętności, w związku z trzechsetną rocznicą śmierci piewcy Psał­

terza i śpiewaka Urszulki. Już w tedy bowiem w ypłynęły i starły

się ze sobą w dyskusji, bardzo żywej i bardzo ostrej (wspominał ją jeszcze po latach K onstanty Wojciechowski na Zjeździe im. Reja w r. 1906), w s z y s t k i e n a j w a ż n i e j s z e z a g a d n i e n i a oraz kłopoty z a s a d n i c z e , które w takiej czy innej formie m iały odtąd co pewien czas powracać i odżywać, i które po kilkudziesię­ cioletnich sporach i naw rotach zdają się dopiero za naszych czasów dojrzewać do zdecydowanego, „urzędowego“ załatw ienia oraz do jednolitego rozstrzygnięcia.

P unktem wyjścia dyskusji z r. 1884 stały się dw a referaty, dość różnych rozmiarów i znaczenia. Pierwszy, ogólniejszy, wyszedł spod pióra językoznawcy, wówczas jeszcze docenta, Antoniego Kaliny i na zagadnienie postawione w tytule (Jakich zasad trzym ać się na­

leży w transkrypcji rękopiśm iennych i drukowanych zabytków pol­ skich od najdawniejszych czasów do X V II wieku?) odpowiadał na­

zbyt ogólnikowo:

Transkrypcja staropolskich zabytków musi ortografią tychże w ten sposób zam ienić na dzisiejszą, aby przy zm ianie znaków piśm iennych zachow aną została jednakow oż w artość ich fonetyczna odnośnych dźw ięków m ow y żyw ej *.

R eferat drugi, nierów nie gruntow niejszy i szczegółowszy, o trw a­ łej, a jakże symptom atycznej wartości do dnia dzisiejszego, napi­ sany był przez Romana Piłata i z góry już uściślał oraz bardzo słusz­ nie ograniczał swoje zadanie do zabytków epoki druków polskich:

Jak należy wydawać dzieła polskich pisarzów X V I i X V II w.? W od­

czycie tym, wyszedłszy od paru ogólniejszych zagadnień w ydawni­ czych oraz od spraw y krytyki tekstu, opowiadał się P iłat — podob­ nie jak jego kolega językoznawca — za stanowczą m o d e r n i z a - c j ą tekstów pod względem p i s o w n i i stanowisko swoje popie­ rał rzeczowo szeregiem argumentów dla historyka literatu ry i kul­

2 P a m i ę tn ik Z ja z d u h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e g o i m ie n ia J a n a K o c h a n o w s k i e g o .

Kraków 1886, s. 44. A r c h i w u m d o d z i e j ó w l i t e r a t u r y i o ś w i a t y w P o 1 s с e. T. 5.

tu ry bardzo istotnych. W arto tu przypomnieć zasadniczy tok jego argum entacji.

Zachowanie oryginalnej pisowni, stwierdzał nasz badacz, m a swój sens i cel niew ątpliw y jedynie w tekstach zabytkowych, powiedzmy tutaj w yraźniej: średniowiecznych oraz — jak to w ynika z jego słów — w pierw szych drukach i niektórych, nader rzadkich dzie­ łach „dawniejszej lite ra tu ry “, gdzie wydanie czy przedruk m a w za­ sadzie zastąpić oryginał lub reprodukow any egzemplarz i uprzy­ stępnić go badaniom językoznawczym i wszelkim innym. Ale

czy potrzeba tego rodzaju zachodzi także w w ydaw nictw ach dzieł XVI i XVII w., o których m owa — niechaj będzie w olno w ątpić. Sądzę, że nie w ym aga tego ani autentyczność tekstu, ani ogóln y cel w ydaw nictw a. O dczytanie tekstu n ie nastręcza, jak w iadom o, w dziełach XVI i XVII w. żadnych trudności; jeżelib y zaś w yjątkow o zachodziła jaka drobna w ą tp li­ w ość, m ożna w inny sposób uczynić zadość dokładności, m ianow icie um ie­ ścić w dopisku w yraz w oryginalnej p is o w n i3.

Bardzo wymowne i charakterystyczne dla przem yślenia tych spraw przez P iłata jest też wprowadzenie rozróżnienia pomiędzy w y- d a n i e m tekstu, a jego dokładnym p r z e d r u k i e m , ściśle re­ produkującym tekst „tego lub owego egzemplarza [.. .] w autentycz­ nym brzm ieniu“ (chodzi tu o to, co najnowsze projekty zasad w y­ dawniczych PAN określają nazwą t r a n s k r y p c j i w przeciw ­ staw ieniu do t r a n s l i t e r a c j i ) . Jak więc widać, autor daleki jest od sztywności i schematyzmu, pomimo że zdecydowanie stoi na stanowisku postulatów historycznoliterackich. Zastrzega się zresztą ostro przeciwko jakimkolwiek próbom zmian czy modernizacji ję ­

zyka: 1

Zm odernizowanie pisow ni nie pow inno bow iem w cale naruszać daw nych form [...]. Zawarty w dziele materiał lin gw istyczn y pozostaje zatem n ie ­ tk n ięty i może służyć tak samo do badań język ow ych , jak gdyby b ył podany w daw niejszej pisow ni. Komu by zaś chodziło o studia nad daw niejszą p iso w ­ nią, ten nie m oże korzystać z takich w ydań, chociażby starały się jak n a j­ ściślej zachow ać w sp ółczesn ą ortografią, ale musi zaw sze sięgnąć do p ierw ­ szego źródła, tj. do druków lub rękopisów oryginalnych...4

Stw ierdzenie konieczności sięgania w pewnych konkretnych w y­ padkach, zwłaszcza językowych, w prost do oryginału (dzisiaj ko­ nieczność tę zmniejsza, acz nie usuwa, rozpowszechnienie się foto­ grafii) otw iera serię przeciw argum entów oraz trudności, z którym i

3 T a m ż e , s. 105. 4 T a m ż e , s. 106.

Piłat musi się z góry rozprawić chcąc utrzym ać sw oją itezę zasad­ niczą. A więc np. spraw a „barw y“, jaką — zdaniem niektórych b a ­ daczy — nadaje tekstowi stara pisownia, nie może tu stanowić prze- ciwargum entu, gdyż pisownia druków XVI i XVII stulecia i tak jest raczej ortografią drukarzy czy wydawców niż autorską, a zatem posiada ona znaczenie tylko podrzędne:

Łudzi ona oko czytelnika, nie pozostaje zaś w zw iązku z istotą rzeczy. Istotną barwę w sp ółczesn ą pod w zględem zew nętrznym nadaje dziełu daw ne brzm ienie w yrazów , m ianow icie daw ne formy i złożenie ich sobą [!], a tej barw y nie zaciera bynajm niej zm odernizow anie p is o w n i5.

Dalszy argum ent za unowocześnieniem pisowni widzi P iłat w jej niedokładności oraz długotrwałej dowolności, chwiejności. Jeżeli każdy drukarz inaczej drukował, a niekiedy naw et „każda niem al książka m iała osobną ortografią, w szczegółach zresztą nader nie­ system atyczną“, to utrzym anie takiego stanu rzeczy w jednolitym wydaw nictw ie byłoby niecelowe, a naw et szkodliwe, mogące łatwo prowadzić do różnych nieporozumień, nie mówiąc już o zasadniczym utrudnieniu, jakie taka postać tekstu przedstawiać by m usiała dla czytelnika. A co zrobić tam, gdzie dzieła jednego autora mamy d ru ­ kow ane w edług najrozm aitszych zasad przez różnych drukarzy? Wyjście jest jedno, proste i praktyczne: u n o w o c z e ś n i e n i e pisowni z odnotowaniem wątpliwości w przypisach, ale przy staran ­ nym zachowaniu cech językowych tekstu, m. in. także z zakresu głosowni {np. â, é, ó, ą obok a, e, o, ę).

Nawet o i n t e r p u n k c j i znalazła się w referacie Piłata krót­ ka, ale rzeczowa i cenna uwaga, dla nas tu taj szczególnie wartościo­ wa, ponieważ dowodzi, iż problem stanowiący przedm iot niniejszych rozważań był staw iany zupełnie tak samo przed laty siedemdzie­ sięciu przez znakomitego uczonego lwowskiego:

Z achowanie daw niejszej interpunkcji w w ydaniach dzieł XVI i XVII w. n ie ma celu, dow olność jej i chw iejność w zastosow an iu znaków pisarskich utrudnia zaś znacznie czytanie dzieł i z tego pow odu uw ażać należy za rzecz ze w szech miar pożądaną, aby w ydaw ca zaopatrzył tekst w dzisiejszą interpunkcją. Inna rzecz, jeżeli chodzi o p rzed ru k i6 dzieł z tego czasu,

5 T a m ż e.

8 Powtarzamy, że w edług term inologii ostatniego projektu zasad w ydaw ni­ czych PAN przez Piłatow y p r z e d r u k n ależy tu rozum ieć ścisłą t r a n s l i t e ­ r a c j ę .

te w in n y zachow ać jak najdokładniej nie tylko, jak w yżej w ym ieniono, p isow n ię oryginału, ale nadto w szystk ie w łaściw ości interpunkcji, a to w celu w iern ego odtw orzenia egzem plarza dzieła, o którego przedruk chodzi. Że zm iana interpunkcji nie pow inna żadną miarą naruszać daw niejszej składni i nadaw ać treści tekstu pod jakim kolw iek w zględem innego toku m yśli, rozumie się sam o przez się 7.

