Anna Dobiegała
Dziecko jako medium Zagłady
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 3 (135), 75-79
2012
L ite ra tu ra H olokaustu, m im o że od lat jest p rze d m io te m zainteresow ania b a daczy lite ra tu ry w Polsce i na świecie, a także socjologów, antropologów, k u ltu ro - znawców, psychologów, historyków i psychiatrów , wciąż kryje p rze d czytelnikam i (m am tu na m yśli przede w szystkim zawodowych odbiorców literatury, ale rów nież tych, k tórzy zgodnie z założeniem Agnes H eller p rak ty k u ją pam ięć o Z agła d zie1) tajem nice, wciąż pełna jest białych p lam i niejasności. W ielu naukow ców z m niejszym lub w iększym pow odzeniem p od ejm u je pró b y jej analizy, starając się zapełnić owe b iałe plam y na m ap ie h isto rii, a w szczególności te o rii literatu ry . N ależy do n ic h Ju sty n a K ow alska-Leder. W swojej rozpraw ie doktorskiej Doświad
czenie Zagłady z perspektywy dziecka w polskiej literaturze dokumentu osobistego z suk
cesem podejm uje się analizy tekstów, w których pojawia się tylko i w yłącznie optyka dziecka w sp o jrzen iu na Zagładę. N ależy dodać, że p rze d m io te m zainteresow ania K ow alskiej-Leder są nie tylko teksty stricte literack ie, ale rów nież dziecięce świa dectwa pow stałe w „epoce pieców ” .
O tym , z jaką pracą m am y do czynienia, n iech św iadczy fakt, iż ukazała się ona w W ydaw nictw ie U niw ersytetu W rocław skiego w serii „M onografie F u n d acji na Rzecz N a u k i P olskiej” . P onadto, książka K ow alskiej-Leder uzyskała w yróżnienie w pro g ram ie o tej samej nazwie. Doświadczenie Zagłady... jest książką w ażną z in nego jeszcze pow odu - po d ejm u je kw estię dziecięcych n a rra c ji o Z agładzie, a „to w łaśnie głos dziecka jest w stanie najb ard ziej przybliżyć nas do niew yrażalnego” . M owa dziecka poprzez swoją skrom ność, a czasem w ręcz pokraczność w p ełn i od słania grozę Szoa. Perspektyw a dziecka, przez długi czas trak to w an a przez b a d a
Zob. À. H eller Pamięć i zapominanie. O sensie i braku sensu, przeł. A. K opacki,
7
6
R o ztrząsan ia i ro z b io ry
czy po m acoszem u, szczególnie zasługuje na uwagę, poniew aż, jak pokazuje om a w iana książka, staje się w zorem sposobu m ów ienia o Zagładzie. S tw ierdzenie to w p ełn i u zasadniają słowa K ow alskiej-Leder: „A utorzy tekstów w spom nieniow ych, zakorzenionych w dośw iadczeniu dzieciństw a Zagłady, w najlepszych realizacjach tego te m a tu odrab iają lekcje stylu, jaką dają dok u m en ty z okresu o k u p acji” . Po n adto, autorka Doświadczenia Zagłady... jest b adaczką w ielkiego form atu, o czym św iadczy fakt, iż za przestrogę przy analizow aniu żydow skich św iadectw Z agłady w zięła słowa Janusza Korczaka: „K to opisuje cudzy ból, jakby okradał, żerował na nieszczęściu, jakby m u było m ało tego, co jest”2.
U chw ycenie sensu całej książki K ow alskiej-Leder nie jest m ożliwe bez w n ik li wej le k tu ry Wprowadzenia, w którym b adaczka przedstaw ia koncepcje kluczow ych dla jej książki pojęć, ta k ich jak H olokaust (stosuje jego spolszczoną w ersję i uży wa go w ym iennie z pojęciem Z agłada, oba w yrazy zapisując w ielką literą), lite ra tu ra d o k u m e n tu osobistego (wydaje się, że najbliższa jest jej koncepcja „p ak tu autobiograficznego” autorstw a P h ilip p e ’a L ejeu n e’a 3) czy trau m a (przy w yjaśnia n iu tego zjaw iska autorka Doświadczenia Zagłady... p osługuje się b a d a n ia m i m .in. B runona B ettelheim a, M a rii Lis-Turlejskiej i D o m inika L aC ap ry 4; za tym o sta t n im w yróżnia trau m ę pojedynczego człowieka i całej k u ltu ry ). Przy tej okazji b a d a c z k a szczeg ó ło w o o m a w ia p rz y c z y n y z a m ilk n ię c ia o c a lo n y c h z Z a g ła d y w pow ojennej Polsce, a n astęp n ie w ym ienia etapy procesu „o d m ra ża n ia” p am ięci 0 H olokauście, by pokazać, że p rzypom ina on działanie syndrom u p o sttrau m a- tycznego. R ozw ażania te prow adzą do postaw ienia tezy o trau m aty czn y m w ym ia rze Zagłady, zarówno dla pojedynczego człow ieka, jak i dla cyw ilizacji europejskiej zgodnie z m yślą Im re K ertésza w yrażoną w tekście Ję zy k na wygnaniu5.
