Przemiany funkcjonalno-przestrzenne ośrodków zabytkowych w strukturze miast Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego w latach 1961-1970

Mirosław Przyłęcki

Przemiany

funkcjonalno-przestrzenne ośrodków

zabytkowych w strukturze miast

Legnicko-Głogowskiego Okręgu

Miedziowego w latach 1961-1970

O n e o f th e m o s t d if fic u lt p ro b le m s is p e r m a n e n tly e n c o u n te r e d in to w n s h a v in g t h e i r u r b a n tis s u e s c o m ­ p o se d o f b u ild in g s v a ry in g a s to th e i r v a lu e a n d , in a d d itio n , th e se le c tio n of a p r o p e r c o n c e p t of th e i r s p a tia l d e v e lo p m e n t. U n til th e r e c e n t tim e th e r e w e re c r e a te d th r e e c o n c e p ts of r e h a b i li ta t io n o f a h is to ric a l u r b a n s e ttin g c o n s is tin g in : (1) a d a p ta tio n of n e w a r c h ite c t u r e to a d e fin e d s ty le of e x is tin g h is to ric a l b u ild in g w h ic h th e s o lu tio n w h e n c o n s id e re d fro m a n a e s th e tic a l v ie w p o in t c o n ta in s th e s m a lle s t p o ss ib le n u m b e r of r is k s a n d th u s h a s f o u n d n u m e r o u s s u p ­ p o r te r s ; (2) re m o v a l o f a n c ie n t, in p rin c ip le , n o t h is to ­ r ic a l b u ild in g (th o u g h in p r a c tic e s e v e r a l in s ta n c e s m a y b e lis te d in w h ic h also h is to r ic a l b u ild in g s w e re re m o v e d ) a n d c r e a tin g in its p la c e of m o d e r n a r c h i te c ­ tu r e w ith its s t a n d a r d iz e d s h a p e s (b lo c k s of fla ts ); in th is c a se , h o w e v e r, h is to ric a l b u ild in g s a r e m a r k e d ly c o n tr a s tin g w ith th o s e m o d e r n a n d th e to w n s a re d e ­ p r iv e d o f t h e i r o rig in a l, h is to ric a l, c u lt u r a l a n d a e s th e ­ tic a l v a lu e s ; (3) d e s ig n in g of n e w b u ild in g in a ll th e s e p la c e s w h e r e lo sses a r e to b e fo u n d in th e d e n s e ly b u ilt q u a r t e r s w ith a s im u lta n e o u s c a r e f u l a d a p ta tio n of n e w b u ild in g s to th e i r h is to r ic a l s u rro u n d in g s . W h ile e m p h a s iz in g th e n e e d to c a re f u lly a p r o a c h to h is to r ic a l u r b a n p a t t e r n s th e a u th o r m a k e s a n a p p e a l to d e s ig n e rs t h a t th e y s h o u ld r e m e m b e r a b o u t th e n e c e s s ity to lim it th e a g g re s s iv e f e a tu r e s in a r c h i te c ­ t u r a l fo r m s of t h e i r b u ild in g s , to m o d e r a te ly u se th e c o lo u rs on t h e i r fa ç a d e s a n d d e ta ils a n d , f in a lly , to a p p ly th e p r o p e r ly a d a p te d m a te ria ls . A s a n o t h e r i m ­ p o r t a n t f e a t u r e t h a t m a y d e c is iv e ly in f lu e n c e th e c h a ­ r a c t e r of th e n e w b u ild in g s is m e n tio n e d th e m o d e r a te u se o f p u b lic ity m e d ia in th e fo r m of illu m in a te d a d ­ v e rtis in g a n d e le c tric sig n s. A ll th e a b o v e r e q u i r e m e n ts w e re s e v e r a l tim e s p u t f o r w a r d d u rin g d is c u ssio n s on n e w d e sig n s o f th e h is to ric a l u r b a n c e n tre s . H o w e v e r, u n ti l n o w th e y a re s till c o n s id e re d as p ro p o s a ls w ith o u t a n y c o n c re te e x a m p le s t h a t c o u ld b e tr e a te d a s so m e k in d o f m o d e l so lu tio n .

A ll th e a b o v e r e m a r k s m a d e b y a p ra c tic is in g a r c h i te c t - c o n s e r v a to r a r e c le a rly e n o u g h c h a ra c te riz in g t h e r a n g e o f d if fic u ltie s w ith w h ic h a r e fa c e d th e d e s ig n e rs in th e i r e v e r y - d a y w o rk d e v o te d to a d a p ta tio n a n d r e h a ­ b ilita tio n of h is to ric a l u r b a n se ttin g s .

M IR O S Ł A W P R Z Y Ł Ę C K I

PRZEMIANY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNE OSRODKÖW ZABYTKOWYCH

W STRUKTURZE MIAST LEGNICKO-GŁOGOWSKIEGO OKRĘGU MIEDZIOWEGO

W LATACH 1961— 1970

W ojew ództw o w rocław skie stanow i najw cześ­ niej zurbanizow any region Polski, region o n a j­ w iększej liczbie m iast zabytkow ych, posiad ają­ cych liczne zab y tk i a rc h ite k tu ry i budow nictw a. Zdecydow ana większość m iast Dolnego Śląska (ok. 80%) istn iała ju ż w okresie średniow iecza (X III—XIV w.). W XV, XVI, XV II, X V III i pierw szej połow ie X IX w. m iasta te — s ta ­ now iąc duże sk u p isk a bogatej i p rężn ej ludności (p atry cja t, kupcy, rzem ieślnicy, w m niejszym sto p n iu a ry sto k ra c ja i szlachta) oraz będąc m niej lub bardziej w ażnym i ośrodkam i ad m ini­ stracy jn y m i, k u ltu ra ln y m i, p o litycznym i i gos­ podarczym i — sta ły się tak że skupiskam i za­ by tko w y ch budow li (kam ienic i dom ów m iesz­ czańskich, św iątyń, urządzeń obronnych, rez y ­ dencji, szkół, klasztorów itp.). Liczne w y b u rze­ nia, przebudow y i rozbudow y przeprow adzone w X IX i pierw szej połow ie X X w. a także duże zniszczenia w ojenne w czasie ostatniej w ojny, znaczna dew astacja oraz d ek ap italizacja tec h ­ niczn a w ielu budow li zabytkow ych w okresie

pow ojennym nie pozbaw iły większości m iast Dolnego Ś ląska w artości zabytkow ych.