Jest rzeczą jasną, że referat tego typu, udostępniony w formie drukow anej członkom Zjazdu w chwili jego otwarcia, a następnie w skróceniu wygłoszony przez autora na posiedzeniu Sekcji H isto­ rycznoliterackiej 8, musiał wywołać gorącą i w ielostronną dyskusję, tym więcej, że działo się to w okresie szerszych debat nad reform ą pisowni polskiej w ogóle9, a ponadto i dlatego, że odczyt nie był pozbawiony jeszcze pewnej swoistej wymowy (nb. w brew intencjom autora!), a to w związku ze świeżym ukazaniem się wydania pom­ nikowego Dzieł w szystkich Jana Kochanowskiego. Zaraz pierwszy dyskutant, Kazimierz Morawski, deklarujący się zresztą przeciwko tezom Piłata, aczkolwiek nie mogący zachwiać jego argum entam i (,,dla mnie [...] ortografia autorów XVI w. m a swój osobny wdzięk i urok“; ponadto: „modernizowanie dawałoby pochop do [...] wielkiej rozmaitości“), stw ierdzał, że można było odnieść wrażenie, iż refe­ rat w ypowiadał się „przeciw w ydaniu warszawskiemu Kochanow­ skiego“, które przecież ibyło bardzo sumienne i krytyczne 10. Z tym wszystkim głosy w dyskusji rozłożyły się nader osobliwie i wym ow ­ nie. N ajbardziej stanowczo, a naw et wręcz ostro opowiedział się za Piłatem P iotr Chmielowski, z miejsca replikujący M orawskiemu i popierający zdecydowanie poglądy referenta, z dalszych zaś mów­ ców W incenty Zakrzewski, dorzucający tu swoje ciekawe uw agi historyka, oraz znakom ity germ anista i kom paratysta Wilhelm Crei- zenach. Stanowisko pozornie pośrednie zajął ostrożny filolog kla­ syczny, Ludw ik Ćwikliński, obawiający się na podstawie przykładów ze swojej dziedziny badań „rozmaitych koniektur nieuzasadnionych“, do których mogłyby popchnąć wydawców rady i tezy Piłata, acz­ kolwiek samej spraw y pisowni nie tk n ął tu ani słówkiem, czyli w yraźnie g o d z i ł s i ę na jej unowocześnienie, tak jak to w p ra k ­ tyce stosowała filologia klasyczna od dawna. Przeciwko tezom refe­ ratu w ypowiadały się — poza Morawskim — następujące głosy:

7 P a m i ę t n i k Zja zdu... im ie n ia Jana K o c h a n o w s k i e g o , s. 108.

8 T a m ż e , s. 123 (w przem ów ieniu M. Bobrzyńskiego) oraz s. 195 (Piłat). 9 Zob. J. Ł o ś , P is o w n i a p o l s k a w p r z e s z ł o ś c i i o b e c n ie . Zagadnienia i w n io ­ ski. K raków 1917, s. 13— 17.

najpierw bardzo umiarkowany, właściwie kompromisowy, Michała Bobrzyńskiego (,,pod względem osobistego uczucia zgadzam się zu­ pełnie z panem Morawskim i [...] tekstu zmodernizowanego nie lubię czytać. Ale niepodobna osobistych sym patii narzucać całemu ogó­ łowi społeczeństwa...“) n , później zdecydowane, acz dziwnie tu jakoś mało przekonywające — Lucjana Malinowskiego i Stanisław a Tarnowskiego, wreszcie bardzo dyskretny H abury i oparty o nie­ porozumienie — ks. Polkowskiego. A rgum enty tej strony w ypadły, jak już zaznaczyliśmy, uderzająco słabo. W ystarczy powiedzieć, że bodajże najm ocniejszym z nich okazała się uw aga Malinowskiego, powtórzona i przeredagowana przez Tarnowskiego, iż

jak nam jest nieprzyjem nie w idzieć pisarzy daw nych w ortografii z czasów K sięstw a i Stanisław a Augusta, tak później nieprzyjem nym b yłob y w idzieć K ochanow skiego z czasów ortografii n a s z e j 12,

aby nie zatrzymywać się przy nich dłużej. W każdym razie P iłat przy wszystkich nas tu taj bliżej interesujących tezach się u t r z y ­ m a ł , a naw et w końcowej odpowiedzi dyskutantom tu i ówdzie pogłębił je i rozszerzył. I jeszcze jeden szczegół ciekawy. W p ro ­ gram ie Zjazdu zapowiedziany by ł także referat W jaki sposób w y ­

dawać należy poetów łacińsko-polskich w ieku X V I (Ludwika Ćwik­

lińskiego), w yraźnie analogiczny z odczytem poprzednim i m ający n a celu przedyskutow anie podstaw teoretycznych rozpoczętego już pod patronatem Akademii — z zasługi Szujskiego, Wisłockiego i Mo­

rawskiego — w ydaw nictw a korpusu poetów polsko-łacińskich. Zwróćmy uw agę na to, że w referacie tym, który się odbył zaraz po dyskusji nad tezami Piłata, postawiono oczywiście zasadę uno­ wocześnienia i ujednolicenia pisowni (z odnotowywaniem pewnych charakterystycznych odchyleń w przypisach), przyjętą z miejsca jako rzecz zrozumiałą przez słuchaczy, a urzędowo i publicznie afirm o- w aną przez Morawskiego, redaktora i kierow nika całej edycji k ry ­ tycznej 1S.

11 T a m ż e , s. 199.

12 T a m ż e, s. 201. W yjaśn ić trzeba, że M alinow ski staw iał tu sprawę oceny przez potom ność w yraźniej: ocena ta nastąpi za jakie sto — d w ieście lat (zob.

t a m ż e , s. 200).

13 Tę rozbieżność m iędzy sw oim stanow iskiem w dysk u sji nad obu refera­ tami w yjaśn iał — czy też raczej u s i ł o w a ł w yjaśn ić! — M oraw ski następu­ jąco: ,,Co do ortografii zgadzam się zupełnie z p. R eferentem . Tutaj nie może b y ć m ow y o zachow aniu ortografii; p o lscy autorow ie XVI w iek u piszą ortogra­ fią ży ją ceg o języka, ła ciń scy ortografią zdziczałego i um arłego, w ięc ta musi b y ć modernizowana" (ta m ż e, s. 216).

Z tego, co powiedziano dotychczas, okazuje się dobitnie, że za­ równo sam cenny referat Piłata, jak w ogóle cała omówiona powyżej dyskusja z r. 1884 poruszyła właściwie wszystkie trudności i s p r a ­ w y i s t o t n e , związane z ustaleniem zasad wydawniczych dla tek­ stów w ieku XVI. I rzeczywiście. Kto np. brał udział w ostatnich bardzo ciekawych dyskusjach prowadzonych nad tym i zagadnienia­ mi w Polskiej Akademii Nauk na posiedzeniach poznańskim i krakowskim (przypominamy: listopad i grudzień 1953!), ten stw ier­ dza ze zdumieniem, że poruszano się tam w klimacie zupełnie tych samych argumentów, a zarazem z, żalem, że nie wszystko jednak jeszcze „załatwiono“ i uwzględniono. Ale o tym za chwilę. Na razie, aby przerzucić m ost ponad okresem siedemdziesięciolecia (1884— 1954), wspomnijmy jeszcze pokrótce, że obrady z r. 1884, chociaż kw estię zostawiły otw artą (nie doprowadziły do uchwał ogólnie obo­ wiązujących), m iały jednak dalekie refleksy i echa pozakongresowe, zarówno bezpośrednie, w wypowiedziach i sądach badaczy, jak i po­ średnie — w postaci takiego czy innego sposobu w ydaw ania tekstów staropolskich. Nowe, coraz to liczniejsze, niejednokrotnie bardzo staranne i gruntow ne w ydania tekstów literackich, zabytków i źró­ deł dowodziły tego już samym swoim zew nętrznym wyglądem, po­ mimo całej rozbieżności zasad edycyjnych oraz różnej postaci języ­ kowej tekstów (dotyczyło to zaś zarówno B i b l i o t e k i P i s a r z ó w P o l s k i c h oraz wydawnictw Akademii, jak i pozaakademickich edycji Teodora Wierzbowskiego, Adama A. Kryńskiego, Stanisława Ptaszyckiego, Zygm unta Celichowskiego i innych). Zrozumiałe też, że spraw a otw arta w taki sposób, a równocześnie tak ważna i pilna — tek sty i wydania pisarzy czekać nie chciały! — była właściwie ciągle „załatw iana“ po partyzancku, od wydawnictwa do w ydawnictwa i od wydawcy do wydawcy, albo nawet, co gorsza, od tekstu do tekstu. Dlatego w ypływ ała ona stale przy najrozm aitszych sposob­ nościach, dyskusjach, posiedzeniach itp., kończąc się właściwie na niczym, tj. na ogólnym określaniu dwóch mniej czy więcej rozbież­ nych stanowisk albo częściej wprost na utyskiw aniach na p r a k ­ t y k ę wydawniczą, nie zawsze kierującą się jednak jakimiś prze­ m yślanym i zasadami, ponadto chaotyczną i niekonsekwentną. Tak w łaśnie było n a w spom nianym już krakowskim Zjeździe Rejowskim w r. 1906, kiedy spraw a zasad wydawniczych z miejsca się rozwi­ nęła w dyskusji nad referatem Jan a Łosia pt. Wydania zabytków

języko w ych X V I w ie k u 14. Referat dotyczył w praw dzie przede

■wszystkim (chociaż nie wyłącznie!) z a b y t k ó w polskich, niem niej kw estia od .razu została postawiona przez dyskusję w tonie zasad­ niczym, kiedy pierwszy mówca (Konstanty Wojciechowski) stw ier­ dzając niezałatwienie tych spraw przez Zjazd z r. 1884, poprosił

Szan. Przew odnictw o, by raczyło poddać pod uch w ałę k w estię p isow ni autorów XVI w ieku w w ydaw nictw ach A k a d e m ii15.