K ow alska-Leder stosuje w swojej pracy p odział tekstów na tw orzone hic et nunc 1 post factum , który Jacek L eociak w prow adził w książce Tekst wobec Zagłady b ę d ą cej analizą relacji z getta w arszaw skiego. Doświadczenie Zagłady... dzieli się zatem na dwie zasadnicze części. W pierw szej z nich, zatytułow anej Okupacyjne „tu i te
ra z”, bad aczk a p o d d aje w nikliw ej an alizie p a m ię tn ik i dzieci, k tó ry m przyszło
poznaw ać św iat w cien iu grozy Szoa. Jej wybór p ad a na k ilka, najw ażniejszych z jej p u n k tu w idzenia, tekstów. N ależą do n ic h w ypracow ania pow stałe w p ó łin tern acie m ieszczącym się w getcie w arszaw skim p rzy ulicy N ow olipki 25, a także
2 J. K orczak Pamiętnik, w: tegoż Pisma wybrane, t. 1, red. A. Lew in, N asza K sięgarnia, W arszaw a 1978.
3 Zob. P. L ejeune P akt autobiograficzny, przel. A. L ab u d a, w: tegoż Wariacje na temat
pewnego paktu. O autobiografii, red. R. L uba-B artoszyńska, U niversitas, K raków
2001.
4 Zob. B. B ettelheim Schizofrenia jako reakcja na sytuacje skrajne, przeł. D. D anek, „O dra” 1990 n r 9; D. L aC ap ra History and Memory after Auschwitz, C ornell U niv ersity Press, Ith a c a -L o n d o n 1998; M. L is-Turlejska Traumatyczny stres.
Koncepcje i badania, W ydaw nictw o In sty tu tu Psychologii PAN, W arszaw a 1998.
okupacyjne d zien n ik i lub ich ocalałe fragm enty n ap isan e przez żydow skie dzieci w języku polskim : d zien n ik R eni K noll (K ow alska-Leder podkreśla n ie k ro n ik ar- skie podejście diarystki, a o jej zapiskach m ówi, że „m ają ch a ra k te r w yłącznie in tym ny, bez am bicji św iadczenia o losie Żydów podczas drugiej w ojny św iatow ej”), d zien n ik D aw ida Rubinow icza, k tó ry dla au to rk i pracy jest „św iadectw em dzie cięcej sam otności i b ez rad n o śc i” (jako cechy charakterystyczne zapisków chłopca badaczka w ym ienia w strzem ięźliw ość w opisie faktów oraz położenie akcentu na em ocjonalny stosunek do w ydarzeń), d zien n ik -sta d iu m choroby głodowej D aw i da Sierakow iaka, którego autorka Doświadczenia Zagłady... nazywa „człowiekiem słowa” i częstokroć podkreśla jego wysoki poziom intelektualny. Z apiski tego ostat niego są o tyle w ażne, że dają w gląd w kryzys dotykający żydow ską ro dzinę po d czas hitlerow skiej okupacji. Listę dziecięcych diariuszy zam ykają p am iętn ik i dwóch anonim ow ych dziew czynek z getta w Ł odzi opisujące najgorszy czas w dziejach łódzkiej dzielnicy zam kniętej.
A nalizę dziecięcych świadectw Zagłady zam yka podrozdział zatytułow any Wobec
rozpadu i pustki - o sensie prowadzenia dzienników przez dzieci żydowskie podczas dru giej wojny światowej, gdzie autorka rozważa motywy, n iek ied y bardzo złożone, p o
wstawania dziecięcych dzienników. Podobnie jak w innych fragm entach Doświadczenia
Z a g ła d y ., rów nież tu K ow alska-Leder p opiera swoje rozw ażania w ypow iedziam i
innych badaczy, często w ybitnych specjalistów w danej dziedzinie. W tym w ypad k u pow ołuje się na prace M ałgorzaty M e lch io r6 oraz A ndrzeja C ieńskiego7. Powo dy sięgania po pióro przez żydowskie dzieci autorka Doświadczenia Zagłady... dzieli na zew nętrzne i w ew nętrzne, a jako n ajisto tn iejsze spośród n ic h w ym ienia: po szukiw anie przez dzieci ra tu n k u p rze d o sam otnieniem , p rag n ie n ie pozbycia się w ew nętrznego n apięcia oraz odzyskania równow agi psychicznej, a nad e wszystko potrzeba, któ rą badaczka nazywa „potrzebą sam opotw ierdzenia” .
