Przydatność rolnicza rędzin w Polsce

DOI: 10.2478/ssa-2018-0014

http://ssa.ptg.sggw.pl/issues/2018/692 * dr Bo¿ena Smreczak, bozenas@iung.pulawy.pl

WSTÊP

Rêdziny u¿ytkowane rolniczo wystêpuj¹ g³ównie na Wy¿ynie Lubelsko-Lwowskiej, Wy¿ynie Ma³opol-skiej i Wy¿ynie Œl¹sko-KrakowMa³opol-skiej, Podkarpaciu i w Karpatach (Dobrzañski 1976). Niewielkie po-wierzchnie tych gleb znajduj¹ siê równie¿ w Sude-tach Wschodnich, na Pojezierzu Po³udniowoba³tyc-kim oraz na Podlasiu. Rêdziny zajmuj¹ powierzch-niê 1,6% rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Na te-renach rolniczych gleby te s¹ u¿ytkowane jako grun-ty orne, a w niewielkim zakresie jako ³¹ki i pastwiska trwa³e oraz lasy (Strzemski i in. 1973, Dobrzañski 1976).

Podzia³y rêdzin zastosowane w opracowaniach rolniczych odnosz¹ siê do pierwszych systematyk gleb Polski wydania I z 1956 roku (Musierowicz 1956) oraz wydania II z 1959 roku, ale nie s¹ ich dok³ad-nym odwzorowaniem (Strzemski 1968). W wykazach zastosowanych w legendach do mapy klasyfikacyj-nej i mapy glebowo-rolniczej, do rêdzin zaliczono gleby wytworzone na wapieniach i dolomitach ró¿-nych epok geologiczró¿-nych, ska³ach okruchowych za-wieraj¹cych spoiwo wêglanowe oraz gipsach, a tak-¿e deluwialne odmiany tych gleb.

Budowa profilu glebowego, uk³ad poziomów ge-netycznych, mi¹¿szoœæ tych poziomów i uziarnienie, stosunki wodne, po³o¿enie w rzeŸbie terenu powo-duje, ¿e ocena przydatnoœci rolniczej gleb ³¹czy

wie-dzê gleboznawcz¹ i agronomiczn¹, tworz¹c zespó³ kryteriów przyrodniczo-gospodarczych (KuŸnicki i in. 1979). W systemie klasyfikacji bonitacyjnej, wartoœæ u¿ytkowa gleby jest oceniana w skali odpowiadaj¹-cej klasom bonitacyjnym, od gleb najlepszych do najs³abszych. Mapa glebowo-rolnicza mia³a wskazy-waæ rejonizacjê upraw i optymalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej (Strzemski 1968, Witek 1973). Najwa¿niejsz¹ informacj¹ w tym ostat-nim opracowaniu jest kompleks przydatnoœci rolni-czej gleb, charakteryzuj¹cy w³aœciwoœci siedliska oraz jego przydatnoœæ dla okreœlonej grupy roœlin, których uprawa by³a uwarunkowana nie tylko wzglêdami gle-bowymi, ale te¿ ekonomicznymi (Witek 1973, Jad-czyszyn i Smreczak 2017).

Prace gleboznawcze prowadzone w trakcie opra-cowania mapy klasyfikacyjnej i mapy glebowo-rol-niczej mia³y tak¿e s³u¿yæ celom naukowym (Jadczy-szyn i Smreczak 2017). Dziêki materia³om zebranym w okresie od 1956 roku do lat 90. XX wieku oraz póŸniejszym szczegó³owym badaniom pokrywy gle-bowej naszego kraju, wiedza dotycz¹ca m.in. rêdzin zosta³a bardzo poszerzona. Jednak nie wszystkie po-dzia³y tych gleb proponowane w póŸniejszych opra-cowaniach naukowych, znalaz³y zastosowanie w po-dzia³ach rolniczych. Gleby wytworzone z gezów sta-nowi¹cych silnie odwapnion¹ opokê kredow¹, nazy-wane rêdzinami rzekomymi, w opracowaniu m.in. Dobrzañskiego (1955), zgodnie z zasadami klasyfi-BO¯ENA SMRECZAK1_{*, JAN JADCZYSZYN}1_{, CEZARY KABA£A}2

1 _{Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa-Pañstwowy Instytut Badawczy,}

Zak³ad Gleboznawstwa Erozji i Ochrony Gruntów ul. Czartoryskich 8, 24-100 Pu³awy

2 _{Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu, Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Œrodowiska}

ul. Grunwaldzka 53, 50-357 Wroc³aw

Przydatnoœæ rolnicza rêdzin w Polsce

Streszczenie: Wartoœæ rolnicza rêdzin zale¿y od wielu czynników, w tym g³ównie od: rodzaju ska³y macierzystej, uziarnienia

wierzchnich warstw, domieszek materia³ów polodowcowych oraz szkieletowoœci tych gleb. Ponad 97% rêdzin wykorzystywanych rolniczo jest u¿ytkowana jako gleby orne, a nieca³e 3% jako ³¹ki i pastwiska trwa³e. Rêdziny s¹ oceniane jako gleby o du¿ym potencjale produkcyjnym dla rolnictwa. Prawie 75% z nich zosta³o zaliczone do kompleksów pszennych, a niewiele ponad 10% to gleby ¿ytnie s³abe i bardzo s³abe. Grupy rêdzin wymieniane w opracowaniach wykonanych na potrzeby rolnictwa oraz zasady wydzielania tych gleb powsta³y w powi¹zaniu z mapami: bonitacyjn¹ i glebowo-rolnicz¹ i zasadniczo nie zmieni³y siê od czasu powstania tych map.

kacji bonitacyjnej mog³y byæ zaliczane do rêdzin wapiennych, gdy wystêpowa³y w konturach razem z nimi, ale zaliczano je równie¿ do innych typów gleb zalegaj¹cych na wapieniach. Na mapie glebowo-rol-niczej i w systemie klasyfikacji bonitacyjnej, do rê-dzin nie zaliczano gleb wytworzonych na kredzie je-ziornej, okreœlanych we wspó³czesnych opracowa-niach jako rêdziny pojezierne lub czwartorzêdowe (Uggla 1976, Lemkowska 2013, Kaba³a 2014). Zgod-nie z wyjaœZgod-nieniami Strzemskiego (1968) takie gleby by³y klasyfikowane jako czarne ziemie. W niektórych przypadkach zaliczano je równie¿ do mad (Lemkow-ska i Sowiñski 2008).

Rêdziny wykazuj¹ bardzo du¿¹ zmiennoœæ budo-wy profili glebobudo-wych uwarunkowan¹ pochodzeniem ska³y macierzystej, domieszkami materia³ów obcych lub szkieletowoœci¹. Cechy te wp³ywaj¹ na sposób uprawy tych gleb i ich rolnicze wykorzystanie. Celem pracy jest omówienie podzia³ów rêdzin stoso-wanych w opracowaniach rolniczych oraz charakte-rystyka w³aœciwoœci tych gleb na przyk³adzie gleb ornych.