Wiadomo, że i tym razem nie zapadły w tej spraw ie żadne posta­ nowienia wiążące, chociaż na ogół znów się zgodzono na unowo­ cześnienie pisowni w wydawnictwach tekstów szesnastowiecznych, a to ustam i mówców: K. Wojciechowskiego, A. A. Kryńskiego („niech sobie będzie i modernizacja, ale niechby rozsądnie przeprowadzona, niech ani dźwięk, ani form a dawna nie będzie zmieniona n a dzi­ siejszą“), wreszcie naw et J, Baudouina de Courtenay („modernizo­ w anie w pewnych granicach może być łatwo przeprow adzone bez szkody dla nau k i“). Skończyło się po prostu na uwadze końcowej przewodniczącego (Ptaszyckiego), który w podsum owaniu dyskusji u jął rzecz w formie wniosku przekazanego bliżej nie określonej przyszłości:

żeby przy w ydaw aniu pisarzów polskich ustalić zasady tego w ydaw ania i jeżeli ma już być stosow ane m odernizowanie, to m odernizow anie rozumne, na pew nych przyjętych z góry zasadach oparte le.

Ciekawe, jak się ta przyszłość niepom iernie rozrosła. Prawda, że w ojna przyniosła inną hierarchię potrzeb — dlatego np. znany arty ­ kuł B rücknera Grafika i ortografia (staropolska)17, jak rów nież szereg tomów B i b l i o t e k i P i s a r z ó w P o l s k i c h , m. in. Krome- rowe Rozm owy dworzanina z m nichem przeszły tu taj bez echa — ale za to w okresie międzywojennym znowu, i to właściwie od razu, przyszło do nowych, coraz bardziej wiążących rozmów na ten temat. Spraw a zresztą najw yraźniej do takich właśnie dyskusji dojrzewała, a i potrzeby nagliły teraz nie na żarty. Nie siląc się n a zebranie pełniejszego m ateriału z tych lat, co przekracza zarówno doraźne

14 P a m i ę tn ik Z ja z d u h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e g o im i e n i a M i k o ł a j a R eja , dnia 1-4 lipca 1906 roku. W ydał... W iktor С z e r m a k. Kraków 1910, s. 216 nn.

15 T a m ż e, s. 225— 226.

16 T a m ż e, s. 236.

17 J ę z y k p o l s k i i j e g o h is to r ia z u w z g l ę d n i e n i e m i n n y c h j ę z y k ó w na z i e ­

m ia c h p o l s k i c h . Cz. 1. Kraków 1915, s. 269— 288. E n c y k l o p e d i a P o l s k a . T. 2, dział III.

możliwości piszącego, jak i nasze potrzeby, należy jednak zwrócić uwagę najpierw na drobną, ale ciekawą próbę pokazania w łaści­ wego sposobu w ydaw ania tekstów poetyckich szesnastowiecznych, jaką stanow ił znany tomik Biblioteczki T M J P 18, a następnie na szereg uw ag i wypowiedzi zamieszczanych w różnych latach w J ę- z y k u P o l s k i m .

Aby nie wchodzić w drobiazgi, odnotujm y tu jedynie artykuł Ka­ zimierza Nitscha O nowych wydaniach Kochanowskiego (r. 1921) oraz wielce sym ptom atyczną wymianę poglądów przeprowadzoną po­ między wym ienionym uczonym a wydawcą pierwszych dwóch tom i­ ków Kochanowskiego z B i b l i o t e k i N a r o d o w e j — Tadeuszem Sinką. Dwugłos iten — czy raczej polemika, usiłująca m. in. ustalić pewien wspólny dla językoznawcy i dla historyka literatury, n au ­ kowo uzasadniony punkt widzenia — ograniczył się jednak tylko do kilku spraw najbardziej widocznych, z e w n ę t r z n y c h i po­ został bez większego w pływ u na praktykę wydawniczą dwudzie­ stolecia, prowadzoną dalej po starem u, w edług różnych zasad i b ar­ dzo nieraz rozbieżnych pryncypiów wydawniczych. Z ciekawych uwag Nitscha jeden akcent zasługuje w tej chwili na przypom nie­ nie. Chodzi tu o podniesioną przez autora próbę przeniesienia dysku­ sji na płaszczyznę półurzędową, co znalazło w yraz w zw róceniu się Komisji Językowej PAU do Kom itetu Wydawniczego B i b l i o t e k i P i s a r z ó w P o l s k i c h z propozycją „wspólnego ustalenia tych zasad“, a zarazem i o pew ien uzasadniony sceptycyzm w odniesieniu do szczegółów tych wszystkich zasad i ustaleń, w których przecież n a w y r o s t niesposób wszystkiego przewidzieć i rozwiązać bez- w yjątkowo 19.

Z tym wszystkim na jakieś zdecydowane, „urzędowe“ postaw ie­ nie spraw y zasad wydawniczych dla tekstów staropolskich trzeba tu jeszcze było czekać i to wcale długo. Niewiele tu mogły zdziałać w ystąpienia jednostkowe, w dodatku nie zawsze całkowicie p rze­ myślane (np. żywe, nazbyt emocjonalne, H enryka G aertnera w obro­

18 J. K o c h a n o w s k i , W y b ó r z pism... W ydany ściśle w edług pierw szych druków i objaśniony przez Kazimierza N i t s c h a . W yd. 1. Kraków 1920. W yd. 2. Kraków 1948. B i b l i o t e c z k a T o w a r z y s t w a M i ł o ś n i k ó w J ę z y k a P o l s k i e g o , nr 2. Zwróćm y uw agę, że na dw óch stronach podano tu rów nież tekst poety w p isow ni n o w o c z e s n e j , ale z zachow aniem cech język ow ych .

nie tran sliteracji)20, skoro np. kwestii nie podjął ani naw et w ogóle nie poruszył drugi, im ponujący dorobkiem naukow ym i pozio­ mem dyskusji, jak również całą swą stroną artystyczną i organiza­ cyjną, krakow ski Zjazd Naukowy im. Jan a Kochanowskiego w czerw­ cu 1930 roku. W rezultacie, dopiero w w yniku i skutku obrad Komi­ tetu Ortograficznego PAU, ustalającego nową pisownię polską, po­ wstała w r. 1936 osobna Komisja Wydawnicza (w składzie: Wacław Borowy, Julian Krzyżanowski, Witold Taszycki) m ająca się zająć przygotowaniem i zredagowaniem zasad wydawniczych dla tekstów staropolskich. Prace Komisji — świeżo przypom niane i z uznaniem odnotowane przez K onrada Górskiego — doprowadziły wprawdzie do opracowania, a naw et do ujęcia w form ie sk ry p tu odnośnych z a s a d , ale spraw y ostatecznie nie zamknęły, gdyż po prostu Ko­ m itet Ortograficzny już ich nie uchwalił („bodaj nie zdążono się z tym uporać“ — pisze Górski) i nie nadał im w aloru ani rangi norm obowiązujących.

Tak więc spraw a czekała w dalszym ciągu n a definityw ne roz­ strzygnięcie i wiadomo było, że musi wypłynąć przy pierwszej spo­ sobności. Sposobności takiej dostarczył w r. 1951 jeden z tomów Grzegorza Paw ła przygotow yw anych do druku z ram ienia IBL, gdzie wydawca posłużył się właśnie nie zatwierdzonymi ostatecznie Zasa­

dami wydawania tekstów Akademii. Ponieważ w okresie prac i roz­

mów przygotowawczych transkrypcja taka wywołała sprzeciwy ze strony językoznawców, wszczęto raz jeszcze dyskusję generalną nad sprawą samych z a s a d , tym razem w skali dotychczas u nas nie spotykanej. Wyniki tych prac legitym ujące się, oprócz wielo­ stronnych i w ielokrotnych dyskusji, także szczegółowymi, druko­ wanymi projektam i odnośnych zasad, oddzielnych dla tekstów śred­ niowiecznych (w opracowaniu redakcyjnym Vrtela-Wierczyńskiego), a oddzielnych dla szesnasto- i siedemnastowiecznych (w ujęciu Gór­ skiego) 21 — dojrzew ają wreszcie, po ostatnich popraw kach i zmia­ nach przedyskutow anych w jesieni ubiegłego roku, do ostatecznych

2n H. G a e r t n e r, P s e u d o - O r z e c h o w s k i e g o „ Z i e m ia n in ". Lublin 1921. W bar­ dzo ciekaw ym w stęp ie (s. VI—XVI) om ów iw szy Zjazd z r. 1884 postaw iono tu tezę, iż j e d y n ą naukow ą zasadą w ydaw niczą dla staropolszczyzny jest trans­ literacja.