P rz y całej dyskusyjności zagadnienia, w w y p a d ­ ku w szystkich tych m iast w y stęp uje p rob lem ochrony zabytkow ego zespołu m iejskiego. J e s t to problem szczególnie skom plikow any w szę­ dzie tam , gdzie proces przeobrażeń p rz e strz e n ­ nych i gospodarczych ulega dodatkow ej akcele­ racji n a sk u tek nacisków in d u strializacy jn y ch , p rzem ian dem ograficznych, w aru nk ów technicz­ no-ekonom icznych, stosunków k ultu ro w y ch , so­ cjaln ych i w zajem nie w a ru n k u jący ch się w ielu innych czynników . Ich w ystępow anie um ożliw ia lub w yklucza, u łatw ia albo u tru d n ia realizację teorety czny ch założeń ochrony w artości h isto ­ rycznych i arty sty czn y ch tw orzących m iejsk i ośrodek zabytkow y. B adanie ty ch czynników je st niezw ykle tru d n e , bowiem każdy ośrodek zabytkow y stanow i zespół in d y w id u aln y o spe­ cjalnym zbiorze cech k rajobrazow ych, h isto ­ rycznych, geologiczno-technicznych, ekono­

m icznych czy arty sty czn y ch. K ażde m iasto po­ siadające zabytkow y ośrodek histo ry czn y jest tak że indyw idualny m przy k ładem rozw iązań u rbanistycznych. U łatw ienie w badaniach m oże stanow ić np. w ystępow anie jednego z czyn­ ników m iastotw órczych w ty m sam ym czasie w różnych m iastach, ale zw iązanych ze sobą np. położeniem geograficznym i bliską odległoś­ cią, m ogących w ykazyw ać także określone zw iązki historyczne, podobieństw o rozw iązań przestrzenn y ch , architek to n iczn ych itp.

W śród zâbytkow ych m iast Dolnego Śląska dla celów badaw czych w yodrębniono gru p ę m iast położonych w Legnicko-G łogow skim Z agłębiu M iedziowym . W latach sześćdziesiątych naszego stulecia, w m iastach ty ch w y stąpił p o tężny czynnik m iastotw órczy, n ie pozostający bez w pływ u na s tru k tu rę gospodarczą i p rz e strz e n ­ ną także ośrodków zabytkow ych. C zynnikiem tym było odkrycie ru d m iedzi, organizacja ich eksploatacji i przem ysłow ego p rzetw ó rstw a. K o­ palnictw o i przem ysł m iedziow y zm ieniły w spo­ sób zasadniczy — o p artą dotychczas głów nie na roln ictw ie — fu n k cję gospodarczą regionu. Z m iany fu n k cji i s tru k tu ry p rzestrzen n ej m iast Legnicko-G łogow skiego O kręgu M iedziowego stanow iły przedm iot b adań przeprow adzonych przez a u to ra niniejszego a rty k u łu w lata ch 1970— 1971, w ram ach p rac O ddziału W rocław ­ skiego IUA-PA N; opracow ania k arto g raficzne w ykonał m g r inż. arch. J a n B urek.

P ra ce badaw cze m .in. obejm ow ały:

— przeprow adzenie w yboru m iejscow ości r e ­ p rezen tu jący ch obszar Legnicko-G łogow skiego O kręgu Miedziowego;

— oznaczenie teren ó w m iejskich ośrodków za­ bytkow ych n a planach w spółczesnych w y b ra ­ nych m iejscowości;

— o kreślenie inform acji ch a ra k te ry z u ją c y ch zabytkow e ośrodki m iejskie;

— w ybór funkcji, k tó rych obserw ację zm ian założono w p rogram ie pracy;

— przegląd m ateriałów : lite ra tu ry , ankiet, opi­ sów in w en tary zacyjn ych , analiz i opisów te c h ­ nicznych p ro jek tó w u rbanistycznych, k a rto te k W ojew ódzkiego K o n serw ato ra Zabytków , s tu ­ diów historycznych, u rb anisty czny ch i k o n se r­ w atorskich oraz innych źródeł;

— spraw dzenie lu b uzupełnienie osiągniętych wiadom ości w drodze ko n fro n tacji z in fo rm a­ cjam i u zyskanym i od pow iatow ych zespołów u rb an isty czny ch w edług an k ie ty opracow anej w sierp niu 1970 r.;

— rea m b u la c ja obszarów zabytkow ych śró d ­ m ieść objętych opracow aniem ;

— zbiorcze (porównawcze) zestaw ienie ta b e la ­ ryczne uzyskanych info rm acji dla m iast L egnic­ ko-Głogowskiego O kręgu Miedziowego;

— analiza zebranych m ateriałó w i inform acji; — w nioski szczegółowe dla każdego z bad anych m iast;

— w nioski ogólne.

