Cultores Herculis w Tibur

MARIA JACZYNOWSKA

Cultores Herculis w Tibur*

Organizacje kultu Herkulesa są dobrze znane na terenie Italii w okre­

sie cesarstw a rzymskiego, zwłaszcza w k ra ju Sabinów 1 i w innych re jo ­

nach Italii Ś ro d k o w e j2. Szczególnie silnie rozw inęły się one w starym

municipium latyńskim , Tibur (Tivoli). Miasto to było znane już w okresie

wczesnej republiki jako potężny ośrodek kultu Herkulesa, być może n a j­

starszy na obszarze zamieszkałym przez Ita lik ó w 3. N iektórzy uczeni

skłonni b yli uważać św iątynię Herkulesa w Tibur za wcześniejszą od n a j­

starszych jego sanktuariów w Rzymie: ad A ram Maximam i ad Portam

T rigem inam 4. W Tibur ukształtowało się niew ątpliw ie w yobrażenie

Herkulesa z przydom kiem Victor lub Invictus, jako bóstw a m ilitarnego

przynoszącego zwycięstwo. W yrazem wojskowego charakteru tego kultu

w Tibur było istnienie tam kolegium kapłańskiego Salii, poświęconego

Herkulesowi, podczas gdy w Rzymie pełnili oni służbę ku czci Marsa 5.

Prawdopodobnie w znacznym stopniu pod w pływ em Tibur Herkules

rzym ski przekształcił się stopniowo z opiekuna 'kupców i własności p ry ­

w atnej, gw aranta przysięgi, pośrednika między światem żyw ych i zm ar­

łych, boga pomyślności i uzdrowiciela, w bóstwo o nastaw ieniu w ybitnie

m ilitarnym , zapew niające perm anentne pasmo zw ycięstw *. Wodzowie

* W y k a z sk ró tó w u ż y w a n y c h w p rz y p is a c h : C IL — C o rp us I n sc rip tio n u m L a t i- n a r u m ; D. —■ D essau , In sc rip tio n e s la t in a e s e le c ta e ; N dSA — N o tizie d e g li S c a v i d i A n tic h ità ; AE — „ A n n ée 'E p ig ra p h iq u e ” ; I. It. — In sc rip tio n e s I t a lia e ; J R S — „ J o u r n a l of R o m an S tu d ie s ” .

1 W R e a te : c u l t o r e s H e r c u l i s R e s p i c i e n t i s — C IL IX 4673; D. 7325; w p o b lisk im P a g u s F ific u la n u s (V e s tin i): i u v e n e s F i f i c u l a n i H e r c u l i s c u l t o r e s — C IL IX 3578; D. 7306. Na z a sa d n ic z ą r o lę k u ltu H e rk u le s a w k r a ju S a b in ó w z w ró c iła u w a g ę E. C. E v a n s , T h e C u l t s o f t h e S a b i n e T e r r i t o r y , „ P ap ers an d M o n o grap h s of th e A m e r i­ ca n A c a d e m y in R o m e ” t. IX , 1939, s. 67—77, 126, 127, 222, 223, 238, 239, 243.

2 W A e s e rn ia (S a m n iu m ) — C IL IX 2679; D. 7323; I u v a n u m (F re n ta n i) — C IL IX 2964; D. 7319; A u fio u m (V estin i) — C IL IX 3383; A lb a F u cen s (A eq u i) — C IL IX 39)61; w P ic m u m — N d S A 1885, s. 167; D. 7215. N a te r e n ie sam e g o R z y m u : C IL V I 339; D. 7315 o raz „ E p ig ra p h ica ” t. I, 1939, s. 12Ö— 125; AE 1938, 62; 1940, 71