21 K. G ó r s k i , Pra c e n a d p r o j e k t e m z a s a d t r a n s k r y p c j i i t r a n s lite r a c ji z a ­ b y t k ó w s t a r o p o l s k i c h . Z b a d a ń n a d l i t e r a t u r ą s t a r o p o l s k ą . W ro­ cław 1952, s. 54 nn. Zob. ponadto t a m ż e poszczególn e p r o j e k t y zasad w ydaw niczych opracow ane już osobno dla poszczególn ych epok i zagadnień.

uchwał i wiążących już postanowień. Oczywiście nie sądźmy, że nic się tu już nie da uzupełnić ani zmienić. Szczegóły, m. in. w wyniku ciągle posuwających się naprzód badań językoznawczych, będą z pewnością także i w przyszłości wymagać niejednego jeszcze retu ­ szu czy poprawki zgodnej z aktualnym stanem i postulatam i nauki, jak na to lat tem u przeszło trzydzieści zwracał uwagę N itsch 22. Nie znikną też chyba bez reszty kw estie sporne, które się zapewne ode­ zwą choćby przy bliższym opracowywaniu szczegółowym spraw mniej palących, na razie traktow anych drugoplanowo, jak np. zasad dla tekstów popularnych (szkolnych) oraz popularno-naukowych. Ale zasady o g ó l n e , stanowiące podstawę i novum ostatniego ujęcia, są z pewnością słuszne i niewątpliw ie zdadzą egzamin życiowy bez trudności. Przede wszystkim zaś wprowadzą wreszcie ład i porzą­ dek w dziedzinę nowych wydań i przedruków tekstów staropolskich, realizując w ten sposób postulaty dwóch pokoleń badaczy i wyniki ich doświadczeń oraz dorobku.

2

Przechodzimy teraz do części zasadniczej naszych wywodów, to znaczy do sprawy, która stała się powodem całego dotychczasowego dyskursu historycznego, zapewne przydługiego, niestety, niezbęd­ nego do wprowadzenia w zagadnienie, a zarazem i dla wykazania, że naw et ostatnia, niezwykle sumienna i szczegółowa dyskusja nie wszystko tu jednak jeszcze podsumowała i wykorzystała. Na oży­ wionym posiedzeniu grudniowym w roku ubiegłym zgłoszono m. in. poprawkę do drukowanego p rojektu Zasad transkrypcji tekstów X V I

г X V I I w ieku, któ ra — aczkolwiek dotyczy kwestii dla historyka

literatu ry wręcz z a s a d n i c z e j (dowodzą tego również nasze uwagi dotychczasowe) — nie została dostatecznie rozważona ani też ostatecznie u z g o d n i o n a , a w każdym razie w projekcie nie zaznaczyła się zupełnie, co budzić musi jak najżywsze zastrzeżenia i obawy. Chodzi tu mianowicie o sprawę i n t e r p u n k c j i w w y­ dawnictwach tekstów szesnastowiecznych, innym i słowy o kwestię należytego rozumienia oraz w ł a ś c i w e g o o d d a n i a pełnego sensu tekstu literackiego, p o e t y c k i e g o , w sumie o rzecz, która w Zasadach wychodzi jednak trochę połowicznie i dziwnie niekon­ sekwentnie.

22 J ę z y k P o l s k i , VI, 1921, s. 60.

Przypom nijm y stanowisko projektodawców ostatnich Zasad. Wy­ różnia ono trzy typy wydań: w ydania A (ściśle naukowe, na n a j­ wyższym poziomie i o najwyższych aspiracjach), wydania В (popu­ larno-naukowe) i wreszcie С (skromne w ydania popularne, bez w ięk­ szych pretensji i specjalnych wymagań). W w ydaniach В i С zda­ niem projektu

n ależy przeprowadzić m odernizację interpunkcji, ale zaw sze dążąc do uw zględnienia indyw idualnych w łaściw ości języka danego autora, jak ry t­ mika m ow y lub retoryczne rozczłonkow anie te k s tu 23.

Dorzucono tu przy tym jeszcze parę w yjaśnień technicznych, o których zresztą także można by niekiedy podyskutować 24. W w y­ daniach A natom iast zasada jest i n n a :

W miarę m ożności zachow ać zw yczaje i zasady epoki, interw eniując tylko tam, gdzie pozostaw ienie przestankow ania epoki m ogłoby w y w o ła ć zaham ow anie w recepcji treści i w adliw e jej zrozum ienie. Słow em , m oder­ nizow ać bardzo ostrożnie, tylko w razie oczyw istej k on ieczn ości. W w y ­ padku, jeśli m odernizujem y interpunkcję, w szelk ie niejasności i w ątp liw ości dotyczące składni muszą być skom entow ane w przypisach albo w e w stęp ie filologicznym 25.

Do tej tezy ogólnej dodano dla ilustracji trzy przykłady — rzecz jednakże nieobojętna: wszystkie trzy z prozy, w dodatku ze specjal­ nego trak tatu teologicznego — chcąc w ten sposób unaocznić różne możliwości, wobec których staje wydawca: 1) wypadek, w którym ze względu na zrozumienie tekstu nie da się zostawić interpunkcji oryginalnej; 2) tenże sam casus, w którym , jak się okazuje, w ystar­ czy jednakże tylko częściowa modernizacja interpunkcji (tekst po­ dany w w ersji wydawcy); 3) przykład, gdzie żadna interw encja nie jest konieczna i gdzie przestankowanie oryginału można pozostawić bez zmian.

Pomińmy w tej chwili fakt, że takie postawienie spraw y w Zasa­

dach już z góry naraża edycję na rozliczne niekonsekwencje, a w y­

dawcę na tysiączne kłopoty, prowadzi bowiem do tego, że w tekście — gdzie przecież różne wypadki się przeplatają — trzeba będzie

23 Zob. projekt Z a s a d t r a n s k r y p c j i t e k s t ó w X V I i X V I I w i e k u . Z b a d a ń n a d l i t e r a t u r ą s t a r o p o l s k ą , s. 76— 77.

24 Np. taki przepis szczegółow y: „pozostaw ia się [w w ydaniach B] niezgodne z zasadam i dzisiejszej p isow ni przecinki tylko w tedy, gd y i c h p o z o s t a ­ w i e n i e n i e z a c i e m n i a b u d o w y z d a n i a " ( ta m ż e, s. 77; podkr. T. U.). A leż w takim razie nasuw a się pytanie: po co?

i tak zająć stanowisko m o d e r n i z a c j i o g l ę d n e j (powiedzmy inaczej: najkonieczniejszej), czyli że w rezultacie dostaniemy tu przestankowanie będące mniej czy więcej kompromisową w y p a d ­ k o w ą przepisów nowoczesnych oraz starej pisowni szesnastowiecz- nej. Zarzuty, które można i trzeba takim zaleceniom przeciwstawić, są jednak poważniejsze i nierównie cięższe. Najogólniej dadzą się one ująć w kilku punktach następujących:

1. Przykłady podane w Zasadach m ają na oku tylko prozę (i to

nieliteracką), czyli krąg piśmiennictwa specjalnego, ważny jedynie dla znawców, których i tak jeden czy drugi przecinek nie zmyli. Gdyby natom iast sięgnięto do przykładów l i t e r a c k i c h , zwłasz­ cza zaś do p o e z j i , okalałoby się dowodnie, że próba zachowania interpunkcji staropolskiej za wszelką cenę (jak bowiem inaczej n a­ zwać rezygnację z należytego uwidocznienia pełnego, całkowitego sensu poetyckiego tekstu?) m ija się z celem, i że trudna jest ona do pogodzenia z nowoczesną metodą wydawniczą. Przecież chodzi tu — według terminologii projektu — o tzw. transkrypcję, czyli o oddanie tekstu w starannej, należnej mu szacie językowej i poe­ tyckiej, w postaci opracowanej k r y t y c z n i e przez wydawcę filo­ loga, wolnej od błędów druku, od niedoskonałości i skażenia pisowni, w sumie od tego wszystkiego, co tekst kaleczy i zmienia. Szata zaś w ł a ś c i w a to wcale nie to samo, co niewolniczo w ierna niedo- skonałościom graficznym tzw. pierw odruku (wiemy dobrze, jak to było z naszą pisownią XVI stulecia), ale wręcz przeciwnie, o p r a ­ c o w a n a przez badacza, który za nią ponosi pełną odpowiedzial­ ność naukową. Kto chce, czy potrzebuje tekstu ściśle, fotograficznie wiernego w stosunku do egzemplarza, z którego przygotowywano wydanie, ten sięga (oprócz ewentualnego pierw odruku) jedynie do p o d o b i z n y oryginału (facsimile, wydanie fototypiczne, fotogra­ fia), albo też do transliteracji, właśnie po to w ydaw anych razem z tekstem krytycznym , ażeby zadośćuczynić wszelkim potrzebom na­ ukowym. Zachowywanie więc starej interpunkcji w naszych teks­ tach (powtarzamy: w tzw. transkrypcji) jest dla znawcy zbyteczne — poza tym, że niewykonalne! — a niefachowca myli i drażni. Czyż znajdzie się filolog klasyczny, który by wydając swoich pisarzy w dzisiejszej pisowni (a to jest d la niego zasadą!) równocześnie... za­ chowywał starą interpunkcję, nie tyle naw et rękopisu ile tylko dru­ ku XVI wieku? Nie przesadzajmy tam, gdzie przesada — przy wszelkich pozorach akrybii — faktycznie wychodzi jednak na nie­ korzyść samego tekstu i jego wydania!