A n a l i z a p r z e m i a n f u n k c j o n a l ­ n y c h i s t r u k t u r a l n y c h dziew ięciu w y b ra n y c h m iast L egnicko-G łogow skiego O krę­ gu M iedziowego pozw oliła n a sprecyzow anie szeregu spostrzeżeń. Do n ajisto tn ie jszy c h z nich należą:

1. O dk rycie w r. 1957 złóż ru d m iedzi, a n a ­ stęp n ie rozpoczęcie ich eksp lo atacji (budowa kopalni i zakładów im tow arzyszących) już w okresie dziesięciolecia 1961— 1970 doprow a­ dziło do p rzeobrażenia p rod u k cy jn eg o c h a ra k ­ te ru regionu z rolniczego n a p rzem ysłow o -ro l­ niczy. W yraziło się to m.in. głębokim i zm ianam i procentow ym i w s tru k tu rz e zatru d n ien ia, a ta k ­ że w przyroście (głównie pochodzenia m ig ra ­ cyjnego) liczby ludności w całym regionie. N a­ stą p iła tak że in ten sy fik acja budo w n ictw a i roz­ wój usług, tow arzyszących ro zra sta ją c y m się ośrodkom m iejskim .

Oto n ie k tó re dane obrazujące realizo w an y w la­ tach 1961— 1970 k ieru n e k rozw oju Legnicko- G łogowskiego O kręgu M iedziowego:

W skaźnik zatrud nio ny ch w p rzem yśle n a 1000 m ie sz k ań c ó w — 1960 — 94,5, 1980 — ok. 180, w zrost o ok. 85 osób.

W zrost liczby ludności m iejskiej — 1960 — 87 000, 1980 — ok. 217 000, w zrost o ok. 130 000 m ieszkańców (w ty m z m ig racji ok. 100 000 osób).

W zrost liczby ludności w b ad anych m iastach w okresie 10 la t przedstaw iono w zestaw ieniu:

M I A S T O L ic z b a o g ó l n a m i e s z k a ń c ó w P r z y r o s t l i c z ­ b y m i e s z k a ń ­ c ó w w d z i e ­ s i ę c i o l e c i u 1939 1961 1970 C h o b i e n i a 1649 526 540 14 C h o c i a n ó w 4301 4037 5328 1291 G ł o g ó w 33495 9352 21000 11648 L e g n i c a 83681 66620 77071 10451 L u b i n 10809 6431 25000 18569 P o l k o w i c e 1599 1900 3800 1900 P r o c h o w i c e 2797 2570 2969 399 R u d n a 1900 1134 1570 436 Ś c i n a w a 6529 3701 4246 545

T rzeba zaznaczyć, że w szystkie ro zp a try w a n e m ia sta były zniszczone w czasie działań w o jen ­ n y ch (Głogów, L ubin, Ścinaw a i Polkow ice oko­ ło lu b pow yżej 75°/o, poniżej 25% ty lk o P ro ­ chow ice i Chocianów) i żadne z nich do r. 1960 nie osiągnęło stan u ludności sprzed d ru giej w oj­ n y św iatow ej.

2. Spośród dziew ięciu analizow anych m iast, pięć znacznie ;się rozrosło w zw iązku z rozw ojem Legnicko-G łogow skiego O kręgu M iedziowego, są to: Polkow ice, L ubin, Głogów, Legnica i Chocianów. Rozwój pozostałych był n a razie nieznaczny. P ersp ek ty w iczn e założenia plan u regionalnego p rzew id u ją pow ażny w zrost liczby

m ieszkańców w dalszym ciągu w Głogowie, L eg­ nicy, L ub inie i Polkow icach. N ajw iększym m ie j­ skim c e n tru m O kręgu M iedziowego je s t i po­ zostanie Legnica. L ubin, Głogów i Polkow ice aw ansują do rzędu m iast średniej wielkości. Chocianów, Ścinaw a, Prochow ice i R udna — położone bardziej p e ry fe ry jn ie w sto su n k u do centró w przem ysłow ych ■— rozw iną się w m n ie j­ szym stopniu. Rozwój R udnej, dzisiaj osady n a praw ach wsi, w ykaże większą dyn am ik ę roz­ w oju w oparciu o dużą i now oczesną kopalnię ru d y m iedzi, będącą obecnie w budow ie. T ak przedstaw ione p ro po rcje rozw oju zarysow ały się ju ż w y raźn ie w latach 1961— 1970.

3. G łów nym i c e n tram i przem ysłow ym i i ad m i­ nistracy jno -u sług o w ym i są i pozostaną Legnica, Lubin, Głogów i Polkow ice. Będą to także ośrod­ ki m ieszkaniow e pow stałe p rzy w iększych za­ kładach przem ysłow ych (kopalnie i h u ty m ie ­ dzi). Pozostałe m iasta bazować będą n a ro zw i­ niętym przem yśle terenow y m (np. Chocianów, Prochow ice) lub rozw ijający m się w ęźle k o m u ­ nikacji kołow ej, kolejow ej i rzecznej (np. Ści­ nawa).

4. Legnica, Lubin, Polkow ice i Głogów s ta ją się lokalnym i cen tram i tu ry s ty k i położonym i n a regio n aln ym szlaku tu ry sty cz n y m M ieroszów — Głogów — Zielona Góra. P o d obny szlak ró w no­ leżnikow y prow adzi z W rocław ia przez P ro c h o ­ wice, Legnicę do Zgorzelca. P o n adto m ają być uruchom ione stacje tu ry sty cz n e w Chocianow ie i R udnej. Rozwój tu ry s ty k i w regionie u zasad ­ niony jest w ystępow aniem in teresu jący ch za­ bytków historycznych, a także dużą skalą n o ­ w oczesnych zakładów przem ysłow ych.