PODZIA£Y RÊDZIN

W KLASYFIKACJI BONITACYJNEJ

W tabelach klas gruntów opracowanych w okresie przedwojennym, podzia³y rêdzin i opisy ich wartoœci u¿ytkowej wzorowane by³y na propozycjach klasyfi-kacji gleb wiod¹cych gleboznawców polskich, w tym: S. Miklaszewskiego, T. Mieczyñskiego i A. Musie-rowicza (Dobrzañski 1955). Przed 1935 rokiem obo-wi¹zywa³a klasyfikacja gleb opracowana przez ko-misjê powo³an¹ w 1919 roku przez G³ówny Urz¹d Ziemski (Miklaszewski 1935). Podstaw¹ systemu sta³a siê klasyfikacja Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w by³ym Królestwie Polskim. Podzia³ ten zdaniem Miklaszewskiego (1935) by³ silnie zwi¹zany z praktyk¹ rolnicz¹. Gleby orne podzielono na 9 klas, od gruntów rolniczo najlepszych do nieu¿ytków. Do niektórych z tych klas zaliczono rêdziny. W klasyfi-kacji wymieniono m.in.: rêdziny kredowe czarne, rê-dziny kredowe bia³e, bielico-rêrê-dziny, rêrê-dziny vel boro-winy ¿ó³te, tzw. p³ówki z niewielk¹ domieszk¹ lessu, rêdziny marmurowe, dolomitowe i gipsowe (Mikla-szewski 1935). Rêdziny wyró¿niano na podstawie geologicznego pochodzenia ska³y macierzystej i dzie-lono je na wapienne i gipsowe. W opisach tych gleb zaznaczano dodatkowe cechy, wa¿ne z punktu rolni-czego u¿ytkowania, jak: rodzaj domieszki materia³u obcego, wystêpowanie okruchów wapieni, b¹dŸ po-³o¿enie gleby w rzeŸbie terenu. Najlepsze z rêdzin na gruntach ornych zaliczane by³y do klasy II, a najs³absze do klasy VI.

Podobne opisy rêdzin zamieszczono w tabeli klas gruntów z 1935 roku (Ustawa z dnia 26 marca 1935 r.), dodatkowo podkreœlaj¹c trudnoœæ w uprawie niektó-rych odmian tych gleb, nisk¹ zawartoœæ materii orga-nicznej, mo¿liwoœæ niedoborów wody oraz uprawê okreœlonych roœlin. W tamtym okresie dla rêdzin zaproponowano równie¿ inne podzia³y. Musierowicz (1935) podaje, ¿e Mieczyñski proponowa³ wyró¿nia-nie: rêdzin ciê¿kich, rêdzin ciê¿kich namytych (bo-rowin), rêdzin glinkowatych, rêdzin lekkich oraz szczerków i piasków przyrêdzinkowych (Dobrzañski 1955). W nomenklaturze gleboznawczej dotycz¹cej rêdzin wydzielano równie¿ tzw. „chrapy” lub „rumo-szyny”, do których zaliczano gleby piaszczyste, wy-tworzone z odwapnionej opoki krzemianowej (Do-brzañski 1955).

Tabele klas gruntów z 1956 roku (Rozporz¹dze-nie Rady Ministrów z dnia 4 czerwca 1956 r.) i z 1957 roku. (Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 8 stycz-nia 1957 r.) zawiera³y uzupe³niony wykaz opisów gleb w podziale uwzglêdniaj¹cym obszar ich wystêpowania, tj. tereny wy¿ynne i nizinne oraz górskie, rodzaj u¿yt-ku, typ gleby, klasy gruntów, rodzaje ska³ macierzy-stych i szczegó³owe opisy morfologii profili glebo-wych. W tabeli klas gruntów, wzorem wczeœniejszych opracowañ, do grupy rêdzin zaliczono gleby: a) wy-tworzone na wapieniach i marglach trzeciorzêdowych, kredowych i jurajskich, dolomitach oraz na wapie-niach triasowych, dewoñskich i innych okresów geo-logicznych, b) na ska³ach osadowych scementowa-nych spoiwem wêglanowym (¿wirowce, piaskowce, py³owce i i³owce) oraz c) rêdziny wytworzone na gip-sach, a tak¿e rêdziny deluwialne. Rêdziny wydzielo-no jako osobn¹ grupê (typ) gleb oraz nadawydzielo-no im osobne symbole na mapie klasyfikacyjnej. Na grun-tach ornych terenów wy¿ynnych i nizinach, niezale¿-nie od rodzaju ska³y macierzystej, rêdziny s¹ wspól-nie oznaczane wielk¹ liter¹ G, a w terenach podgór-skich i górpodgór-skich wielk¹ liter¹ K (Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 4 czerwca 1956 r., Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 1957 r.)

Ze wzglêdu na du¿e zró¿nicowanie w³aœciwoœci rêdzin, w wymienionych tabelach klas gruntów rów-nie¿ uwzglêdniono wiele dodatkowych cech wp³y-waj¹cych na przydatnoœæ rolnicz¹ tych gleb. W przy-padku ornego u¿ytkowania du¿e znaczenie mia³a mi¹¿szoœæ zwietrzeliny do litej ska³y lub utworu podœcie³aj¹cego oraz uziarnienie tej zwietrzeliny, za-wartoœæ szkieletu i zwiêz³oœæ wierzchniej warstwy gleby wp³ywaj¹cej na trudnoœci w uprawie, rodzaj ska³y, na których wytworzy³y siê rêdziny, trwa³oœæ struktury w poziomie próchnicznym. Do rêdzin p³yt-kich zaliczano te, w których g³êbokoœæ zwietrzeliny

do litego pod³o¿a nie przekracza 25 cm, do œrednio g³êbokich wykazuj¹ce mi¹¿szoœæ zwietrzeliny 25–50 cm, do g³êbokich i bardzo g³êbokich gleby o mi¹¿szoœci zwietrzeliny odpowiednio 50–100 cm i ponad 100 cm. Rêdziny dzielono na czyste oraz mieszane, o czym decydowa³a obecnoœæ domieszek materia³ów polo-dowcowych, w tym glacjalnych i fluwioglacjalnych (np. piasków i glin) oraz pochodzenia eolicznego, g³ównie lessu. Wprowadzono podzia³ rêdzin ze wzglê-du na przybli¿ony sk³ad granulometryczny warstwy uprawnej i wyró¿niono rêdziny lekkie, œrednie i ciê¿-kie zawieraj¹ce odpowiednio do: 20, 20–35 i >35% cz¹stek sp³awialnych o œrednicy <0,02 mm. Dla upra-wy rolniczej wa¿na by³a równie¿ zawartoœæ czêœci szkieletowych, dlatego wydzielano rêdziny s³abo szkieletowe zawieraj¹ce w warstwie ornej do 10%, rêdziny œrednio szkieletowe zawieraj¹ce 10–50% oraz silnie szkieletowe zawieraj¹ce ponad 50% frakcji szkieletowej o œrednicy powy¿ej 1 mm.