( c o l l e g i u m H e r c u l i s m e t r e t a r i o r u m q u o d c o n s i s t a a d s a l i c e m ) ; w L a c ju m : F a b r a -

t e r ia V ê tu s ·— C IL X 5647; D. 7322 ( c u l t o r e s H e r c u l i s F a b r a t e r n i v e t e r e s ) i C IL X 5657; D. 6287 ( i u v e n e s H e r c u l a n i ) ; A q u in u m — C IL X 5386; D. 7324 o raz n a p o g ra ­ n icz u S a m n iu m : V e n a fru m — C IL X 4850; D. 7318. N a te re n ie E tr u r ii: V e le ia e — C IL X I 1159; D. 7321; P is a — C IL X I 1449; D. 7320; I. It. V II, 1,97 ( c u l t o r e s H e r c u l i s S o m n i a l i s ) . 3 J . B a y e t, L e s o r i g i n e s d e l ’H e r c u l e r o m a i n , P a r is 1926, s. 12il. P o r. ta k ż e E. B o u r n e , A S t u d y o f T i b u r , 1916, s. 57 n n. 4 T a k p rzed e w s z y s tk im G. W i s s o w a , Di e R e l i g i o n u n d K u l t u s d e r R ö m e r , M ü n ch en 1912, s. 272—275.

5 P or. J . B a y e t , op. cit., s. 322—330. W y d a je się , że p rz y d o m ek H e rk u le s a w T ib u r: V i c t o r lu b I n v i c t u s je s t b ardzo s ta r y . T ru d n o r a c z e j z a a k c e p to w a ć tezę S . W e i n s t o c k a , V i c t o r a n d I n v i c t u s , „ H a rv a rd T h e o lo g ica l R e v u e ” t. L , 1957, s. 211—217, że R z y m ia n ie p r z y ję li dopiero ten e p ite t od G rekó w w o k re sie h e lle n is ­ ty c z n y m pod w p ły w e m A le k s a n d r a W ie lk ie g o ( K a l l i n i k o s ) i S e le u k o s a N ik ato ra.

6 P or. J . B a y e t, op. cit., s. 320.

z okresu schyłku republiki otaczali Herkulesa Niezwyciężonego szczegól­

ną czcią i składali mu w ofierze dziesięcinę z łupów (decuma Herculis) 7.

Pom pejusz p rzyjął jako hasło w bitw ie pod Farsalos Hercules Invictus 8,

a M arek Antoniusz podawał się za potomka Antona, syna Heraklesa, pod­

kreślał swoje „podobieństwo” fizyczne do herosa greckiego, ubierał się

naw et na jego w zór 9. M ilitarn y charakter kultu Herkulesa miał również

dominujące znaczenie w okresie cesarstwa, zwłaszcza za rządów A ntoni­

nów, którzy uznali go za oficjalne bóstwo opiekuńcze d y n a s tii10.

W rozpowszechnianiu k u ltu Herkulesa Zw ycięzcy w Italii szczególną

rolę odegrała jego wspaniała św iątynia w Tibur, zbudowana na wzgórzu,

górująca nad całą okolicą już w okresie republikańskim, a rozbudowana

znacznie w początkach cesarstw a n . To w ielkie sanktuarium , znane nam,

niestety, tylk o z opisów literackich i stosunkowo Skromnych pozostałości

archeologicznych, porów nyw ane pod względem znaczenia i piękna ze

św iątyn ią F ortu n y w Praeneste, oddziaływało silnie na całą okolicę, gdzie

znajdow ały się małe kaplice Herkulesa, jakb y filie św iątyn i w Tibur 12.

W Tibur, nazyw anym przez starożytnych H ercu leu m 13, istniało za­

pew ne już w czasach republikańskich stow arzyszenie 'kultowe Herkulesa,

k tó re w okresie wczesnego cesarstw a przyjęło oficjalną nazwę Herculanei

(lub Herculanii) Augustales. Nastąpiło zatem zespolenie cultores Herculis

z kolegium poświęconym kultow i cesarskiem uu . C harakter społeczny

Augustales i ich geneza nie są całkowicie jasne, istnieją na ten tem at dość

poważne rozbieżności w literaturze 15. Szczególne trudności in terp retacyj­

ne spowodowane b yły faktem w ystępowania trzech form tytu la tu ry :

seviri, Augustales i seviri Augustales. P r e m e r s t e i n był autorem tezy

o pierw otnej odrębności (w I w . n.e.) dwóch organizacji: Augustales i seviri

Augustales, k tó rzy dopiero w II w. n.e. utw orzyli jednolite kolegium.