2. Sprawa przestankowania nie jest znów taka prosta. Nasza dzi­ siejsza, nowoczesna interpunkcja oparta jest n a zasadach ściśle lo­ gicznych. Jest ona mocno zintelektualizowana i w stosunku do ubo­ giej, w zestawieniu z nią wyraźnie prym ityw nej interpunkcji wieku XVI (wystarczy tu porównać ilość znaków i niekonsekwencje w ich stosowaniu!) bardzo rozbudowana i udoskonalona: u ś c i ś l o n a . Niesposób przecież w nowoczesnym w ydaniu tekstu poetyckiego zre­ zygnować z takich znaków, jak wykrzyknik, średnik, wielokropek, pauza, cudzysłów itp. (niekiedy także i pytajnik, nie zawsze zna­ czony!), jedynie dlatego, że ich drukarz czy wydawca — powiedzmy wyraźniej i konkretniej: np. Januszowski — nie umiał w druku w y­ odrębnić, skoro wiersz domaga się ich niewątpliwie. Przykład poezji Kochanowskiego, zwłaszcza zaś jego Trenów, którym i posłużymy się w dalszym ciągu naszych wywodów szczegółowych, poświęconych bezpośrednio sprawie interpunkcji druków Januszowskiego, jaśniej tę rzecz przedstawi i unaoczni słuszność, a zarazem konieczność n a­ szego protestu. Na razie zaś przypom nijm y jeszcze fakt inny. Prze­ stankow anie druków polskich XVI w. (z łacińskimi było pod tym względem n a ogół lepiej), w danym wypadku jego druków później­ szych — jak powiedzieliśmy, ubogie i prym ityw ne w stosunku do naszego — miało jednak również s w o j e z a s a d y oraz f u n k ­ c j ę , którą pełniło. Górski w ciekawych uwagach wstępnych do pro­ jektu Instytutu Badań Literackich bardzo słusznie zwraca uwagę, iż

np. w dziełku Grzegorza interpunkcja, kierująca się zapew ne tylko potrze­ bami retorycznym i, pow oduje, że rozgraniczenie w ielu zdań i ich części przedstaw ia duże trudności i naw et w ym aga w n iknięcia w m e r itu m spraw (bardzo niełatw ych), o których autor m ó w i26.

Gdyby tę spraw ę zbadać dokładniej.z punktu widzenia jej z a ­ s a d (wcale to przecież nie obojętne dla badaczy polszczyzny epoki Kochanowskiego), to z pewnością dowiedzielibyśmy się wielu cie­ kawych szczegółów, zarówno o drukarzach i drukarniach tam tych czasów, jak też i o rozwoju ówczesnej pisowni polskiej 27. Czynniki

26 K. G ó r s k i , P ra ce n a d p r o j e k t e m z a s a d tr a n s k r y p c ji.. ., s. 55.

27 Znów oddajm y spraw iedliw ość nieżyjącym : już przed p ięćdziesięciu laty K onstanty W o j c i e c h o w s k i — zabierając głos w spraw ie zasad w yd aw n i­ czych tekstów w. XVI — mówił: „nasuwa się jeszcze inna kw estia, czy nie b yłob y ciekaw e dla nas poznanie pisow ni rozm aitych drukarń". Zob. P a m ię tn ik Zja zdu... im ie n ia M i k o ł a j a R eja, s. 225. Później zw racali na to samo uwagę: Jan Ł o ś , Kazimierz P i e k a r s k i (zob. s. 527 nin iejszego artykułu), a zapew ne także i inni badacze.

składniowe (nip. spraw a stosunku między zdaniami: parataksa i hipo- taksa) m iały tu chyba także swoje znaczenie i to z pewnością nie mniejsze (może zresztą nie w tych samych drukach) niż „potrzeby retoryczne“ tekstu, a może także jeszcze i sprawy inne, trudne na odległość do stwierdzenia. W każdym razie nie ulega wątpliwości, że s e n s z n a k ó w przestankowania szesinastowiecznej polszczy­ zny (łacinę świadomie pozostawiamy tu na boku) n i e p o k r y w a s i ę z ich sensem i znaczeniem dzisiejszym, a raczej pokryw a się z nim tylko c z ę ś c i o w o . Wynika stąd jasno, że nie można tutaj dowolnie przerzucać się z jednego system u i układu w drugi, sto­ sownie do uznania tego czy innego wydawcy, i niekonsekwentnie, bo rozmaicie, w różnych tomach tejże samej serii nowej B i b l i o ­ t e k i P i s a r z ó w P o l s k i c h . Jeśli wydawca staw ia w tekście znak dzisiejszy, to tym samym odwołuje się do jego dzisiejszej, n o- w o c z e s n e j funkcji i sensu. Jeśli zachowuje znak dawny, to — z wyłączeniem znaków nie istniejących w obecnym systemie gra­ ficznym (te legitym ują się same przez się!) — ma do tego prawo tylko w tedy, kiedy znak ten nie koliduje z jego zastosowaniem no­ woczesnym. W każdym innym wypadku (nie dotyczy to oczywiście transliteracji, oddającej oryginał znak w znak) byłoby to bowiem nieświadomym m y l e n i e m czytelnika, który pod postacią sobie znaną dostawałby tek st czy znak inny, nie ze wszystkim „transkry- bow any“, wykończony. Rzecz zrozumiała i oczywista, że postępować tu trzeba bardzo ostrożnie i delikatnie, z całym um iarem filologa miłośnika, aby nie wedrzeć się siłą w prerogatyw y nieswoje oraz w funkcję autorską, do której wydawca nie ma prawa. Ale sama zasada m o d e r n i z a c j i interpunkcji pozostać musi o b o w i ą z ­ k i e m edytora tam, gdzie tego przestankowania brak, albo też gdzie jest ono z takich czy innych względów niedostateczne lub niewła­ ściwe. N ikt rozsądny nie zrezygnuje lekkomyślnie z najmniejszych naw et wskazówek, jakich dla zrozum ienia tekstu dostarcza mu jego pierw odruk (a interpunkcja ma tu też oczywiste miejsce i znaczenie), ale i odwrotnie, błąd czy liczne naw et błędy wydawców nie mogą uchylić ich upraw nień ani tym mniej potrzeby należytego, n o w o ­ c z e s n e g o w ydania arcydzieł dawnych wieków.

3. Obrona interpunkcji staropolskiej w w ydaniach A tekstów sze-

snastowiecznych jest kruszeniem kopii w sprawie na ogół wyraźnie sprzecznej z dotychczasową naukową p r a k t y k ą wydawniczą i to praktyką zarówno językoznawców, jak i badaczy literatury. Prze­ cież wiadomo, że przykłady, które by tu można przytoczyć na jej

poparcie, dotyczą jedynie tekstów transliterow anych, czyli że dla nas w tej chwili w grę nie wchodzą i przeciw argum entu nie sta­ nowią. A skoro tak, to wyłączyć tu trzeba z dyskusji i cenne w yda­ nie W izerunku Mikołaja Reja 28, jakie ukazało się dzięki Stanisła­ wowi Ptaszyckiemu, i wydanie /pomnikowe Dziel w szystkich Jan a Kochanowskiego (pomimo swych niedociągnięć i błędów dla bad a­ cza do dnia dzisiejszego podstawowe), i parę innych, bardzo zresztą nielicznych i oderwanych pozycji mniejszego znaczenia. Zresztą wszystkie te w ydawnictwa i ty tu ły — jedne lepsze, drugie gorsze — wyliczać by właściwie należało zaraz po w ydaniach i przedrukach homograficznych, jako że z podobnych tendencji i usiłowań edytor­ skich wywodzi się ich rodowód. Z przeciwnej natom iast strony, modernizującej bez obaw, acz w różnym nieraz stopniu i z różnym powodzeniem, dawną, mniej-' czy więcej niezadowalającą interpunk­ cję pierw odruków — mamy właściwie w s z y s t k i e nazwiska w y­ bitnych badaczy historii literatu ry staropolskiej, a także i szereg znakomitych badaczy językoznawców, z takim i uczonymi, jak Ignacy Chrzanowski, Jan Czubek i Jan Łoś (przypomnijmy m. in. choćby ich wspólne w ydanie dwutomowe Zwierciadła Reja, Kraków 1914), A leksander Brückner, Stanisław Łempicki, Stanisław Kot, Roman Pollak, Julian Krzyżanowski, Karol Badecki, niekiedy także Jan Janów (Ż yw ot Barlaama i Jozafata Sebastiana Piskorskiego), Stani­ sław Pigoń (Tragedia o polskim Scylurusie Jan a Jurkowskiego), Wacław Borowy i cały szereg innych. Osobno chcielibyśmy tu zwró­ cić uwagę na trzy dość różne pozycje wydawnicze oraz na kilka nazwisk z nim i związanych. W kolejności dat wymienić więc trzeba najpierw wspom niany już W ybór z pism Kochanowskiego w ydany