W Komentarzu do tabeli klas gruntów (Czarnow-ski i Truszkowska 1963) uszczegó³owiono podzia³ na rêdziny pocz¹tkowego stadium rozwojowego o nie-wykszta³conym profilu, rêdziny brunatne i rêdziny czarnoziemne, bez wprowadzenia zmian zasad kartowania i oznaczania tych grup gleb na mapie bonitacyjnej. W treœci tabeli by³y zawarte równie¿ opisy rêdzin deluwialnych, ale nie wyró¿niano ich w randze osobnej grupy. Podzia³ rêdzin wprowadzo-ny do klasyfikacji bonitacyjnej w 1963 roku (Czar-nowski i Truszkowska 1963) nie uleg³ zmianom w ostatnim uzupe³nieniu tabeli klas gruntów z 2012 roku (Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 12 wrze-œnia 2012 r.).

Komentarz do tabeli klas gruntów (Czarnowski i Truszkowska 1963) zawiera³ zasady rozpoznawania rêdzin. Zwracano uwagê na ich odrêbnoœæ w stosunku do innych typów gleb, g³ównie p³ytkich gleb przy-krywaj¹cych wapienie i gipsy. Wa¿nym kryterium wyodrêbniania rêdzin by³o wystêpowanie okruchów skalnych w górnej czêœci profilu oraz g³êbokoœæ zalegania zwietrzeliny wapienia o uziarnieniu glin. Je¿eli gliniasta zwietrzelina wapienia wystêpowa³a w profilu glebowym nie g³êbiej ni¿ 40 cm i przykry-wa³y j¹ utwory, w których nie wystêpoprzykry-wa³y okruchy ska³, to takie gleby zaliczano do rêdzin mieszanych. Gleby o ró¿nej mi¹¿szoœci, w których do g³êbokoœci 40 cm nie stwierdzano wystêpowania okruchów i od³amków ska³y wapiennej lub/i gliniastej zwietrze-liny wapienia, zaliczano do gleb innych ni¿ rêdziny, w tym g³ównie p³ytkich gleb brunatnych (Czarnow-ski i Truszkowska 1963).

W tabelach klas gruntów (Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 1957 r., Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 12 wrzeœnia 2012 r.) rêdziny pozostaj¹ce w u¿ytkowaniu ornym na terenach wy-¿ynnych i nizinach s¹ zaliczane do klas od I do VI, a w terenach górskich od IIIa do VI.

Najwiêksze powierzchnie rêdzin klas I–IIIa wystêpuj¹ w województwie lubelskim (Zawadzki 1995). Rêdziny te charakteryzuj¹ siê dobrym powi¹-zaniem próchnicy z materia³em mineralnym powsta-j¹cym z wietrzenia ska³ kredowych o du¿ej porowa-toœci (Dobrzañski 1955). Najlepsze rêdziny kredowe, czêsto deluwialne i czarnoziemne, o mi¹¿szoœci ponad 100 cm i poziomie próchnicznym o mi¹¿szoœci co najmniej 40 cm zaliczane s¹ do gleb najlepszych (klasa I). Rêdziny te wykazuj¹ bardzo dobre w³aœci-woœci do uprawy pszenicy, jêczmienia, buraków cukrowych oraz lucerny (Musierowicz 1956). Rêdzi-ny kredowe p³ytkie o mi¹¿szoœci do 20 cm, po³o¿one na stokach oraz wykazuj¹ce wadliwe stosunki wodne s¹ glebami s³abymi w klasie V, polecane do uprawy ¿yta, ziemniaków i niektórych motylkowych. Rêdziny za-liczane do klasy VI nadaj¹ siê g³ównie pod zalesienie.

Mniejsze obszary w u¿ytkowaniu rolniczym zaj-muj¹ rêdziny wytworzone z gipsów wystêpuj¹ce g³ównie w Niecce Nidziañskiej, a tak¿e rêdziny wy-tworzone z wapieni innych formacji geologicznych (dewoñskie, permskie, triasowe, jurajskie) wystêpu-j¹ce m.in. na Roztoczu, Wy¿ynie Kieleckiej b¹dŸ Wy-¿ynie Krakowsko-Czêstochowskiej. Rêdziny te s¹ wytworzone g³ównie na twardych wapieniach i prze-wa¿nie nale¿¹ do gleb s³abych i bardzo s³abych zali-czanych odpowiednio do klas: V i VI. Uziarnienie wierzchnich warstw tych gleb pozostaje najczêœciej w kategorii piasków gliniastych i glin lekkich, co czêsto wynika z ich przykrycia utworami czwarto-rzêdowymi. Przedstawiaj¹ one ma³¹ wartoœæ dla rolnictwa, poniewa¿ wykazuj¹ siln¹ szkieletowoœæ, s¹ bardzo p³ytkie i p³ytkie, suche, odznaczaj¹ce siê s³abym powi¹zaniem próchnicy z materia³em mineralnym (KuŸnicki i in. 1976, 1979, Strzemski 1950). Na glebach tych uzyskuje siê niskie plony ¿yta i koniczyny bia³ej.

Rêdziny gipsowe wystêpuj¹ na obszarze Niecki Nidziañskiej (Strzemski i in. 1973). Najlepsze czar-noziemne odmiany tych gleb s¹ klasyfikowane jako gleby dobre klasy IIIa, pszenno-buraczane czêsto równie¿ polecane pod uprawy sadownicze i warzyw-nicze. Do klasy V zaliczane s¹ g³ównie rêdziny gip-sowe bardzo p³ytkie lub silnie zakwaszone, o nieko-rzystnych w³aœciwoœciach do uprawy roœlin.

PODZIA£Y RÊDZIN NA MAPIE

GLEBOWO-ROLNICZEJ W SKALI 1:25 000

Wykaz gleb do mapy glebowo-rolniczej w skali 1:5000 oraz 1:25 000 (Bartoszewski i in. 1965) zosta³ opracowany na podstawie Genetycznej klasy-fikacji gleb Polski PTG z 1959 roku. Jak podaje Witek (1965) trudnoœæ wyodrêbniania niektórych grup rêdzin, wi¹za³a siê z brakiem w³aœciwie sprecy-zowanych kryteriów ich wydzielania oraz czêœciowo jakoœci¹ materia³ów klasyfikacyjnych. Za uproszcze-niem zapisu dla tych gleb przemawia³y równie¿ cele, dla których tworzono mapê i rzeczywiste potrzeby rolników. Wœród rêdzin wyodrêbniono cztery osobne jednostki glebowe znakowane na mapach ró¿nymi symbolami: rêdziny pocz¹tkowego stadium rozwo-jowego o niewykszta³conym profilu (R), rêdziny bru-natne (Rb), rêdziny czarnoziemne (Rc) oraz rêdziny deluwialne (Rd). Na mapie glebowo rolniczej zapi-sano równie¿ dodatkowe informacje charakteryzuj¹ce rolnicz¹ przydatnoœci tych gleb. Rêdziny lekkie, œred-nie i ciê¿kie oznaczano odpowiednio ma³ymi litera-mi „l”, „s” i „c”. Litera opisuj¹ca uziarnienie zapisa-na w zapisa-nawiasie ozzapisa-nacza³a rêdzinê mieszan¹ zapisa-na przy-k³ad „/l/”, a bez nawiasu rêdzinê czyst¹. G³êbokoœæ profilu glebowego by³a oznaczana symbolami kre-sek poziomych. Dwie kreski „=” oznacza³y rêdziny bardzo p³ytkie, jedna kreska „–„ p³ytkie, a bez sym-bolu rêdziny g³êbokie i bardzo g³êbokie. Rêdziny wêglanowe na terenach wy¿ynnych i nizinnych nie by³y oznaczane ¿adnym znakiem, natomiast rêdzinom gipsowym odpowiada³ znak rombu „¯”, a rêdzinom wytworzonych ze ska³ okruchowych o spoiwie wê-glanowym kwadratu „*” (ryc. 1).