Badania uczonych X X w. (L. R. T a y 1 o r, A. D. N o c k a i R. M e i g g s a)

w yk azały wcześniejsze zespolenie stow arzyszeń seviri Augustales; nastą­

7 T ak S u lla , L u k u llu s , K ra ssu s. P o r. R. S c h i l l i n g , L ’H e r c u l e R o m a i n e n f a c e

d e l a r é f o r m e r e l i g i e u s e d ’A u g u s t e , „ R e v u e de P h ilo lo g ie ” t. X V I, 1942, s. 34—36.

8 A p p ia n , B. C. II. 76.

9 P lu t., A n t. 4; A p p ia n , B . C. III, 16; 19. P or. A . R. A n d e r s o n , H e r a c l e s a n d

h i s s u c c e s s o r s , „ H a rv a rd S tu d ie s in C la s s ic a l P h ilo lo g y ” t. X X X IX , 1928, s. 42.

™ S z c z eg ó ln ie w y r a ź n ie w y s tę p u je ta „ u p r z y w ile jo w a n a ” r o la H e r k u le s a za r z ą d ó w T r a ja n a i K o m m od u sa. P or. J . B e a u j e u, L a r e l i g i o n r o m a i n e à l ’a p o g é e

d e l ’E m p i r e t. I: L a p o l i t i q u e r e l i g i e u s e d e s A n t o n i n s (96—Ί92), P a r is 1955, s. 80—87,

398—406.

11 V. P a c i f і с і, N o t e s o n s o m e r e c e n t d i s c o v e r i e s a t T i v o l i , J R S X , 1920, s. 90—95,

12 P or. G. H. H a 11 a m , C e n n i s u l c u l t o d i E r c o l e V i n c i t o r e i n T i v o l i e d i n t o r n i , „ A tti e m e m o rie d e lla S o c ie ta T ib u r tin a di S to r ia e d ’A r te ” t. X I—X II, 1931— 1932, s. 394—400 o raz t e n ż e , N o t e s o n t h e c u l t o f H e r c u l e s V i c t o r i n T i b u r a n d i t s

n e i g h b o u r h o o d , J R S X X I, 1931, s. 276—282.

13 M a r tia lis I, 12; por. S iliu s I ta lic u s IV, 224; P ro p e rtiu s II, 21.

14 P o r. B o e h m s. v. H e r c u l e s , RE V III, 1 '(1912), col. 583; J . P. W a l t z i n g ,

É t u d e h i s t o r i q u e s u r l e s c o r p o r a t i o n s p r o f e s s i o n n e l l e s c h e z l e s R o m a i n s t. I, L o u v a in

1895, s. 38, 39; L. C e s a n o s.v. H e r c u l a n i i , [w :] d e R u g g i e r o , D i z i o n a r i o e p i g r a ­

f i c e d i A n t i c h i t à R o m a n e t. III, s. 279.

15 P u n k te m w y jś c ia do d y s k u s ji s t a l się p rzed e w s z y s tk im a r ty k u ł v. P r e m e r ­ s t e i n a s.v . A u g u s t a l i s , [w :] d e R u g g i e r o , op. cit., t. I, 1893, s. 824—877. W k ró tce potem u k a z a ły s ię p ra c e ; F. M o u r 1 o t, E s s a i s u r l ’h i s t o i r e d e l ’A u g u s t a l i t é d a n s

l ’e m p i r e r o m a i n , P a r is 1895 i M . K r a s z e n n i k o w , A w g u s t a l y i s a k r a l n o j e т а - g i s t i e r s t w o , I z s l e d o w a n i e w o b l a s t i r i m s k a g o m u n i c i p a l n a g o p r a w a w d r e w n o s t i ,

„ Z a p isk i is to rik o -filo lo g ic z e s k a g o f a k u lt ie t a im p e ra to rs k a g o S. P e te rb u rs k a g o U n iw e r s itie ta ” t. X X X V II, 1895.