„ściśle według pierwszych druków “ i objaśniony przez Kazi­

mierza Nitscha, gdzie przecież chodziło o „autentyczny tek st“ i język

28 Szczegół jednakże nader w ym ow ny, że rów nież i ten badacz, po ośm io­ letnich zabiegach i staraniach około w ydania W i z e r u n k u , w przedm ow ie do dzieła w ypow iada się... przeciw ko tego typu w ydaniom ! Stw ierdza m ianow icie, że w czasie prac nad tekstem zm ienił zdanie, i że ,,po doprow adzeniu naszego w ydania do końca, po rozejrzeniu się w n ow szych w yd aw n ictw ach przyszliśm y do w niosku, że przedruki z zachow yw aniem w szelk ich ortograficznych w ła ści­ w o ści nie osiągają celu. W ym agają w iele pracy i kosztów , i w ostateczności n igd y nie mogą być w olne od tak zw anych om yłek drukarskich... Zresztą, p isow ­ nia stara n ie jest w ła ściw o ścią pisarza, lecz drukarza. Kto zaś zechce badać pisow nię... itd.” Zob. M. R ej, W i z e r u n e k w ł a s n y ż y w o t a c z ł o w i e k a p o c z c i w e g o .

Podług ed ycji z r. 1560 w ydał Stanisław P t a s z y c k i . Petersburg—W arszawa 1881— 1888, s. XXIII.

polski z w. XVI, a gdzie wydawca podając obok dla porównania pewne teksty w pisowni dzisiejszej (ale „z dodaniem é i a“) słusznie i konsekwentnie nie w ahał się unowocześnić także i przestankowa­ nia, z korzyścią dla samego te k s tu 29. Pozycję drugą stanowić tu będzie najlepsze pod względem tekstu, jakie istnieje do dzisiaj, cenne też ze względu na przypisy, bibliofilskie wydanie Trenów Kocha­ nowskiego, które ukazało się w jubileuszowym roku 1930 nakładem Ossolineum we Lwowie, w opracowaniu H enryka G aertnera i Sta­ nisława Łempickiego. W ydanie to, zachowujące z pietyzmem stronę językową utworu, nie tylko modernizuje bez obaw i zahamowań interpunkcję pierw odruku (ależ inaczej byłoby to działaniem na szkodę utworu!), ale co ciekawsze, załącza naw et w przypisach bliż­ szą m o t y w a c j ę takiego stanowiska wydawców 30, która — zno- wuż rzecz nieobojętna — stosunkowo szybko spotkała się pod pió­ rem H enryka O esterreichera z pośrednią aprobatą J ę z y k a P o l ­ s k i e g o (XV, 1930, s. 117— 118). Trzecią wreszcie rzecz, którą ko­ niecznie należy tutaj wymienić, stanowi ostatnie, piękne i staranne wydanie K rótkiej rozprawy Mikołaj a Rej a, (otwierające pod patrona­ tem Polskiej Akademii Nauk nową serię (tzw. B) dawnej B i b l i o ­ t e k i P i s a r z ó w P o l s k i c h , i związane jak najbardziej bez­ 29 J. K o c h a n o w s k i , W y b ó r z pism..., s. 4 i 5 oraz 10 i 11. Tak sam o p o stą p ił w y d a w c a w trzy la ta p ó źn iej p rzy tom iku: J. K o c h a n o w s k i , S z a ­

ch y . W y d a ł i o b ja ś n ił K azim ierz N i t s c h . Lublin 1923, s. 12— 17, g d z ie na k ilk u stro n a ch z e s ta w io n o tr a n sliter a cję z pop raw n ą, n o w o c z e s n ą tra n sk ry p cją tek stu .

30 P o w o d y tej m o d ern iza c ji z n a k ó w p r z esta n k o w a n ia w y ja ś n ia H en ry k G a e r t n e r n a stęp u ją c o : „ S y stem p r zesta n k o w a n ia , u ż y ty w p ie rw sz y m w y d a ­ niu T r e n ó w i b ez w ię k s z y c h zm ian u tr zy m a n y w w y d a n ia c h n a s tęp n y c h , o d b ieg a od d z is ie js z e g o n a jw ię c e j c z ę s ts z y m sto s o w a n ie m d w u k rop k a. Z nak ten w e w s p ó ł­ c ze sn ej K o ch a n o w s k iem u teo rii r eto r y cz n e j p o s ia d a ł ś c iś le o k r e ślo n e za d a n ie, o d d zie la ł m ia n o w ic ie c z ło n y r eto r y cz n e (m em bra ), por. H e r b e s t, P e r io d ic a e

re s p o n s . lib. V. Lips. V o e g e l 1566, к. Ds. S y s tem u u ż y c ia d w u k rop k a w te k s ­ tach K o c h a n o w s k ie g o , b ez o s o b n y c h b ad ań u s ta lić s ię n ie da; je s t on, o g ó ln ie u jm u jąc, z n a k ie m n i e s k o ń c z o n e j m y śli. P o d a ją c T r e n y w d z isie js z e j s z a ­ c ie o r to g ra ficz n e j, trudn o b y ło z n a k o w a n ie p ierw o d ru k u p o z o sta w ić b ez zm ian, z w ła sz c z a w o b e c p r z ez n a c ze n ia p u b lik a c ji i in n ej o b e c n ie fu n k cji dw u k rop k a. Z a stą p iłem g o k ropk ą, rzad ziej p r zecin k iem , c z a sem m y śln ik ie m . M od ern izu jąc p r z es ta n k o w a n ie, w p ro w a d z iłe m w ię k sz ą ilo ś ć z n a k ó w d e k la m a c y jn y c h niż w p ierw o d ru k u , p o d k r eś la ją c w ten sp o só b u c z u c io w y ch arak ter n ie k tó r y c h p o ­ w ied zeń " (J. K o c h a n o w s k i , T r e n y . W o p r a c o w a n iu H en ry k a G a e r t n e r a i S ta n is ła w a Ł e m p i c k i e g o . L w ów 1930, s. 79— 80). T ak ie s ta n o w isk o G aert­ nera m a tu sz c z e g ó ln ą w y m o w ę i o z n a cza — p o śre d n io — w p ro w a d z en ie p e w ­ n y c h p o p ra w ek do p o g lą d ó w w y g ło s z o n y c h w o d n o to w a n y m już przez n a s w s t ę ­ pie do Z ie m ia n in a (Lublin 1921).

pośrednio z omawianym projektem zasad wydawniczych IBL dla tek ­ stów wieku XVI. Wydanie to, niezależnie od wszelkich projektów i programów czy naw et od osobistych poglądów edytorów, przynieść musiało interpunkcję c a ł k o w i c i e n o w ą i nowoczesną — i to właściwie od pierwszego znaku aż do ostatniego — po prostu z tego względu, że K rótka rozprawa z r. 1543 to druczek tandetny, w ogóle pozbawiony przestankowania i stąd inaczej do opracowania niemoż­ liwy. Aby zrozumieć, jak taka interpunkcja musiała być tru d n a i z konieczności nieraz niepewna, dodajmy, że utw ór (nikt tu chyba nie zaprzeczy wydawcom) stanowi jeden z najtrudniejszych tekstów poetyckich XVI wieku.