UDZIA£ RÊDZIN W POWIERZCHNI GLEB

U¯YTKOWANYCH ROLNICZO

Szczegó³owa analiza jednostek glebowych na wektorowej mapie glebowo-rolniczej w skali 1:25 000 umo¿liwi³a opracowanie mapy rozmieszczenia rêdzin w skali kraju (ryc. 2) oraz obliczenie ich powierzch-ni. Na podstawie opracowanej mapy (ryc. 2) nale¿y stwierdziæ, ¿e g³ówne p³aty wystêpowania rêdzin pokrywaj¹ siê z obszarami wy¿ynnymi w kraju, poczynaj¹c od Wy¿yny Lubelskiej wraz z Roztoczem na wschodzie po Wy¿ynê Ma³opolsk¹ i Wy¿ynê Kra-kowsko-Czêstochowsk¹ w centrum oraz Wy¿ynê Œl¹sk¹ i Pogórze Zachodniobeskidzkie. Niewielkie powierzchnie tych gleb wystêpuj¹ równie¿ w Sudetach Wschodnich, na Pojezierzu Po³udniowoba³tyckim oraz na Podlasiu. Na podstawie analizowanej mapy wydzielono 323 tys. ha rêdzin, które zajmuj¹ 1,0% powierzchni ogólnej kraju, w tym 308 tys. ha jest

u¿ytkowanych rolniczo, co stanowi 1,6% rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Pozosta³e stanowi¹ m.in. gleby leœne oraz nieu¿ytki rolne. W strefie nizinnej (wysokoœæ 0–200 m n.p.m.), wy¿ynnej, I i II strefie górskiej (wysokoœæ 200–600 m n.p.m.) oraz III i IV strefie górskiej (wysokoœæ >600 m n.p.m.) wystêpu-je odpowiednio 43 tys. ha, 263 tys. ha i 823 ha, co stanowi 14,1; 85,6 i 0,3% w stosunku do ogólnej po-wierzchni rêdzin u¿ytkowanych rolniczo.

W ujêciu administracyjnym najwiêksze po-wierzchnie tych gleb pozostaj¹cych w rolniczym u¿yt-kowaniu wystêpuje w województwie lubelskim oraz œwiêtokrzyskim, po oko³o 104 tys. ha (tab. 1), a nastêpnie w województwie œl¹skim, ma³opolskim i opolskim odpowiednio: 60,5 tys. ha, 32,4 tys. ha oraz 9,9 tys. ha (tab. 1).

o w t z d ó w e j o W Rêdzinyogó³em Rêdzinyna h c y n l o r h c a k t y ¿ u a i n h c z r e i w o p udzia³* powierzchniaudzia³ ) a h ( (%) (ha) (%) e i k s ¹ l œ o n l o D 245 0,0 209 0,0 e i k s r o m o P -o k s w a j u K 0 0,0 0 0,0 e i k s l e b u L 103560 4,1 99164 5,7 e i k s u b u L 0 0,0 0 0,0 e i k z d ó £ 4664 0,3 4605 0,4 e i k s l o p o ³ a M 32416 2,1 28596 3,2 e i k c e i w o z a M 1988 0,1 1972 0,1 e i k s l o p O 9942 1,1 9663 1,6 e i k c a p r a k d o P 5684 0,3 5204 0,5 e i k s a l d o P 32 0,0 13 0,0 e i k s r o m o P 84 0,0 84 0,0 e i k s ¹ l Œ 60535 4,9 56291 9,2 e i k s y z r k o t ê i w Œ 103516 8,9 101925 13,6 e i k s r u z a M -o k s ñ i m r a W 0 0,0 0 0,0 e i k s l o p o k l e i W 0 0,0 0 0,0 e i k s r o m o p o i n d o h c a Z 12 0,0 12 0,0 a k s l o P 322678 1,0 307737 1,6 *Udzia³ w stosunku do ca³kowitej powierzchni tych gleb w Polsce przed rokiem 1975.

TABELA 1. Wykaz powierzchni rêdzin wed³ug województw obliczone na podstawie mapy glebowo-rolniczej w skali 1:25 000.

Zdecydowana wiêkszoœæ rêdzin w Polsce wytwo-rzona zosta³a na ska³ach wêglanowych, których udzia³ w ogólnej powierzchni tych gleb wynosi a¿ 99,2%, podczas gdy rêdziny gipsowe, wystêpuj¹ce g³ównie w obrêbie Niecki Nidziañskiej, zajmuj¹ zaledwie 0,8% powierzchni.

Pod wzglêdem typologicznym najwiêksz¹ po-wierzchniê zajmuj¹ rêdziny brunatne, których udzia³ w u¿ytkach rolnych wynosi 55,0%, nastêpnie

rêdzi-RYCINA 1. Fragmenty mapy glebowo-rolniczej w skali 1:25 000 z oznaczeniami: a – rêdzin gipsowych i wêglanowych w terenach wy¿ynnych i nizinnych oraz b – rêdzin wytworzonych ze ska³ o spoiwie wêglanowym w terenach górskich

a

a

b

RYCINA 2. Rozmieszczenie przestrzenne rêdzin wêglanowych i gipsowych na terenie Polski

ny czarnoziemne 36,5 % (tab. 2). Rêdziny inicjalne i deluwialne zajmuj¹ odpowiednio 5,1 oraz 3,4% w ogólnej powierzchni tych gleb (tab. 2).

Na mapie glebowo-rolniczej zidentyfikowano 182 tys. ha rêdzin mieszanych, których udzia³ w stosun-ku do ca³kowitej powierzchni tych gleb pozostaj¹-cych w rolniczym u¿ytkowaniu wynosi 59,0%. Po-zosta³y area³ 126 tys. ha (41%) zajmuj¹ rêdziny czyste. Odzwierciedleniem du¿ego zró¿nicowania w³aœci-woœci rêdzin i ich rolniczej przydatnoœci jest ich kwa-lifikacja do wszystkich kompleksów rolniczej przy-datnoœci gleb, tj. od 1 do 9 na terenach wy¿ynnych i nizinnych oraz od 10 do13 w terenach podgórskich i górskich. W kompleksie 1 pszennym bardzo dobrym wystêpuj¹ najlepsze odmiany rêdzin czarnoziemnych, a w kompleksie 9 zbo¿owo-pastewnym s³abym, p³yt-kie, podmok³e rêdziny deluwialne. Do kompleksu 10 pszennego górskiego zosta³y zaliczone, œrednie i ciê¿-kie, g³êbokie rêdziny terenów podgórskich, wytwo-rzone na przyk³ad na utworach fliszu karpackiego, a do kompleksu 13 owsiano-pastewnego górskiego rêdziny p³ytkie, po³o¿one w wy¿szych strefach wy-sokoœciowych Karpat lub na stromych, erodowanych stokach, czêsto o wystawie pó³nocnej lub wschod-niej warunkuj¹cych gorsze warunki do rozwoju roœlin uprawnych (Strzemski 1968, Zawadzki 1995). Z analizy mapy glebowo-rolniczej wynika, ¿e rê-dziny w Polsce maj¹ w wiêkszoœci du¿y potencja³