W drugiej części swojej pracy, opatrzonej tytułem Literackie powroty do dzieciń
stwa czasów Zagłady, Kowalska-Leder skupia się na tekstach stricte literackich pisanych post factum przez dzieci H olocaustu. Pojawiają się tu takie utw ory - wspom nieniow e
teksty autobiograficzne - jak powieści H enryka G rynberga, Dziewczynka w czerwo
nym płaszczyku Rom y Ligockiej, Chleb rzucony umarłym Bogdana W ojdowskiego, Sub- lokatorka H anny K rall, Koń Pana Boga W ilhelm a D ichtera, Czarne sezony M ichała
Głowińskiego czy wreszcie Malowany pta k Jerzego Kosińskiego, by w ym ienić n aj w ażniejsze z nich. Ich autorzy starają się za pom ocą powieściowego języka zrekon struow ać dziecięcy p u n k t w idzenia Zagłady, a K ow alska-Leder próbuje w swojej pracy obnażyć sposoby, jakim i udaje im się to osiągnąć, jednym lepiej, dru g im go rzej, stara się prześledzić rep e rtu a r środków w yrazu, które pozw alają stworzyć na nowo dziecięcy p u n k t w idzenia. Badaczka skupia się w tym m iejscu na motyw ach,
1·». 1·». 6 Zob. M. M e lch io r Zagłada a tożsamość. Polscy Ż ydzi ocaleni na „aryjskich papierach"
W ydaw nictw o IFiS PAN, W arszaw a 2004.
7 Zob. A. C ień sk i Pamiętniki i autobiografie światowe, Z ak ład N arodow y im . O ssolińskich, W roclaw 1992.
7
8
R o ztrząsan ia i ro z b io ry
typach postaci, w końcu sekwencjach w ydarzeń charakterystycznych dla tej prozy. Do katalogu stałych motywów tem atycznych zalicza m .in. m otyw dzieci żydowskich o k rutnie dośw iadczonych podczas okupacji, motyw zam iany ról m iędzy rodzicam i i dziećm i, m otyw podziału ludzi na „czarnych” i „jasnych”, motyw dziecięcego m a rzenia o spacerze po „aryjskiej stro n ie” czy wreszcie m otyw pow ojennej fascynacji żydowskich dzieci kom unizm em .
B rak kom entarza ze strony n arra to ra , fragm entaryczna n arracja, nieodnosze- n ie się do stan u ducha b o h atera, nienazyw anie jego uczuć, peryferyjne usytuow a n ie n a rra to ra w zględem rozgryw ających się w ydarzeń, zastosow anie m ilczenia czy w reszcie ironiczne n iep o ro zu m ien ie - to sposoby o ddania dziecięcej perspektyw y w tek stach pisanych post factum . Te literack ie chw yty au to rk a Doświadczenia Z a
głady... om awia szczegółowo w rozdziale zatytułow anym Narracja dziecięca - świa dectwo jako wydarzenie, kończącym d ru g ą część jej pracy. T utaj, p o d o b n ie jak
w podsum ow aniu pierw szej części, K ow alska-Leder stara się odpow iedzieć na py tan ie: skąd w dzieciach H o lo k au stu b ierze się p o trzeb a spisyw ania w ojennych w ydarzeń. B adaczka w yjaśniając tę kw estię p osiłkuje się w ypow iedziam i F ranka R. A nk ersm ita, k tó ry w akcie opow iadania o trau m aty c zn y m w ydarzeniu w idzi m ożliw ość k o n ta k tu z przeszłością. Ponadto, literack ie pow roty do przeżyć z cza sów w ojny ocalają ta m te n świat i tam ty ch lu d z i od zapom nienia. G rynberg z kolei przym us p isan ia o Szoa w yjaśnia zobow iązaniem , jakie zostało m u n arzucone: być straż n ik ie m pam ięci. N ajw ażniejszym jed n ak pow odem okazuje się chorobliw y przym us pam ięci, na jaki skazane są dzieci H olokaustu.