3

Po tym, co powiedziano, wypada przyjrzeć się bliżej przestanko­ w aniu w. XVI na konkretnych przykładach utworów poetyckich. Aby nie mówić ogólnikowo o sprawach bardzo zróżnicowanych i b ar­ dzo niejednolitych, ograniczamy się w tej chwili do t r z e c h w y ­ dawnictw krakow skiej D rukarni Łazarzowej, mianowicie do p ier­ wodruków Kochanowskiego: Trenów (wyd. 1 z r. 1580), Pieśni (1586, według nom enklatury Piekarskiego wyd. A oryg.) oraz Fraszek (1584, również wyd. A oryg.). Z tekstów korzystano tu nie wprost ze starodruków, ale z wydań w podobiźnie oryginału — najzupełniej zaspakajających nasze doraźne potrzeby „interpunkcyjne“ — m ia­ nowicie z cennego i rzadkiego dziś facsimile Trenów, dokonanego na podstawie egzemplarza Branickich z Suchej przez Bartynowskiego (Kraków, lu ty 1884; odbito 39 egzemplarzy), oraz z ostatnich pięk­ nych wydań Fraszek i Pieśni pod redakcją W ładysława Floryana (Wrocław 1953). Dodajmy, że nie wszystkie trzy teksty wyzyskano tu taj jednakowo. M ateriał podstawowy zaczerpnięto z Trenów, które kiedyś w związku z własnym, zresztą popularnym wydaniem zana­ lizowano pod tym względem bardzo szczegółowo, i gdzie dosłownie każdy przecinek i dwukropek, starannie wzięty pod uwagę i odpo­ wiednio roztasowany, czekał tylko na sposobność i na w ykorzystanie do takich właśnie rozważań. Innymi słowy, m ateriał literacki Trenów wyzyskano tutaj bez reszty. Natomiast Fraszki i Pieśni przejrzano już i uwzględniono tylko dodatkowo, comparationis causa, z potrze­ by i obowiązku, po to tylko, aby uzyskać nieco szerszą podstawę dowodową i porównawczą z innym i utw oram i Kochanowskiego, wy­ dawanym i w tych samych latach, przez tę samą drukarnię i tego samego nakładcę.

D rukarnia Łazarzowa, wówczas należąca już do jego syna — później, od nobilitacji w r. 1588, znanego pod nazwiskiem Januszow- skiego — była oficyną o starych tradycjach i ustalonej marce. Ojciec Januszowskiego, Łazarz Andrysowic (zmarły w r. 1577), ożenił się był z wdową po Wietorze i w ten sposób wszedł w posiadanie zna­ nej drukarni, ongiś Hieronimowej. Zarówno ojcu jak synowi z całą pewnością wielce na tym zależało, ażeby powszechnie cenione pisma i dzieła Jana Kochanowskiego, przynoszące wydawcy i dobrą sławę „hum anistyczną“ (któż inaczej wiedziałby dziś o Januszowskim, poza wąskim kręgiem badaczy naszego drukarstwa?), i duży a pew ny/do­ chód (któż inaczej łożyłby „koszt“ na te rzeczy?), drukowdły się w jego oficynie i z jego nazwiskiem oraz korzyścią na świat wycho­ dziły. Zbyteczna tego dowodzić, jak również i faktu, że nasz poeta nie był jednak chyba z dotychczasowej szaty drukarskiej swych dzieł całkowicie z a d o w o l o n y , skoiro w znanej przedmowie Januszow­ skiego do tomu zbiorowego poezji pt. Jan Kochanowski (datowanej: Kraków, 12 grudnia 1585) znalazły się następujące, ciągle jeszcze należycie nie wyzyskane i nie ze wszystkim jednoznaczne uwagi:

Jan K o ch a n o w s k i on w ie lk i [...] d ob rze przed śm iercią sw o ją up atru jąc c z a s y n ie p e w n e p o za d id ą ce, w k tó r y c h w s z y tk o rado sie m ien i, p o c zą ł b y ł w n e tż e za ra zem p o w y d a n iu P s a łte r z a p rz ek ła d a n ia s w e g o z e m ną s ie n a ­ m a w ia ć, ja k o b y rz e cz y p isa n ia je g o w s z y tk ie , za ż y w o ta je g o z druk arn ie m ej w y n iś ć n a św ia t m o g ły : c zę śc ią , a b y te, co b y ły g o to w e , d o b r z e w y s z ł y 31, c zę śc ią , a b y o drugich, co w a ż n ie jsz y c h , ty m sn a d n iej m y ślić m ógł; i na ty m b y ło sta n ęło ...

I nieco dalej:

T en te d y w ie lk i i z a c n y p o eta p o lsk i, m n ie W ie lc e M iło ś c iw y P anie, iż za ż y w o ta s w e g o n i e m ó g ł r z e c z y s w y c h d o t e g o k o ń c a p r z y w i e ś ć , j a k o c h c i a ł i u m i a ł : a b y p rz ed się w ie k o m p rz y ­ s z ły m ż y ł w ie c z n ie , z o sta w ił po so b ie, c h o ć n ie w ie le , je d n a k ty le , ile w s z y tk im d o s y ć ; a p o d o b n o i rzec m ogę, w ię c e j niż o w i, co p isa li w ie le ... Cokolwiek by się tu jednak dało powiedzieć — a domysły, i to bardzo różne, aż się cisną pod pióro — jedno nie ulega wątpliwości: że i od strony drukarni dokładano starań, aby wcześniejszy od tych uwag tomik Trenów (które przecież Kochanowski mógł drukować i gdzieindziej!), a następnie Fraszki czy Pieśni ukazały się możliwie bezbłędnie, i że, co za tym idzie, do naszych rozważań dostaniemy tu m ateriał drukow any s t a r a n n i e , a poetycko najdoskonalszy,

31 P o d k r e ślen ia w te k ś c ie p o ch o d zą o d e m nie. Zob. J. K o c h a n o w s k i ,

jaki sobie można wyobrazić. Powtarzam y więc wobec tego nasze pytanie: jak wygląda bliżej interesujący nas system in terp u n k cy jn y pierwszych w ydań wymienionych dzieł Kochanowskiego?

Poeta względnie jego drukarz — w tej chwili jest to zresztą dla nas rzeczą obojętną — m iał tu zatem do dyspozycji g r a f i c z n e j zaledwie cztery znaki przestankowania, a to kropkę, przecinek (wy­ rażany przy pomocy kreski ukośnej : / ) 32, dw ukropek oraz pytajnik. Ponieważ omawiany system graficzny (drukarski) nie rozporządzał tu takim i znakami, jak cudzysłów, w ykrzyknik 33, pauza czyli m yśl­ nik, wreszcie jak wielokropek, wydawca szesnastowieczny m iał więc do dyspozycji autora ówczesnego już od razu układ czcionek i zna­ ków o jakieś 50% uboższy od naszego. Jeśli zaś chciano tu respekto­ wać jeszcze dodatkowo (znowuż obojętne kto: poeta czy drukarz) przerw y retoryczne, które do dzisiaj dość niejednolicie i tylko w y­ jątkowo się zaznacza, nic dziwnego, że kształt zew nętrzny utw oru poezji lirycznej wychodzić musiał spod pras drukarskich zubożony i spry m ity wizowany. Ponadto dzisiaj korzystam y jeszcze z plusów dalszych, jak np. lepszy, bo łatwiejszy, luźny układ wierszy, jak moż­ ność zróżnicowania czcionki co do wielkości i co do kształtu, jak różne rodzaje d ruku itd., podczas gdy poeta epoki Trenów posługi­ w ał się zawsze j e d n ą czcionką, jednakową, zupełnie w yjątkow o tylko wzbogaconą przez jednorazowe, nadzw yczajne zastosowanie m ajuskuły w świadomej funkcji literackiej, poetyckiej. Takim w y­ padkiem wyjątkowym , dowodzącym wielkiej śmiałości artystycznej* i w yjątkowej świadomości w arsztatu poetyckiego równocześnie, jest np. tren XIII Kochanowskiego ze sław nym nagrobkiem Orszulki, w ydrukow anym — z pewnością nieprzypadkowo! — m ajuskułą zwracającą uwagę na epigramatyczny charakter czterow iersza34.

32 P rzecin ek w sw o im k s z ta łc ie n o w o c z e s n y m , d z isiejs zy m , m a z a s to s o w a n ie w w y m ie n io n y c h d ru k ach K o c h a n o w s k ie g o je d y n ie w te k ś c ie sk ła d a n y m m a ju s­ k u łą oraz w k u r s y w ie ła c iń s k ie j (m otto n a c z e le T r e n ó w ) , sp o ty k a m y się w ię c z n im z a le d w ie w k ilk u w y p a d k a ch .

33 R zecz cie k a w a , że je d n a k w y k r z y k n ik (pod n a z w ą n o ta ad m irafion is) o z n a c z a n y g r a fic zn ie w sp o só b n o w o c z e s n y , d z is ie js z y , z n a n y b y ł i s to s o w a n y n ie k ie d y np. w ła c iń s k ic h p ism a c h ora to rsk ich C y cero n a . U n a s w P o ls c e z a le ­ c a ł je g o sto s o w a n ie H e r b e s t. Zob. przyp. n a s. 538 n in ie js z e g o artyku łu.

34 D la p o ró w n a n ia p r zy p o m in a m y te k s t ( T r e n y XIII, w . 15 nn): Tu m i k am ień , m urarze, c io s a n y p o łó ż c ie ,

A na n im tę n ie s z c z ę s n ą p a m ią tk ę w y d ró ż cie : ORSZULA KOCHANOW SKA TU LEZY, KOCHANIE OJCOWE, ALBO RACZEJ PŁACZ I NARZEK ANIE. OPAKES TO, NIEBA C ZN A ŚMIERCI, U D Z IA Ł A ŁA :

Ale to wypadek oderwany (wyraźna wskazówka czy żądanie poety), zatem nie zmienia ani zasady, ani też ogólnych możliwości epoki. Wniosek stąd iprosty: c z t e r y znaki graficzne w omawianych teks­ tach D rukarni Łazairzowej muszą jakoś wyrazić p e ł n i ę tonów poezji lirycznej Kochanowskiego, czyli że i zastosowanie ich musi być i n n e , nierównie szersze, swobodniejsze czy luźniejsze niż dzi­ siaj. Przejdźm y te spraw y kolejno.