pro-dukcyjny. Prawie 75% ich powierzchni zakwalifiko-wano do kompleksów pszennych, w tym 1,1% do kompleksu pszennego bardzo dobrego, 35,8% do kompleksu pszennego dobrego i 37,7% do komplek-su pszennego wadliwego (tab. 3). Natomiast skrajnie niski potencja³ produkcyjny cechuje 10,7% po-wierzchni rêdzin zaliczonych do kompleksu ¿ytnie-go s³abe¿ytnie-go i bardzo s³abe¿ytnie-go. Rêdziny u¿ytkowane jako trwa³e u¿ytki zielone zajmuj¹ niespe³na 3% po-wierzchni, w tym prawie 70% zakwalifikowana zo-sta³a do kompleksu u¿ytków zielonych œrednich (2z).

W£AŒCIWOŒCI RÊDZIN

U¯YTKOWANYCH ROLNICZO

Uziarnienie warstwy ornej rêdzin znacz¹co wp³y-wa na ich przydatnoœæ rolnicz¹ i decyduje o trudnoœci w uprawie tych gleb. P³ytkie rêdziny o uziarnieniu piasków s³abo gliniastych i gliniastych s¹ bardzo wra¿liwe na suszê (Strzemski i in. 1973). Przesusza-nie tych gleb dodatkowo powoduj¹ znaczne domieszki czêœci szkieletowych z przewag¹ frakcji kamieni. W takich warunkach plonowanie roœlin uprawnych jest bardzo zawodne, poniewa¿ nie maj¹ one mo¿li-woœci korzystania z wody opadowej, zbyt szybko przenoszonej w g³¹b profilu glebowego, poza obrêb zasiêgu systemu korzeniowego. Z kolei rêdziny wy-kazuj¹ce w wierzchnich warstwach uziarnienie glin

b e l g a p u r G e n l a j c i n i y n i z d ê r rêdzinybrunatne rêdzinyczarnoziemne rêdzinydeluwialne a i n h c z r e i w o p ) a h ( * ³ a i z d u ) % ( a i n h c z r e i w o p ) a h ( * ³ a i z d u ) % ( a i n h c z r e i w o p ) a h ( * ³ a i z d u ) % ( a i n h c z r e i w o p ) a h ( * ³ a i z d u ) % ( 6 4 8 5 1 5,1 169221 55,0 112308 36,5 10362 3,4 *Udzia³ w stosunku do ca³kowitej powierzchni tych gleb w Polsce przed rokiem 1975.

TABELA 2. Powierzchnia i udzia³ poszczególnych grup rêdzin wydzielonych na mapie glebowo-rolniczej w skali 1: 25 000

RYCINA 3. Rozmieszczenie przestrzenne rêdzin wêglanowych w gminach zaliczonych do obszarów problemowych rolnictwa (OPR).

ciê¿kich s¹ trudne w uprawie. Do przeprowadzenia zabiegów uprawowych wymagaj¹ od rolnika wybra-nia momentu, kiedy gleba ma optymaln¹ wilgotnoœæ. W stanie nadmiernego uwilgotnienia s¹ maziste, na-tomiast przesuszone zbrylaj¹ siê, dlatego nazywane s¹ „glebami minutowymi” (Strzemski et al. 1973).

Du¿y wp³yw na w³aœciwoœci rêdzin mieszanych maj¹ domieszki materia³ów allogenicznych, szczegól-nie utworów pylastych poprawiaj¹cych w³aœciwoœci retencyjne gleb oraz ich zasobnoœæ w sk³adniki po-karmowe. Du¿y udzia³ frakcji piasku powoduje wiêksz¹ podatnoœæ rêdzin na przesychanie (Mocek et al. 2003). Podzia³y rêdzin w oparciu o przybli¿ony sk³ad granulometryczny na lekkie, œrednie i ciê¿kie odpowiada zawartoœci frakcji sp³awialnej (<0,02 mm). Mocek et al. (2003) w badaniach sk³adu mine-ralogicznego rêdzin wytworzonych na wapieniach ró¿nych formacji geologicznych stwierdzili niski udzia³ minera³ów ilastych w tych glebach. Ponadto wykazali, ¿e w sk³ad frakcji ilastej rêdzin czêsto wchodz¹ drobnokrystaliczne formy wêglanu wapnia i kwarcu, co decyduje o niskiej aktywnoœci tej frakcji. Zawartoœæ próchnicy w ornych rêdzinach mo¿e wahaæ siê w bardzo szerokich granicach od 2 do 6% (Zawadzki 1995), przy czym rêdziny wêglanowe zwieraj¹ jej wiêcej w porównaniu z rêdzinami gipso-wymi (Ciarkowska 2000). Niektóre rêdziny czarno-ziemne, powsta³e na ³atwo wietrzej¹cych wapieniach

kredowych pod wp³ywem procesu dar-niowego zaliczane s¹ do gleb silnie próchnicznych. Mimo tego, ¿e rêdziny charakteryzuj¹ siê du¿¹ aktywnoœci¹ bio-logiczn¹, to mineralizacjê materii orga-nicznej w tych glebach charakteryzuje zró¿nicowane tempo i kierunki przemian (Kowaliñski i Licznar 1986). Zawadzki (1995) podkreœla, ¿e w rêdzinach œwie¿a substancja organiczna ulega stosunkowo szybko mineralizacji, uwalniaj¹c sk³ad-niki niezbêdne do wzrostu roœlin, ale dal-sza ewolucja substancji próchnicowych przebiega powoli. Z badañ Ciarkowskiej (2000) wynika, ¿e sk³ad frakcyjny próch-nicy w gipsowych rêdzinach brunatnych zale¿y od ska³y macierzystej, zawartoœci i³u koloidalnego i nasilenia procesu bru-natnienia. Kowaliñski i Licznar (1986) na podstawie badañ rêdzin po³udniowo-zachodniej Polski stwierdzili, ¿e proce-sy transformacji i akumulacji materii organicznej zale¿¹ od iloœci oraz aktyw-noœci wêglanu wapnia i prowadz¹ do two-rzenia spolimeryzowanych kwasów hu-minowych. Sk³ad frakcyjny zwi¹zków próchnicznych, ich iloœæ i jakoœæ zale¿y równie¿ od podtypu rêdzin. Najwy¿szy stopieñ poli-meryzacji kwasów próchnicowych stwierdzono w rêdzinach czarnoziemnych. Próchnica w takich rê-dzinach jest najczêœciej wysycona jonami wapnia oraz w niektórych przypadkach równie¿ magnezu, co po-woduje powstawanie po³¹czeñ próchniczno-ilasto-wêglanowych nadaj¹cych tym glebom dobr¹ natu-raln¹ strukturê (Zawadzki 1995). Na trwa³oœæ kom-pleksu ilasto-próchniczego wp³ywa równie¿ wysoka zawartoœæ frakcji humin, co wykazali KuŸnicki i Sk³o-dowski (1976) w badaniach rêdzin z obszaru Gór Œwiêtokrzyskich i ich obrze¿enia.