Z abytkow e ośrodki m iejskie w ro zp atry w an y ch

m iastach położone są m niej więcej cen traln ie w stosu nk u do całości obszarów a d m in istra c y j­ ny ch m iast i na ogół pełnią także fu n k cje ogól- nom iejskich centrów adm inistracyjno-usługo­ w ych. W R udnej, Chobieni, Prochow icach i Polkow icach obszar Starego M iasta w r. 1961 stanow ił w zasadzie jedyne skupisko usług i grom adził także zdecydow aną większość budo­ w n ictw a m ieszkalnego ty p u m iejskiego lub m ia­ steczkowego. W Głogowie i Ścinaw ie zabytko­ w e ośrodki m iejskie od r. 1945 p rzestały speł­ niać swe fu n k cje w sk u tek totalnego zniszcze­ nia m iast (powyżej 75%). W L egnicy fu n k cje ośrodka zabytkow ego zostały poważnie, choć czasowo zakłócone na sk u tek prow adzonej w obserw ow anym dziesięcioleciu g en eraln ej w y ­ m iany su bstan cji technicznej, połączonej z m a­ sow ym i rozbiórkam i n ieprzy d atnej ju ż dziś za­ budow y m iejskiej. Z abytkow y ośrodek Lubina w lata ch 1961— 1970 został p raw ie w całości od­ budow any, zyskując fun k cje cen traln ego ośrod­ ka usługowego.

5. Pięć m iast Legnicko-G łogow skiego O kręgu M iedziowego w obserw ow anym dziesięcioleciu w ykazało daleko idące zm iany fu nkcjon alne p rzy n ajm n iej w stosunku do sta n u z r. 1960, p rzy czym w zabytkow ych ośrodkach m iejskich zm iany te w y stąp iły tylko w czterech p rz y ­ padkach: w Lubinie, Polkow icach, Legnicy i Chocianowie.

P rz em ian y fu n k cjo n alno -przestrzenn e w Gło­ gowie, oprócz odbudow y zam ku książęcego z przeznaczeniem na m uzeum , nie dotyczyły w zasadzie zabytkow ego ośrodka złożonego z dw óch w yodrębniających się części — O stro ­ w a i m iasta lew obrzeżnego (zespołu średnio­

1. L e g n ic a , R y n e k , z e s ­ pó ł D o m ó w Ś le d z io w y c h , sta n po k o n s e r w a c ji (fot. J. M ilka ) 1. L e g n ic a , M a r k e t S q u ­ are: g ro u p in g o f th e s.c. H e r r in g H o u se s in th e ir s ta te a ft e r r e s to r a tio n

wiecznego i rozbudow y m iasta now ożytnego). Z abytkow y ośrodek m iejski Legnicy w om aw ia­ nym okresie nie n a d a je się do analizy z uw agi na tym czasow ość sy tu a c ji w ynikającej z bie­ żącego p rzeo b rażan ia funkcjonalnego i p rze­ strzennego zabytkow ej substancji.

6. W Lubinie, P olkow icach i Chocianowie dal się zaobserw ow ać in tensyw n y p rzy ro st po­ w ierzchni przeznaczonych na m ieszkalnictw o, handel, g astronom ię i adm in istrację. M niejsze p rzy ro sty pow ierzchni odnotow ano w usługach z zakresu k u ltu ry .

7. N iezależnie od zm ian ilościowych (przyrostów k u b a tu r i pow ierzchni przeznaczonych n a re a li­ zację poszczególnych fu n k cji m iejskich), zaszły także daleko idące zm iany jakościowe. I ta k np. pow ierzchnie now ych m ieszkań są dużo lepiej w y k orzy stan e niż p ow ierzchnie m ieszkań daw ­ nych. B ardziej fu n k cjo n aln e i now ocześniej­ sze są także zakłady handlow e, gastronom iczne i placów ki k u ltu ra ln e . Z w raca uw agę zniko­ m a pow ierzchnia zajęta przez zakłady przem y ­ słow e — co pozw ala w yrazić przypuszczenie, że przem ysł w okresie om aw ianego dziesięciole­ cia był nie dopuszczany do obszarów sta ro m ie j­ skich lub sukcesyw nie z nich rugow any. J e st to objaw niezw ykle pozytyw ny i zm ierzający do zachow ania w łaściw ych pro p o rcji usług w cen trach zabytkow ych. P ro p o rc je te k ształ­ tow ane k o rzystn iej np. d la handlu, gastronom ii, k u ltu ry i ad m in istracji dają okazję do stw orze­ nia nowego jakościow o p ro gram u fu n k cjo n a ln e ­ go dzielnicy zabytkow ej.

8. W śródm ieściach zabytkow ych m iast Legnic- ko-G łogow skiego O kręgu M iedziowego in ten sy ­ fik u je się także ich fu n k c ja m ieszkalna. P rz y ­ ro sty pow ierzchni m ieszkalnej są w ynikiem li­ kw idacji w ielkich zniszczeń w o jennych (Lubin, Polkowice) oraz n asilen ia budow nictw a nowego (Lubin, Polkow ice, Legnica). W budow nictw ie now ym zaczyna dom inow ać typow a zabudow a blokow a lub p u n k to w a o pięciu, a n a w e t w ięk­ szej liczbie k o n d ygn acji (Legnica, Lubin). N iezależnie od n iek o rzy stn y ch p rzem ian p rze­ strzen n y ch doprow adza to ju ż obecnie do znacz­ nego zagęszczenia dzielnicy staro m iejsk iej fu n k cją m ieszkalną ograniczającą z koniecznoś­ ci rozwój usług ogólnom iejskich, rek reacji, ko­ m u n ik acji (parkingi), w aru n k u ją c y c h spraw n e i w szechstronne w y k o rzy stan ie w alorów fu n k ­ cjonalnych i p rze strz e n n y ch dzielnicy sta ro m ie j­ skiej .