I. k r o p k a. Jakie znaki dzisiejsze wolno nam, a nieraz koniecz­ nie trzeba postawić w miejsce kropki w drukach lat osiemdziesią­ tych XVI wieku? Przede wszystkim oczywiście kropkę. To jest w y­ padek zwyczajny, z a s a d n i c z y , podstawowy, i na ten tem at n ik t się ibliżej zastanawiać nie ibędzie. Ale są też bardzo liczne wypadki i zastosowania inne, w których się tym znakiem posługiwano, i w tych miejscach oczywiście musimy go dzisiaj interpretow ać i transkry- bować nowocześnie. N ajpierw jako w y k r z y k n i k . Podajemy od razu przykłady 35 :

...IA N KOCHANOW SKI NIEFORTVNNY OCIEC SWOIEY NAM ILSZEY DZIEWCE Z ŁZAM I N A P ISA Ł .

NIEM ASZ CIE ORSZVLO MOIA.

P ręd k o ś mi n a z b y t v m ilk là /n a g le ć ię sroga Ś m ierć s p ło s z y ła / m oiâ w d ź ię cz n a

sz c z e b io tk o droga.

Już o n a c z ło n e c z k ó w s w y c h w a m i n ie o d źieie : N ie jn â sz / n iem â sz n a d źie ie .

A lb o z g n ie w u (bo w in n a) alb o w ię c z lito ś c i/ D o k o n a y ć ie / prze b o g â / ié y b ié d n éy

sta ro ści.

( T r e n y X V , w . 23— 24)

...JA N KOCHANOW SKI, NIEFORTUNNY OCIEC, SWOJEJ NAM ILSZEJ DZIEWCE Z ŁZAMI N A PISA Ł .

NIE MASZ CIĘ, ORSZULO MOja!

[In sk ryp cja czo ło w a ]

P rędk oś mi n a z b y t um ilkła, n a g le c ię sroga Śm ierć sp ło s z y ła , m oja w d zięczn a

sz c ze b io tk o droG A!

( T r e n y VI, w . 9— 10)

Już ona c z ło n e c z k ó w s w y c h w am i n ie o d zieje: N ie m asz, n ie m asz nadzieJE!

( T r e n y VII, w . 5— 6)

A lb o z g n ie w u (bo w in n a), alb o w ię c z lito ś c i D o k o n a jcie, prze Boga, jej b ied n ej

staroSC I!

35 D la p r z e jr z y s to śc i w e w s z y s tk ic h p r zy k ła d a c h o sta tn ią z g ło s k ę przed zn a ­ k iem , o k tó r y ch od zi, d ru k u jem y in a c ze j niż c a ły w ie rsz: m a ju sk u łą lub m inu s- k u łą.

C za sie p o ż ą d n e y O y c z e n ie p a m ię c i/ W co ani rozum / ani trafią S w ięć i: Z g ó y sm u tn e se r c e / â ten żal su ro w y

W y b iy mi z g ło w y .

C zasie, p o żą d n ej o jc ze n ie p a m ię c i, W co ani rozum , ani trafią ś w ię c i, Zgój sm u tn e se rce, a te n ż a l s u r o w y

W y b ij mi z g ło W Y ! (T ren y X V I, w . 41— 44)

W ystarczy chyba tych przytoczeń. Dla orientacji tylko, że nie są to wcale wypadki rzadkie, dodajmy, że w Trenach naliczyliśmy ta ­ kich miejsc razem ponad 20 (oprócz przykładów przytoczonych zob. również pominięte: I 18, III 8, VII 10, 14, 18, IX 18, X 18, XI 2, 14, XIII 2, XVII 28, XVIII 10, 28, XIX 64, 142, 148), przy czym ude­ rzało też, że szereg razy musimy dzisiaj położyć w ykrzyknik w m iej­ scu kropki tam, gdzie tekst Kochanowskiego brzmi ironią, o bardzo różnym zresztą zabarwieniu. Na przykład:

Już le tn ic z e k p isa n y

I u p lo te c zk i w n iw e c z , i p a sk i z ło c o n e , M a tczy n e d ary płoN E !

[M ać u boga]... n ie tak ąć dać o b ie c o w a ła W y p ra w ę, ja k ą ć daŁA! ...n iestety ż , i p o sa g , i ona W je d n ej sk rz y n c e za m k n io N A ! (T reny VII, w . 8— 10, 13— 14, 17— 18) Albo: A rozum , k tó r y w sw o b o d z ie U m iał m ó w ić o p rzy g o d zie, D ziś le d w e sam w ie o so b ie: Tak m ię pod p arł w m ej choroBIE!

(T ren y X V II, w . 25— 28)

Oprócz wykrzyknika, kropka w wymienionych pierw odrukach Kochanowskiego znajduje się jeszcze niejednokrotnie w sytuacji i użyciu takim, w jakich posługujemy się dzisiaj p a u z ą (myślni­ kiem) oraz w i e l o k r o p k i e m . Wypadki te są znacznie rzadsze od poprzednich, ponadto także mniej wyraźne. Oto dwa przykłady z p a u z ą użytą tu w dwóch różnych sytuacjach, mianowicie w zda­ niu oraz między zdaniami:

Ja k a o liw k a m ała p od w y s o k im sa d em

Idzie z zie m ie k u g ó rze m a c ie rz y ń sk im ślad em , J e sz c z e ani g a łą ze k , ani lis tk ó w rodząc,

S am a ty lk o dop iro szczu p ły m p rątk iem w sch o d zą c: T ę je ś li, o str e cie r n ie lub rod ne p o k rz y w y

U p rzątając, sa d o w n ik p o d c ią ł u k w a p liw y , M d le je zaraz, a z b y w s z y s iły p rzyrod zon ej

U p ada przed n o g a m i m atk i u lu b ioN E J — T ak ci sie m ej n a m ilszej O rszu li d o sta ło !

(T r e n y V, w . 1— 9)

O ch ę d o żn e, p o słu sz n e , karne, n ie p ies z c zo n e , Ś p iew a ć , m ó w ić, ry m o w a ć, ja k o co u czon e; K a żd eg o u k ło n trafić, w y r a zić p o sta w ę ,

O b y c z a je p a n ie ń sk ie u m ieć i zab aw ę; R oztrop ne, o b y c z a jn e , lu d zk ie, n ie rz ew n iw e ,

D o b ro w o ln e, u k ła d n e, sk rom n e i w sty d liW E . — N ig d y on a po ranu karm ie n ie w sp o m n ia ła ,

Aż p ie rw e j B ogu s w o je m o d litw y odd ała.

( T r e n y XII, w . 5— 12)

P aru przykładów, gdzie tekst wymaga dzisiaj podobnego znaku, dostarczają również inne treny (IX 16 i XIX 100, 148, 156), przy czym — rzecz charakterystyczna — wszędzie chodzi tu o pauzę po kropce, czyli o coś w rodzaju sytuacyjnego rozgraniczenia, rozłącze­ nia dwóch zdań od siebie. Teraz w i e l o k r o p e k . Tutaj jest spra­ wa o tyle trudniejsza, że nie zawsze i nie dla każdego potrzeba tego znaku jest równie silna i istotna. W swoim wspomnianym już, popu­ larnym w ydaniu Trenów 36 piszący stanął na stanowisku, że w nie­ których konkretnych w ypadkach — tam mianowicie, gdzie mowa jest jakby przerw ana czy zawieszona i gdzie po niej następuje inny obraz czy inna myśl — znakiem najwłaściwszym (nb. trzeba go tu jednak stosować z umiarem!) jest nieraz właśnie wielokropek, znak m. in. mowy niedokończonej. Oto kilka przykładów:

A ty, p o c ie c h o m oja, już m i sie n ie w r ó cisz N a w ie k i, ani m o jej tę sk n ic ę okróCISZ... N ie Iza, n ie Iza, jed n o sie za tob ą g o to w a ć , A sto p eczk a m i tw em i c ie b ie n a śla d o w a ć .

( T r e n y III, w . 9-12)

...m atk ę u c a ło w a w s z y ta k e ś żeg n a ła : „Już ja to b ie, m oja m atko, słu ż y ć n ie b ęd ę,

A n i za tw y m w d zię cz n y m sto łe m m ie js c a z a sięd ę;

36 J. K o c h a n o w s k i , T r e n y . O p r a co w a ł T ad eu sz U 1 e w i с z. K rak ów 1947. W y d . 4. K rak ów 1950. B i b l i o t e k a A r c y d z i e ł P o e z j i i P r o z y , nr 18. Z a zn a czy ć trzeba, że w sp ra w a ch j ę z y k o w y c h (sa m o g ło sk i p o c h y lo n e, k o ń c ó w k i przym .) w y d a w c a m u sia ł je d n a k d o s to s o w a ć sw ó j te k st d o c a łej serii.