W³aœciwoœci chemiczne rêdzin warunkuje sk³ad mineralogiczny ska³ macierzystych oraz domieszki materia³ów obcych. Wêglan wapnia mo¿e wp³ywaæ hamuj¹co na wietrzenie chemiczne zachodz¹ce w tych glebach (Zawadzki 1995). Czêœæ rêdzin zawiera znaczne iloœci przyswajalnego wapnia i magnezu oraz fosforu, ale niewielkie iloœci potasu (Strzemski 1968). Inne natomiast s¹ zasobne w potas, ale wykazuj¹ nisk¹ zawartoœæ przyswajalnych form fosforu i magnezu, dlatego wymagaj¹ dodatkowego nawo¿enia. Z badañ Misztala (1983) oceniaj¹cego dynamikê przemian fosforu i potasu w rêdzinie kredowej pod upraw¹ lucerny nawo¿onej N i P w ró¿nych dawkach wynika, ¿e dodatek nawozów mineralnych spowodowa³ trwa³y wzrost przyswajalnych dla roœlin form potasu,

nato-* Powierzchni rêdzin w Polsce przed rokiem 1975. b e l g j e z c i n l o r i c œ o n t a d y z r p y s k e l p m o K Powierzchnia* Udzia³ ) a h ( (%) y r b o d o z d r a b y n n e z s p s k e l p m o k 1 3340 1,1 y r b o d y n n e z s p s k e l p m o k 2 110229 35,8 y w i l d a w y n n e z s p s k e l p m o k 3 116098 37,7 ) i n t y ¿ -o n n e z s p ( y r b o d o z d r a b i n t y ¿ s k e l p m o k 4 6003 2,0 y r b o d i n t y ¿ s k e l p m o k 5 11464 3,7 y b a ³ s i n t y ¿ s k e l p m o k 6 26168 8,5 ) y w o n i b u ³ -o i n t y ¿ ( y b a ³ s o z d r a b i n t y ¿ s k e l p m o k 7 6877 2,2 y n c o m y n w e t s a p -o w o ¿ o b z s k e l p m o k 8 10312 3,4 y b a ³ s y n w e t s a p -o w o ¿ o b z s k e l p m o k 9 113 0,0 i k s r ó g y n n e z s p s k e l p m o k 0 1 1812 0,6 i k s r ó g y w o ¿ o b z s k e l p m o k 1 1 3681 1,2 i k s r ó g y n a z c a i n m e i z -o n a i s w o s k e l p m o k 2 1 1708 0,6 i k s r ó g y n w e t s a p -o n a i s w o s k e l p m o k 3 1 154 0,1 e n o l e i z i k t y ¿ u d o p e n o z c a n z e z r p e n r o y b e l g 4 1 601 0,2 e r b o d i e r b o d o z d r a b e n o l e i z i k t y ¿ u z 1 67 0,0 e i n d e r œ e n o l e i z i k t y ¿ u z 2 6295 2,0 e b a ³ s o z d r a b i e b a ³ s e n o l e i z i k t y ¿ u z 3 2815 0,9 a k s l o P 2815 0,9

TABELA 3. Powierzchnia i udzia³ rêdzin w poszczególnych kompleksach przy-datnoœci rolniczej gleb

miast nie wp³ywa³ istotnie na wzrost przyswajalnego fosforu w wierzchniej warstwie gleby (Misztal 1983). Rêdziny gipsowe wystêpuj¹ w s¹siedztwie rêdzin kredowych, dlatego warstwy próchniczne rêdzin gip-sowych zawieraj¹ domieszki kalcytu, dolomitu, mi-nera³ów ilastych, wodorotlenków ¿elaza (Zawadzki 1995) i charakteryzuj¹ siê wysok¹ zasobnoœci¹ w sk³adniki pokarmowe dla roœlin.

W³aœciwoœci sorpcyjne i buforowe rêdzin uwarun-kowane s¹ obecnoœci¹ aktywnego wêglanu wapnia, zwi¹zków próchnicznych i frakcji i³u kolodailnego (Licznar 1976). Rêdziny kredowe trudno ulegaj¹ zakwaszeniu. Ich odczyn jest obojêtny lub zasado-wy, a wysycenie kompleksu sorpcyjnego jonami o charakterze zasadowym, g³ównie wapniem, mo¿e wynosiæ nawet 100% (Licznar 1976, Zawadzki 1995). Niektóre rêdziny wytworzone na trudno wietrzej¹-cych wapieniach triasowych zawieraj¹ bardzo ma³e iloœci wapnia (0,5% CaO) (Dobrzañski 1955) i ulegaj¹ zakwaszeniu podobnie jak czêœæ rêdzin gipsowych (Ciarkowska 2000), dlatego wymagaj¹ wapnowania. Kwaœny odczyn w rêdzinach gipso-wych, szczególnie wystêpuj¹cych w obni¿eniach terenowych i wykazuj¹cych nadmierne uwilgotnie-nie, powoduje redukcjê siarczanów i tworzenie siê siarkowodoru, wp³ywaj¹cego na obumieranie roœlin uprawnych (Zawadzki 1995).

UTRUDNIENIA W ROLNICZYM

U¯YTKOWANIU RÊDZIN

Wiêkszoœæ rêdzin znajduje siê w terenach fali-stych, dlatego wa¿nym problemem w rolniczym u¿yt-kowaniu tych gleb jest erozja wodna (Musierowicz 1956). Na niektórych obszarach, procesy te powo-duj¹ ods³oniêcie ska³y macierzystej i pozbawienie gleb poziomu próchnicznego stanowi¹cego warstwê uprawn¹, prowadz¹c niekiedy do ca³kowitej degra-dacji gleby. Depozycja warstwy próchnicznej w miej-scach po³o¿onych w ni¿szej czêœci stoku warunkuje powstawanie rêdzin deluwialnych. Czêœæ z nich, o ile nie jest namyta na pod³o¿a o uziarnieniu glin ciê¿kich lub i³ów o wadliwych stosunkach wodnych, wykazuje bardzo dobre w³aœciwoœci dla rolnictwa. (Musierowicz 1953).

Ograniczeniem procesów erozyjnych na obszarach wystêpowania rêdzin mo¿e byæ zastosowanie siewu bezpoœredniego, uprawa w poprzek stoku b¹dŸ upra-wa bezorkoupra-wa (Pranagal 2004) po³¹czone z zadar-nieniem gleb szczególnie w okresie po¿niwnym i zimowym. Zwiêkszaj¹c efektywnoœæ u¿ytkowania rêdzin nale¿y uwzglêdniæ wiele czynników, takich jak: spadki terenu, zmniejszenie wielkoœci pól i

poprzecz-nostokowy ich uk³ad oraz wydzielanie kategorii upraw dostosowanych do rzeŸby terenu (Joñczyk 2003). Wa¿-ne znaczenie ma równie¿ stosowanie p³odozmianów przeciwerozyjnych z du¿ym udzia³em roœlin struktu-rotwórczych, kszta³towanie biologicznej aktywnoœci gleby, utrzymywanie na wysokim poziomie zawarto-œci próchnicy oraz wprowadzanie zasiewów mulczu-j¹cych glebê w okresie zimy (Joñczyk 2003).