9. R ozp atru jąc zagadnienia rozw oju k o m u n ik a­ cji n a teren ach zabytkow ych śródm ieść m iast Legnicko-G łogow skiego O kręgu M iedziowego zauw aża się ten d en cję do w ydzielenia zab y tko ­ w ego śródm ieścia z kołowego ru ch u tra n z y to ­

wego. W przyszłości ru ch ten k ierow an y bę­ dzie, jak w y n ik a z opracow anych p ro jek tó w lub program ów p ersp ek ty w iczn ych , n a tra s y obwo­ dow e p rzebiegające w pobliżu lub na granicy obszaru zabytkow ego śródm ieścia. W w ielu m ia ­ stach staje się to koniecznością, podyktow aną gw ałtow nym rozw ojem m o to ryzacji w ty m re ­ gionie. Oczywiście szczegółowe rozw iązania k o ­ m u n ik acy jn e inaczej ten czynnik uw zględniać będą w m iastach w iększych (Legnica, Głogów, Lubin), a inaczej w m niejszych (Chocianów, Chobienia, Rudna). W obserw ow anym dziesię­ cioleciu w żadnym z analizow anych m iast u k ła ­ dy kom u nik acyjn e zabytkow ych śródm ieść nie zostały jeszcze w pełn i rozw iązane, m im o za­ aw ansow anych p rac stu d ialn o -p ro jek to w y ch . 10. W zw iązku z przeob rażeniem c h a ra k te ru i fu n k cji zaby tkow y ch ośrodków m iejskich m iast Legnicko-G łogow skiego O kręgu M iedzio­ wego, a zw łaszcza z rozw ojem fu n k cji k u ltu r a l­ nych, tu ry sty cz n y c h i usługow ych w tych ośrod­ kach, rozw ażano zm iany fu n kcjonaln e, jakie m iały m iejsce w lata ch 1961— 1970 w w ażn iej­ szych obiektach zabytkow ych. W w ielu w y p ad ­ kach n astąp iła u tra ta p rzydatności zabytkow ych k u b a tu r m ieszkalnych daw nych kam ienic m iesz­ czańskich. N iejako d rasty czn y m przykładem może tu być Legnica, gdzie w ciągu 10 la t w y eli­ m inow ano ponad 70 zabytkow ych kam ienic, s ta ­ w iając w ich m iejsce now e dom y znacznie róż­ niące się od bu d ow nictw a historycznego (inna skala, g ab aryt, inne także rozw iązania fu n k cjo ­ nalne). N ieliczne kam ienice m ieszczańskie ad ap ­ tow ano n a cele ad m in istra c y jn e lub k u ltu ra ln e . A k tu aln ie we w szystkich badan ych m iastach łącznie n a cele m ieszkalne u ż y tk u je się zaledw ie kilkanaście kam ienic i dom ów m ieszczańskich o indy w idu aln ych w artościach zabytkow ych (il. 1).

Z achow ały sw e fu n k cje zabytkow e obiekty sa­ k ralne, nie licząc św iąty ń zniszczonych w czasie działań w o jennych oraz kościoła w P rochow i­ cach użytkow anego n a cele m agazynow e, zresztą te n obiekt z n ajd u je się poza obrębem Starego M iasta.

Sw oje p ierw o tn e fu n k cje obronne lub rep rezen - tacy jn o -o b ro n n e zm ieniły: zam ek w Głogo­ wie •— odbudow any n a m uzeum ; zam ek w Leg­ nicy — odbudow any n a zespół szkolnictw a (il. 2, 3); w ieża B ra m y C hojnow skiej w Legni­ cy — odbudow ana n a schronisko tu ry sty czn e PT T K (il. 4); baszta p rzy ul. św. P io tra i Paw ła w Legnicy — odbudow ana a k tu a ln ie n a cele a d m in istra c y jn e MZBM.

Nie zagospodarow ane pozostają nadal: zam ek w Prochow icach (częściowo uży tk o w an y przez organizacje społeczne), ru in a zam ku w Chobie- ni, pałac w Chocianow ie (il. 5).

W iele zabytków reprezem tacyjno-ad m in istracy j- nych, np. ratu sz e m iejskie, u trz y m ało w

zasa-2. L e g n ic a , z a m e k , s k r z y d ło y d ., s ta n p rz e d k o n s e r w a c ją (fo t. K . G a - w in o w s k a , 1958) 2. L e g n ic a , C a stle: so u th w in g b e fo r e re s to r a tio n 3. L e g n ic a , z a m e k , s k r z y d ło y d . w tr a k c ie o d b u d o w y (fo t. J. M ilk a ) 3. L e g n ic a , C a stle: so u th w in g in th e c o u rse o f r e s to r a tio n

dzie daw ne funkcje. U traciły swój c h a ra k te r re ­ zydencje m iejskie, jeżeli w cześniej nie legły w gruzach, zaś obiekty k laszto rn e w zdecydo­ w anej większości pełnią sw oje p ierw o tn e zada­ n ia lu b w yjątkow o uży tkow ane są jako m aga­ zyny. Z abytkow e budow nictw o szkolne u ż y t­ kow ane je st n a inne cele. Specyficzną fu n k cję (pozornie nie m ają żadnej) p ełnią zachow ane re lik ty średniow iecznych obronnych m u ró w m iejskich. Zachow ane jako trw a łe ru in y w yzn a­ czają niejako obszar m iasta średniow iecznego, doskonale k o re lu ją z zielonym i te re n a m i (parki), stanow iąc jednocześnie dużą a tra k c ję tu ry sty c z ­ ną. P ie rw o tn e fu n k cje zachow ują zabytkow e obiekty sakralne, k tó re dodatkow o zyskują fu n k cje tu ry sty cz n e i w pew ny m stopniu m u ­ zealne.

P ozostałe obiekty zabytkow e z zasady zm ieniły sw e daw ne przeznaczenie, np. zespoły fo rty fik a ­

cyjne przeob raziły się w „plenerow e ekspo­ n a ty ” o c h a ra k te rz e tury sty czn o -m u zealn y m . W szystkie te zm iany w iążą się z przeobrażaniem zabytkow ego c h a ra k te ru przestrzen neg o m iast h istorycznych n a obszarze Legnicko-G łogow ­ skiego O kręgu M iedziowego w okresie 1961—

1970.