W ydaje się, że kluczow ym rozdziałem dla tej części, jak rów nież dla całej książki K ow alskiej-Leder, jest rozdział o patrzony ty tu łem Czy dzieci kłamią? C ały te n frag m e n t jest p ró b ą odpow iedzi na p y ta n ie postaw ione w ty tu le. P u n k te m wyjścia swoich rozw ażań badaczka czyni tekst o typologii pow ieści F ran za Stanzela. W y różnia on dwie podstaw ow e form y n arracji: p rzedstaw ienie, inaczej p rezentację sceniczną, oraz relację, inaczej opow iadanie rela cjo n u jąc e8. To w łaśnie ta ostatnia jest d om inującym sposobem opow iadania w analizow anych w drugiej części D o
świadczenia Zagłady... utw orach. Z darzają się w śród n ic h jednak teksty, któ re for
m ą n a rra c ji ciążą k u p rez en ta cji scenicznej, w zbudzając tym sam ym w ątpliw ości co do tego, czy są one w iarygodne. P rzykładem takiego te k stu jest Dziewczynka
w czerwonym płaszczyku R om y L igockiej, gdzie m am y do czy n ie n ia z n a rra c ją
w pierw szej osobie liczby pojedynczej w czasie teraźniejszym . B adaczka p o k az u je, jakie tru d n o ści, a naw et błędy w ynikają z przyjęcia przez p isark ę jako sposobu m ów ienia o swoim dośw iadczeniu H o lo k au stu form y p rezentacji. Ligocka w ten sposób zadaje k łam tw ie rd z en iu L ejeu n e’a w yrażonego w słowach: „A utobiografie n ie są p rze d m io ta m i estetycznej konsu m p cji, lecz społecznym i śro d k am i m iędzy ludzkiego porozumienia”9. W tym m iejscu swojej pracy K ow alska-Leder porusza 8 Zob. F. Stanzel Typowe form y powieści, przeł. R. H an d k e, w: Poetyka. Materiały
do ćwiczeń, oprac. D. U licka, UW, W ydział Polonistyki, W arszaw a 2001.
rów nież kontrow ersyjny pro b lem w ykorzystyw ania te m aty k i H olo k au stu dla od dania tra u m y innej niż dośw iadczenie Zagłady.
C zytanie lite ra tu ry H olokaustu pisanej post factum jest le k tu rą tru d n ą i przy tłaczającą, cz ytelnik bow iem za każdym razem dośw iadcza A nkersm itow skiego objaw ienia się przeszłości. Z m ierzenie się z d o k u m e n tam i pisan y m i w apogeum Z agłady przynosi jeszcze więcej cierp ien ia, w ydaje się le k tu rą w prost nie do z n ie sienia, raz ze w zględu na to, że ich autorzy w przew ażającej w iększości nie przeży li Z agłady, dw a, że z m u sz a ją one do z m ie rz e n ia się z ic h m a te ria ln ą fo rm ą (czytelnicy nie m ają m ożliw ości pozn an ia w ojennych p am iętn ik ó w z tej strony, badacze lite ra tu ry m ają z kolei ta k i obow iązek). W ielką zasługą K ow alskiej-Leder jest to, że w swojej rozpraw ie doktorskiej nie tylko skupiła się na w sp o m n ien io wych autobiograficznych utw orach dzieci H olokaustu, ale podjęła się również tru d u przeanalizow ania dziecięcych p am iętn ik ó w z czasów Zagłady. Badaczka w ykazała się ogrom ną w iedzą i jeszcze w iększą w yobraźnią p o trzeb n ą przy fachowej le k tu rze tego ty p u tekstów. Jed n ak nie tylko to św iadczy o w artości jej książki. A utorka nie pozostaw iła bez kom entarza żadnej kw estii istotnej dla poruszanej przez nią tem atyki. O m aw iane w Doświadczeniu Zagłady... fragm enty dzienników żydowskich dzieci opatrzyła obszernym k o n te k ste m historycznym , w ypow iedzi dziecięcych diarystów u zu p e łn iła rze teln ą w iedzą z zakresu h isto rii, psychologii, a naw et m e dycyny. W szystko to w p o łączeniu z now atorstw em i odkryw czością jej p racy sp ra wia, że Doświadczenie Zagłady... jest książką p ełn ą i wielowym iarow ą.
Anna DOBIEGAŁA
Abstract
Anna DOBIEGAŁA Un iversity o f Gdańsk
Child as a medium of the Holocaust
R eview: Justyna Kow alska-Leder Doświadczenie Zagłady z perspektywy dziecka w polskiej literaturze dokum entu osobistego [The experience o f the H olocaust from the child’s viewpoint in Polish literature], W y d a w n ic tw o U W r, W ro c ła w 2009,