Rêdziny nie wymagaj¹ g³êbokiej orki. Ju¿ w 1935 roku w podrêczniku Rozpoznawanie gleb w polu na

ziemiach polskich oraz obowi¹zuj¹ce klasyfikacje gruntów do celów rolniczych, melioracyjnych, sza-cunkowych i podatkowych, Miklaszewski (1935)

wskazywa³, ¿e „rolnik nie bêdzie pog³êbia³ rêdzin”. Zbyt g³êboka orka, szczególnie w rêdzinach wytwo-rzonych z trudno wietrzej¹cych ska³, powoduje wy-orywanie czêœci szkieletowych i przyczynia siê do pogorszenia w³aœciwoœci fizycznych tych gleb, utrud-nia uprawê i nasila procesy erozyjne.

Niektóre z odmian rêdzin wytworzonych na wa-pieniach triasowych zawieraj¹ wysokie stê¿enia ¿ela-za, manganu i tytanu (Strzemski 1950), inne na przy-k³ad wytworzone z kruszconoœnych dolomitów tria-sowych charakteryzuj¹ siê wysok¹ zawartoœci¹ cyn-ku, kadmu, o³owiu oraz arsenu. Sapek i Sk³odowski (1976) nie stwierdzili zale¿noœci miêdzy wiekiem ska³ wapiennych a stê¿eniem metali ciê¿kich. Najwy¿sze zawartoœci Zn i Cu oznaczono w poziomach próch-nicznych rêdzin dewoñskich i permskich, pomimo, ¿e wapienie na których wytworzy³y siê te gleby by³y ubogie w te pierwiastki.

Pomimo doœæ du¿ego potencja³u produkcyjnego rêdzin, lokalnie mog¹ wystêpowaæ dodatkowe ogra-niczenia w rolniczym u¿ytkowaniu tych gleb. Na pod-stawie wyników monitoringu chemizmu gleb reali-zowanego pod koniec lat 90. XX wieku (Smreczak i Jadczyszyn 2017) stwierdzono nadmierne zawarto-œci metali œladowych, m.in. w rêdzinach wystêpuj¹-cych na terenach rolniczych (Jadczyszyn 2009). Wyniki tych badañ by³y podstaw¹, do w³¹czenia u¿yt-ków rolnych 10 gmin do obszarów problemowych rolnictwa, ze wzglêdu na wysok¹ zawartoœæ pierwiast-ków œladowych (Jadczyszyn 2009) (ryc. 3). Na ob-szarach tych powinna byæ prowadzona produkcja rol-nicza z ograniczeniem uprawy roœlin nara¿onych na pobieranie z gleby szkodliwych jonów metali (Jad-czyszyn et al. 2010).Badania Smreczak i in. (2015) prowadzone w okolicach Olkusza wykaza³y, ¿e obec-noœæ wysokich stê¿eñ pierwiastków œladowych w rê-dzinach wp³ywa na ocenê rolniczej przydatnoœci tych gleb przez rolników. Jest przyczyn¹ ich od³ogowania lub ca³kowitego zaprzestania produkcji rolnej, pomi-mo ma³ej biodostêpnoœci metali (Smreczak i in. 2015).

PODSUMOWANIE

W legendach do mapy bonitacyjnej i glebowo-rol-niczej opracowanych na potrzeby rolnictwa w latach 60. i 70. XX wieku, rêdziny wydzielano przyjmuj¹c jako g³ówne kryterium pochodzenie ska³y macierzy-stej i jej rodzaj. Podstawow¹ informacj¹ w tych opra-cowaniach by³a rolnicza przydatnoœæ rêdzin wynika-j¹ca z budowy profili glebowych, uziarnienia oraz udzia³u czêœci szkieletowych. Mapy te s¹ opracowa-niami specjalnymi i dlatego podane w nich informa-cje nale¿y interpretowaæ we w³aœciwym kontekœcie z uwzglêdnieniem stanu wiedzy i przyjêtych zasad podzia³ów gleb.

Rêdziny zajmuj¹ tylko 1% powierzchni Polski i stanowi¹ 1,6% u¿ytków rolnych. Czêœæ z tych gleb wykazuje bardzo dobre w³aœciwoœci dla rolnictwa, szczególnie niektóre rêdziny deluwialne i czarnoziem-ne, inne – g³ównie rêdziny inicjalne o niewykszta³-conym profilu – zaliczane s¹ do gleb s³abych i bar-dzo s³abych. Wiêkszoœæ rêdzin to gleby zasobne w sk³adniki pokarmowe dla roœlin oraz bogate w próchnicê. Mimo tego niektóre z nich zawieraj¹ wysokie naturalne stê¿enia pierwiastków œladowych powoduj¹c uzasadnione obawy o jakoœæ produkowa-nych ziemiop³odów. Po³o¿enie rêdzin w terenach urzeŸbionych powoduje dodatkowe wyzwania dla rolnictwa zwi¹zane z wdra¿aniem takich systemów uprawy tych gleb, które zapobiega³yby niszczeniu warstwy próchnicznej.

PODZIÊKOWANIA

Praca zosta³a wykonana w ramach zadania 1.3 „Monitorowanie ró¿nych parametrów œrodowiska glebowego dla w³aœciwej oceny WPR” realizowane-go w Programie Wieloletnim (2016-2020) IUNG-PIB, koordynowanym przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

LITERATURA

Bartoszewski Z., Czarnowski F., Dombek E., Siuta J., Strzemski M., Truszkowska R., Witek T., 1965. Instrukcja w sprawie wykonywania map glebowo-rolniczych w skali 1:5000 i 1:25 000 oraz map glebowo-przyrodniczych w skali 1: 25 000 (tymczasowa), czêœæ 1. Ministerstwo Rolnictwa, Departament Urz¹dzeñ Rolnych oraz Instytut Uprawy, Na-wo¿enia i Gleboznawstwa: 153 ss.

Ciarkowska K., 2000. Charakterystyka gipsowych rêdzin brunatnych. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 51(1/2): 101–111.

Czarnowski F., Truszkowska R., 1963. Komentarz do tabeli klas gruntów. Ministerstwo Rolnictwa: 463 ss.

Dobrzañski B., 1976. Przydatnoœæ rolnicza rêdzin. Roczniki Gle-boznawcze – Soil Science Annual 2: 83–91.

Dobrzañski B., 1955. Rêdziny Lubelszczyzny. Roczniki Glebo-znawcze – Soil Science Annual 4: 192–201.

Jadczyszyn J., Filipiak K., Joñczyk K., Siebielec G., Stuczyñski T., 2010. Zasady racjonalnego u¿ytkowania i kszta³towa-nia obszarów problemowych rolnictwa (OPR). Instrukcja Upowszechnieniowa nr 178, IUNG-PIB Pu³awy: 70 ss. Jadczyszyn J., Smreczak B., 2017. Mapa glebowo-rolnicza

w skali 1:25 000 i jej wykorzystanie na potrzeby wspó³cze-snego rolnictwa. Studia i Raporty IUNG-PIB 51(5): 9–28. Jadczyszyn J., 2009. Regionalne zró¿nicowanie obszarów

pro-blemowych rolnictwa (OPR) w Polsce. Instrukcja Upowszech-nieniowa nr 163. IUNG-PIB: 80 ss.