O b s e r w a c j e p r z e m i a n p r z e s t r z e n ­ n y c h , jak ie zaszły w lata ch 1961— 1970 na obszarach zabytkow ych cen tró w w yb ran y ch m iast Legnicko-G łogow skiego O kręgu M iedzio­ wego, pozw alają n a sprecyzow anie szeregu w niosków ogólnych i uw ag o c h arak terze ro ­ boczym w zakresie zagospodarow ania p rze ­ strzennego ty ch ośrodków w latach następnych. W nioski sform ułow ano n a podstaw ie skróconych in w en tary zacji, p o ró w nan ia dokum entacji u rb a ­ nistycznej i lu stra c ji te re n u .

począt-4 . L e g n i c a , w i e ż a B r a m y C h o j n o w s k i e j , p o o d b u d o w i e ( f o t . J . M i l k a )

4 . L e g n i c a , T o w e r o f C h o j n o w s k a G a t e w a y a f t e r r e ­ c o n s t r u c t io n

kow ym okresie w y raźn e odbicie znalazła tylko w kilku ośrodkach staro m iejsk ich regionu, m ia­ now icie w Legnicy, Polkow icach, Ścinaw ie, a zwłaszcza w Lubinie, W Głogowie stosunko­ wo duże inw esty cje przem ysłow e i m ieszkanio­ w e skoncentrow ano poza obszarem sta ro m ie j­ skim , podobnie w Chocianowie. Pozostałe oś­ rodki zabytkow e — Prochow ice, R u d n a — po­ zostają w stan ie niem al nie zm ienionym od r. 1961, a C hobienia w y k azu je w ręcz regres i postęp ującą dekapitalizację.

2. Zm iany p rzestrzen n e, widoczne głównie w Lubinie, Polkow icach, Legnicy (fazy w stępne czytelne w d o k u m en tacji przyszłościow ej) i Ści­ naw ie, spow odow ane były przede w szystkim chęcią szybkiego uzyskan ia p rzy ro stu k u b a tu r m ieszkaniow ych i usługow ych. W ty m w y padku w zględy kom pozycyjne o dgryw ały rolę drugo­ planow ą. Te p rak ty c zn e ten d en cje zaw ażyły w sposób n iek o rzy stn y n a koncepcjach prze­ strzen ny ch . W prow adzenie do zabytkow ych układów agresyw nych w ielko k ubaturo w ych, na ogół 5-kondygnacyjnych bloków m ieszkalnych spowodow ało m niej lub bardziej rażącą dys- harm onię. Szczególnie jask raw o w y stę p u je ona tam , gdzie b u d y nki now e sąsiad ują z zabudow ą sprzed r. 1945, nie zawsze zabytkow ą (Polko­ wice, Legnica).

3. R ealizacja p ro g ram u p rzy ro stu k u b a tu r m ieszkaniow ych i usługow ych oraz zw iązane z ty m n o rm a ty w y techniczno-ekonom iczne, de­ cyzje organizacyjne i w ykonaw cze w pły nęły w zasadniczy sposób n a zatrzym anie rem ontów

5. C h o c i a n ó w , p o w . L u ­ b i n , p a ł a c b a r o k o w y , b r a k u ż y t k o w n i k a ( f o t . J . M i l k a ) 5 . C h o c i a n ó w , L u b i n d i s t r i c t , B a r o q u e P a la c e w a i t i n g f o r it s u s e r

kapitaln y ch budow n ictw a starego. Spow odowało to przyśpieszoną dekapitalizację b udynków s ta ­ rych, często zabytkow ych i w konsekw encji ich rozbiórkę.

4. W ro zp atry w an y ch m iastach m im o nieko­ rzystnego przestrzen n ie zjaw iska zastępow ania starego zabytkow ego budow nictw a now ym , za­ chowano średniow ieczne rozplanow anie, z n ie ­ w ielkim i tylko przekształceniam i uzasadn io ny ­ mi na ogół koniecznością zm iany funkcji; w Chocianowie u trzy m an o X V III-w ieczny uk ład m iasta.

5. W okresie 1961— 1970 w om aw ianych m ia­ stach zachowano w szystkie zabytkow e dom i­ n a n ty przestrzenne. N iektóre z nich poddano zabiegom k o n serw acyjn ym (np. zam ek w P ro ­ chowicach, kościoły w Lubinie, Legnicy, Ści­ naw ie, Polkow icach, m u ry obronne w L ubinie i Legnicy) lub zabezpieczającym (np. zam ek w Chocianowie, kaplica zam kow a w Lubinie, ru in y kościoła parafialneg o w Głogowie), n ie ­ k tó re objęto odbudow ą (zam ki w Legnicy i Gło­ gowie, wieża średniow iecznego ratu sz a w Ści­ nawie). D om inanty te pozw alają na zachow anie indyw idualnego c h a ra k te ru zabytkow ego śród­ m ieścia, a w w ielu w ypadkach o d gry w ają dużą rolę w p anoram ie całego m iasta (np. w Legnicy, Prochow icach, Lubinie). P o d jęto tak że odbudo­ wę i rem o nty pojedynczych obiektów zabytko­ w ych a rc h ite k tu ry m ieszczańskiej (Legnica, L u ­ bin). Przedsięw zięcia te są jed n ak sporadyczne i w związku z ty m nie m ają w pływ u n a u trz y ­ m anie zabytkow ego c h a ra k te ru a rc h ite k tu ry h i­ storycznych centrów .

6. W okresie dziesięciolecia 1961— 1970 w roz­ p atry w an y ch m iastach n ie stosow ano w sposób zadow alający w prow adzania zieleni, jako ele­ m en tu kom pozycyjnego, w spółorganizującego s tru k tu rę p rzestrzen n ą zabytkow ego ośrodka. 7. Zabudow ę zabytkow ych śródm ieść w zboga­ cono w latach 1961— 1970 m ałym i form am i przestrzennym i, wznosząc k ilk a pom ników w strefach zabytkow ych układów . W zględy este­ tyczne przyczyniły się do zak ład ania sk arp i schodów w zdłuż p ierzei ry n k ow ych (np. w L u ­ binie).