430

piło ono prawdopodobnie na przełomie I i II w. n.e.ie. Niezależnie od

znacznych różnic lokalnych można zaobserwować w II w. n.e. rozkw it

ordo Augustalium w całej zachodniej części imperium rzymskiego, zwłasz­

cza w Italii, G alii i H iszpanii17. W III w. można już zaobserwować stop­

niow y zanik tej in s ty tu c ji18.

Istniały rów nież poważne różnice lokalne w składzie społecznym seviri

Augustales; uważani są oni na ogół za organizację grupującą elitę w yzw o­

leńców. Można wyikazać taki jedn olity charakter społeczny Augustales

np. w Ostii, gdzie w skład ich wchodzili tylk o bogaci w yzw oleńcy, k tó rzy

osiągali często bardzo w ysoką pozycję w śród grup rzemieślniczo-kupiec-

kich spraw ując niejednokrotnie kierow nictw o lub patron at potężnych

kolegiów zawodowych 19. W innych miastach Italii, a zwłaszcza w orga­

nizacjach prow incjonalnych, do Augustales należeli dość często także

w olnourodzeni20.

Stow arzyszenie kultow e Herkulesa w Tibur jest nie tylk o bogato udo­

kum entowane przez liczne inskrypcje z okresu cesarstwa, 1'ecz w yd aje

się ono szczególnie interesujące ze względu na zespolenie dawniejszej

organizacji Herculanii z now ą — Augustales. K ied y nastąpiło to zespole­

nie? Najprostszą odpowiedzią może się w ydać, że miało to miejsce w cza­

sach Augusta, kied y zaczęły powstawać pierw sze stowarzyszenia typu

Augustales, a niektóre daw niej już istniejące kolegia kultow e p rz yjęły na

siebie zadania służenia nowem u bóstwu cesarskiemu. Taki proces prze­

kształcił czcicieli M erkurego w M ercuriales Augustales, analogicznie

mogło też być z Herculanii Augustales 21. W ielu autorów skłania się zatem

do uznania bezpośredniej inspiracji Augusta w powołaniu do życia Hercu-

lanii Augustales w T ib u r22. C harakterystyczne jest p rzy tym , że takie

stanowisko reprezentuje również S c h i l l i n g 23 w brew sw ojej zasadni­

16 L . R . T a y l o r , A u g u s t a l e s , S e v i r i A u g u s t a l e s a n d S e v i r i : A C h r o n o l o g i c a l

S t u d y , „ T ra n sa c tio n s an d P ro c e ed in g s of th e A m e ric a n P h ilo lo g ic a l A sso c ia tio n ”

1914, s. 23.1—244 o raz t a ż e, S e v i r i e q u i t u m R o m a n o r u m a n d m u n i c i p a l s e v i r i , J R S X IV , 19(24, s. 158—1711, p rz e su n ę ła d a tę „ f u z ji” n a o k re s T ra ja n a . W o p a rc iu o now e in s k r y p c je z O stii re o r g a n iz a c ję d a t u ją w c z e ś n ie j A . D. N о с к , S e v i r i a n d A u g u s ­

t a l e s , [w :] M é l a n g e s B i d e z t. ΙΊ, B ru x e lle s 1934, s. 627—638 oraz R . M e i g g s, R o m a n O s t i a , O xford I960, s. 217.

17 D la H is z p a n ii p o r. R . É t i e n n e , L e c u l t e i m p é r i a l d a n s l a p é n i n s u l e I b é r i q u e

d ’A u g u s t e à D i o c l é t i e n , P a r is 1958, s. 251—280.

18 J . H. O l i v e r , G e r u s i a e a n d A u g u s t a l e s , „ H isto ria ” t. V II, 1958, s. 493—496, w y k a z a ł, że n a jp ó ź n ie js z e d o k u m e n ty d o tycz ące A u g u s t a l e s s ię g a ją r. 270, n ie m a ż a d n y c h p ó ź n ie jsz y c h śla d ó w is tn ie n ia ty c h o rg a n iz a c ji.

19 R . M e i g g s, op. c it., s. 217—2123. A u g u s t a l e s to ro w a li d rog ę „ a w a n s u sp ołecz­ n eg o ” d la sw o ic h syn ó w .