Joñczyk K., 2003. Ochrona gruntów przed erozj¹. Biblioteczka Krajowego Programu Rolnoœrodowiskowego. Wydanie I, MR i RW, Warszawa: 23 pp.

Kaba³a C., 2014. Systematyka Gleb Polski – stan aktualny i dal-szy rozwój. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 65(2): 91–98.

Kowaliñski S., Licznar E., 1986. Zwi¹zki próchniczne w rêdzi-nach wytworzonych z wapieni ró¿nych formacji geologicz-nych. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 37(2–3): 159–167.

KuŸnicki F., Bia³ousz S., Sk³odowski P., 1979. Podstawy glebo-znawstwa z elementami kartografii gleb. Pañstwowe Wydaw-nictwo Naukowe: 509 ss.

KuŸnicki F., Bia³ousz S., Kamiñska H., Oszmiañska M., Sk³o-dowski P., Ziemiñska A., ¯akowska H., 1976. Rêdziny wy-tworzone ze ska³ wêglanowych ró¿nych formacji geologicz-nych na obszarze Gór Œwiêtokrzyskich i ich obrze¿enia. Rocz-niki Gleboznawcze – Soil Science Annual 27(2): 19–48. KuŸnicki F., Sk³odowski P., 1976. Zawartoœæ i charakterystyka

form zwi¹zków próchnicznych w rêdzinach wytworzonych ze ska³ wêglanowych ró¿nych formacji geologicznych. Rocz-niki Gleboznawcze – Soil Science Annual 27(2): 127–136. Lemkowska B., 2013. „Rêdziny czwartorzêdowe” w

Systematy-ce gleb Polski. Roczniki Gleboznawcze – Soil ScienSystematy-ce Annual 64(4): 135–139.

Lemkowska B., Sowiñski P., 2008. Ewolucja „rêdzin pojezior-nych” w krajobrazie Pojezierza Mazurskiego. Roczniki Gle-boznawcze – Soil Science Annual 59(1): 134–140.

Licznar S.E., 1976. Rêdziny i gleby nawapieniowe Opolsz-czyzny w œwietle badañ mikromorfologicznych i fizykoche-micznych. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 27(3): 73–121.

Miklaszewski S., 1935. Rozpoznawanie gleb w polu na ziemiach polskich oraz obowi¹zuj¹ce klasyfikacje gruntów do celów rolniczych, melioracyjnych, szacunkowych I i podatkowych. Wydanie III: 157 ss.

Misztal M., 1983. Dynamika sk³adu chemicznego rêdziny w warunkach czteroletniego u¿ytku trwa³ego. Roczniki Gle-boznawcze – Soil Science Annual 34(1/2): 61–67.

Mocek A., Spychalski W., Kaczmarek Z., 2003. W³aœciwoœci fizyczne oraz sk³ad mineralogiczny frakcji koloidalnej rêdzin ró¿nych formacji geologicznych. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 54(32): 111–119.

Musierowicz A., 1956. Gleboznawstwo ogólne. Wydanie II, Warszawa, PWRiL: 485–486.

Pranagal J., 2004. Porowatoœæ ró¿nicowa rêdziny i wodoodpor-noœæ jej agregatów w ró¿nych systemach uprawy. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 55(2): 339–347.

Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 12 wrzeœnia 2012 r. w spra-wie gleboznawczej klasyfikacji gruntów (Dz.U. 2012 poz. 1246). Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 4 czerwca 1956 r. w

spra-wie klasyfikacji gruntów (Dz.U. 1956 nr 19 poz. 97). Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 1957 r.

zmie-niaj¹ce rozporz¹dzenie z dnia 4 czerwca 1956 r. w sprawie klasyfikacji gruntów (Dz.U. 1957 nr 5 poz. 21).

Sapek A., Sk³odowski P., 1976. Zawartoœæ Mn, Zn, Cu, Pb, Ni i Co w rêdzinach Polski. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 27(2): 137–144.

Smreczak B., Jadczyszyn J., Klimkowicz-Pawlas A., Ukalska-Jaruga A., 2015. Stan zanieczyszczenia gleb pierwiastkami œladowymi oraz struktura u¿ytkowania gruntów w rejonie Olkusza. Studia i Raporty IUNG-PIB, Zeszyt 46(20): 125–141. Smreczak B., Jadczyszyn J., 2017. Badania w³aœciwoœci gleb u¿ytkowanych rolniczo w latach 1992–1997 i ich wykorzy-stanie w ocenach rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Studia i Raporty IUNG-PIB, Zeszyt 51(5): 41–56.

Agricultural suitability of rendzinas in Poland

Abstract: The agricultural value of rendzina soils depends on many factors, including type of parent rock, texture of arable layer,

admixture of post-glacial materials and occurrence of coarse fragments. Over 97% of rendzinas in Poland are arable soils, and less than 3% are under permanent meadows and permanent pastures. Rendzinas are soil of high production potential for agriculture. Almost 75% of them were included in the wheat complexes (from 1 to 3) while about 10% are weak and very weak rye soils (complex 6 and 7) in Polish land suitability system. Groups of rendzinas identified for agricultural purposes and the principles of their identi-fication were established on 1950s and 1960s when bonitation maps and soil-agricultural maps were prepared. These principles have not changed so far, therefore the purpose of the work was to describe the divisions of these soils and the characteristics of their properties on the example of arable soils based on the available data.

Keywords: rendzinas, soil valuation classification, soil-valuation table, soil-agricultural map, agriculture

Strzemski M., 1968. Racjonalne u¿ytkowanie ziemi w polskiej kartografii. (Praca zbiorowa) PWRiL: 155 ss.

Strzemski M., 1950. Rêdziny na wapieniach triasowych w okoli-cach Piekoszowa. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 1: 99–103.

Strzemski M., Siuta J., Witek T., Bury-Zaleska J., Nowosielski O., S³owik K., Trêbski L., Truszkowska R., 1973. Przydat-noœæ rolnicza gleb Polski. PWRiL: 285 ss.

Uggla H., 1976. „Rêdziny” Pojezierza Mazurskiego. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual 27(2): 113–125. Ustawa z dnia 26 marca 1935 r. o klasyfikacji gruntów dla

podat-ku gruntowego (Dz.U. 1935 nr 27 poz. 203)

Witek T., 1965. Treœæ i metody sporz¹dzania wielkoskalowych map glebowo-rolniczych, Polskie Towarzystwo Gleboznaw-cze, Pu³awy-Kielce, 1965: 16 ss.

Witek T., 1973. Mapy glebowo-rolnicze oraz kierunki ich wyko-rzystania. (Seria P 18), IUNG Pu³awy: 74 ss.

Zawadzki S. (red.), 1995. Gleboznawstwo. (Praca zbiorowa), Wydanie III, PWRiL: 560 ss.

Received: May 18, 2018 Accepted: July 23, 2018 Associated editor: £. Uzarowicz