8. W szystkie analizow ane zabytkow e śródm ieś­ cia u trz y m ały rangę cen tru m w sto su n ku do pozostałych części m iasta; dotyczy to n a w e t Głogowa, gdzie cen tru m je st nie zaktyw izow a­ n e i p rak ty czn ie pozbaw ione zabudow y. W tym w ypadku część usług zlokalizow ano tu ż przy obszarze starom iejskim , a tere n m iasta śred n io ­ wiecznego rezerw ow any je st pod inten sy w n ą zabudow ę w przyszłości.

9. R eorganizacja p rze strz e n n a zabytkow ych oś­ rodków m iejskich Legnicko-G łogow skiego O k rę ­ gu M iedziowego w każdym z ro zp atry w an y ch m iast przebiegała odm iennie i u w aru n k o w an a

b y ła różnym i zespołam i czynników . W zw iązku z ty m niem ożliw e było opracow anie jedn olitych k ry te rió w oceny i postępow ania w zakresie reorg anizacji p rzestrzen n ej zabytkow ych cen­ tró w m iejskich.

Niżej przytacza się uw agi robocze zm ierzające do uk ieru n k o w an ia dalszych prac w zakresie zabudow y, odbudow y lub przebudow y zabytko­ w ych cen trów m iast Legnicko-G łogow skiego O kręgu Miedziowego.

N ależy przeprow adzić w ery fik ację w artości p rzestrzen n y ch (układ planu, zabytki, dom i­ n a n ty , zabudow a w zniesiona przed r. 1945, b u ­ dow nictw o współczesne, zieleń itp.) w y stę p u ją ­ cych a k tu a ln ie w zabytkow ych m iastach O kręgu M iedziowego i opracow ać szczegółowe w ytyczne architekton iczn e dotyczące m iast przew idzia­ nych do przebudow y. W w yn iku takiej w e ry ­ fikacji przew id u je się obniżenie teoretycznych w alorów h istorycznych m iast g runto w nie znisz­ czonych (Głogów) lub rad y k aln ie przebudow a­ nych (Lubin), a u w y p u k len ie ew identnych w a r­ tości estetycznych i historycznych w pozosta­ łych ośrodkach (np. Prochow ice, Chobienia). N ależy podjąć i k o n sekw en tnie prow adzić s tu ­ dia w idokow e w y b ran y ch m iast om aw ianego okręgu dla u stalen ia optym alnej wysokości no­ wo pro jek to w an ej zabudow y.

P o stu lu je się przy stąp ien ie do opracow ania p ro ­ jektów budynków m ieszkalnych (w ieloseryj- nych, pow tarzalnych) przeznaczonych do w znie­ sienia n a obszarze zabytkow ych śródm ieść. N ie­ zbędne je st w ielo w arian tow e opracow anie a r ­ c h ite k tu ry tak ich budynków , zwłaszcza p a r­ teró w usługow ych, najw yższych kondygnacji (łącznie z dachem ) i fasad szczytowych.

P ro p o n u je się sporządzenie p rojek tów planów szczegółowych zagospodarow ania p rzestrzen n e­ go (w skali 1:1000) zabytkow ych śródm ieść Gło­ gowa, Polkow ic, Prochow ic, Rudnej i Ścinaw y, z w nikliw ie opracow anym i w ytycznym i w za­ k resie a rc h ite k tu ry i zieleni.

R ealizacja p rzed staw iony ch wyżej postu lató w pow inna u łatw ić osiągnięcie w najbliższych la ­ tach najk o rzy stn iejszy ch efektów p rzestrzen ­ nych przebudow y n iek tó ry ch zabytkow ych cen­ tró w m iast Legnicko-G łogow skiego O kręgu M ie­ dziowego. P o stu la ty te m ogą być także p rzy ­ d a tn e dla w ielu innych, zabytkow ych m iast Polski. Insp iro w an e i k ontrolow ane dośw iadcze­ nia realizacy jn e w m iastach O kręgu M iedzio­ wego pow inny przyczynić się do opracow ania rea ln y ch i sk uteczn ych m etod program ow ania, przebudow y oraz eksploatacji zabytkow ych śródm ieść w naszym k ra ju .

m g r inż. a rc h . M iro s ła w P rz y łę c k i W rocłaW

THE FU N C TIO N A L A N D S P A T IA L C H A N G ES OF H ISTO RIC CENTRES W ITH IN ST R U C T U R A L PA T T ER N S OF TOW NS LOCATED IN L EG N IC A — GŁOGOW C O PPER M IN IN G D IST R IC T IN THE Y EA R S 1960—1970

T h e L o w e r S ile s ia n re g io n m a y b e r e g a r d e d a s o n e w h e re , if th e q u e s tio n is to b e c o n s id e re d on th e “ a l l ­ - c o u n tr y s c a le ”, th e g r e a te s t n u m b e r o f to w n s c a n be fo u n d w ith th e i r v a lu a b le m o n u m e n ts o f a r c h ite c tu r e a n d in te r e s tin g to w n p la n n in g la y o u ts s u r v iv e d . T h e w a r d a m a g e s, te c h n ic a l d e p re c ia tio n , o b so le sc e n c e of f u n c tio n a l p a tt e r n s a n d th e c h a n g e s in s y s te m s of c o n ­ s tr u c tio n a r e c r e a tin g r e a lly s e rio u s d if fic u ltie s in p ro g r a m m in g th e p ro te c tio n , c o n s e r v a tio n a n d th e u ses fo r th e h is to ric u r b a n c e n tre s . In th e p r e s e n t a r tic le th e a u th o r d e a ls w ith c h a n g e s o c c u rin g in f u n c tio n ­ al a n d s p a tia l p a tt e r n s o f h is to ric to w n s s itu a te d w ith in th e m o re a n d m o re in d iv id u a liz in g L e g n ic a -G ło g ó w C o p p e r M in in g D is tric t. H e p r e s e n ts a h a n d f u l o f o b s e r ­ v a tio n s c o lle c te d on th e b a c k g ro u n d of a s u r v e y p r e ­ p a r e d b y th e W ro c la w B ra n c h o f th e I n s t i t u t e of T o w n p la n n in g a n d A r c h ite c tu r e in th e p e rio d 1960— — 1970. T h e in d u s tr ia l d e v e lo p m e n t of th is D is tr ic t b a s in g on m in in g a n d p ro c e s sin g o f c o p p e r o re s h a s le d to a p ­ p a r e n t c h a n g e s b o th in s tr u c tu r e of e m p lo y m e n t a n d p o p u la tio n fig u re s. T h e a b o v e c h a n g e s p e r ta in m a in ly to h is to ric — to w n s as, fo r in s ta n c e , C h o b ie n ia , C h o c ia ­ n ów , G łogów , L e g n ic a , L u b in , P o lk o w ic e , P ro c h o w ic e , R u d n a a n d Ś c in a w a . U n til 1970 th e d e v e lo p m e n t o f in ­ d u s tr y in th is a r e a c a u se d a c o n s id e ra b le e x te n s io n o r s p e e d in g -u p of r e b u ild in g o f th e fiv e to w n s u n d e r in ­ v e s tig a tio n , n a m e ly P o lk o w ic e , L u b in , G łogów , L e g n ic a a n d C h o cian ó w . In c r e a s e d b u ild in g a c tiv itie s c o u ld also b e o b s e rv e d in R u d n a a n d Ś c in a w a . S u c h to w n s as L e g n ic a , L u b in , G ło g ó w a n d P o lk o w ic e h a v e g ro w n to th e m a in in d u s tr ia l a n d a d m in is tr a tiv e a n d s e rv ic e c e n tr e s w ith in th e e x p a n d in g C o p p e r M i­ n in g D is tric t, a t th e sa m e tim e b e c o m in g to u r in g c e n ­ tr e s on th e s o u th e r n re g io n a l r o u te , o w in g to th e e x ­ is tin g m o n u m e n ts , m o d e r n in d u s tr ia l p la n ts a n d c u lt u ­ r a l c e n tre s.

In fiv e fr o m a m o n g th e to w n s u n d e r d isc u ssio n it w as p o ss ib le to o b s e rv e th e a b o v e d e s c r ib e d c h a n g e s of civ ic fu n c tio n s w h e n c o m p a re d w ith th e s ta te fro m 1960 b u t o n ly in fo u r of th e m th e s e c h a n g e s a ffe c te d th e i r h is to ric c e n tre s . A s on e of th e f e a t u r e s of c h a n g e s in f u n c tio n a l p a t t e r n o f u r b a n c e n tr e s m a y be r e g a r d e d c o n s id e ra b le in c r e a s e o f liv in g sp aces, th o s e o c c u p ie d b y tr a d e , r e s ta u r a n t s a n d a d m in is tra tio n . W ith in a d e c a d e u n d e r d is c u s s io n no in c re a s e s h a v e b e e n o b s e rv e d in sp a c e s d e s ig n e d f o r in d u s tr y w ith in th e h is to ric c e n tr e s w h ic h th e f a c t m a y a lso be re g a r d e d a s a p o s itiv e f e a tu r e . B o th in d u s tr y a n d s to ra g e a re b e in g re m o v e d fr o m h is to ric c e n tre s. H o w e v e r, w ith in th e h is to ric c e n tr e s a n o th e r , th is tim e n e g a tiv e , f e a t u r e w a s o b s e rv e d , i.e. e re c tio n o f m o d e r n r e s id e n tia l b u ild in g s w h ic h , a s a ru le , a re in c o n flic t w ith th e i r s u r ro u n d in g s . F o r e x a m p le , in L e ­ g n ic a th e c ity a r e a is b e in g fo r m e d o f m u lti- s to r e y , a g g re s siv e r e s id e n tia l h o u se s t h a t a r e e n tir e ly u n ­ a d a p ta b le to o th e r e x is tin g b u ild in g s . T h e p r e s e rv e d h is to ric o b je c ts th o u g h , in p rin c ip le , s till d o m in a tin g s p a tia lly a r e f r e q u e n tly e n o u g h c h a n g in g th e i r o rig in a l fu n c tio n s w h ic h th e o c c u rr e n c e is v is ib le in p a r t ic u l a r in h o u sin g . T h is h ig h ly n e g a tiv e f e a t u r e w a s c o n ­ n e c te d w ith a tr e n d to w a r d m o d e r n iz a tio n of h is to ric c e n tre s . B y d o in g so w e r e n e g le c te d a ll c o m p o s itio n a l, a e s th e tic a l a n d c o n s e r v a tio n p ro b le m s t h a t h a v e b e e n m o v e d to m o re r e m o te p la n s .

T h e a r tic le is e n d in g w ith c o n c lu s io n s p ro p o s in g to r e v ie w th e h is to ric a l a n d s p a tia l v a lu e s p r e s e n t in a r e a s of h is to ric to w n s w ith in L e g n ic a — G ło g ó w C o p ­ p e r M in in g D is tric t a n d to in tr o d u c e th e n e c e s s a ry a lte r a tio n s w h ic h c o u ld im p ro v e th e e ff e c ts in u r b a n p la n n in g a c h ie v e d in th e p a s t y e a r s a lso in c o m p o s i­ tio n a l re s p e c t. A t th e sa m e tim e th e n e e d h a s b e e n e m p h a s iz e d to s t a r t th e s tu d ie s o n th e fo rm s o f m o d e rn b u ild in g in tro d u c e d to h is to ric u r b a n c e n tre s .