20 M . K r a s z e n n i к o w , op. c it., s. 39—41, w y k a z a ł is tn ie n ie w śró d s e v i r i

A u g u s t a l e s 111 w o ln o u ro d zo n ych n a 1057 w y z w o le ń c ó w . Z w ró cił je d n a k u w a g ę , że

w iększość^ n ap isó w , w k tó ry c h w y s t ę p u ją i n g e n u i , pochodzi z w czesn ego o k re su . J . H. O l i v e r , op. cit., s. 491, 492 z w ró cił u w a g ę n a is tn ie n ie dość sp o re j g ru p y n ie w y z w o le ń c ó w w śró d A u g u s t a l e s w G a lii C is a lp e js k ie j, a le b y li to r a c z e j p rz e d ­ s ta w ic ie le lu d n o śc i m ie js c o w e j, k tó rz y dopiero co o trz y m a li o b y w a te lstw o rz y m s k ie i n ie m ie li sz an s n a d o jście do godności m u n ic y p a ln y c h . W ed łu g R. E t i e n n e ’ a zn acz n a część h isz p a ń sk ic h A u g u s t a l e s n ie n a le ż a ła do w a r s t w y w y z w o le ń c ó w , op. cit., s. 252—280.

21 J . P. W a l t z i n g , op. cit., s. 39. Z w ią z e k b ezp o śred n i M e r c u r i a l e s z osobą A u g u s ta , k tó r y w y r a ź n ie p o p ie rał k u lt M e rk u re g o , w y k a z a ł A . D e g r a s s i , I M a ­ g i s t r i M e r c u r i a l e s d i L u c c a , „ A th en e u m ” t. X V , 1937, s. 284—286 (= S c r i t t i v a r i d i a n t i c h i t à , s. 284—286). 22 T a k np. V. P a c i f i c i, J R S X , 1920, s. 90—92; A . R . A n d e r s o n , op. cit.. s. 45; A . D e g r a s s i , op. cit., s. 286. 23 „ R ev u e de P h ilo lo g ie ” t. X V I, 1942, s. 31—57.

czej tezie o niechęci Augusta wobec 'kultu Herkulesa. A utor ten w prze­

kon yw ający sposób w ykazał, że Oktawian August prowadził po bitw ie

pod A kcju m konsekwentną politykę religijną, w 'której usunął w cień

Herkulesa, opiekuńcze bóstwo Antoniusza. Miejsce Herkulesa Niezwycię­

żonego zajął M ars — znacznie mniej popularny w okresie schyłku repu­

bliki. Jako M ars U ltor był on jednocześnie bogiem mścicielem Cezara

i należał do zespołu bóstw „rodow ych” Juliuszów 24.

Według Schillinga Tiibur był jedynym wyłom em z polityki relig ijn ej

Augusta; miasto to pozostało żyw ym ośrodkiem kultu Herkulesa naw et

w najbardziej nie sprzyjających mu czasach. August nie popierał specjal­

nie rozwoju Tibur, chętnie tylko w okresie lata sprawował tam sądy pod

portykam i św iątyn i H erk u lesa25, zezwolił jednak na zespolenie swego

kolegium kultowego (Augustales) z istniejącym już collegium Herculane-

orum m. Takie wytłum aczenie genezy Herculanei Augustales dał Schilling.

Czy znajduje ono potwierdzenie w inskrypcjach?

Na uwagę zasługuje fakt, że w niektórych inskrypcjach w ystępu je

określenie Herculaneus bez przydom ka Augustalis. Terminologię tego

typu spotykam y w grupie in skrypcji dotyczących M. Varenusa Diphilusa,

w yzw oleńca V ařen y i M. Lartidiusa, k tó ry jest stale określany jako

mag(ister) H ercul(aneus)27. Jedna z tych in skrypcji pochodzi niew ątpliw ie

z czasów Augusta:

P ro salute e t reditu Caesariś Afugusti], | M(arcus) Varenus C(aiae) et

M(arci) L artidi l(ibertus) Diphilus, | mag(ister) Her[c(ulaneus) d(e) s(ua)

p(ecunia f(aciendum) c(uravit)] 28.

Inskrypcja ta w y ry ta na bazie posągu została znaleziona w pomiesz­

czeniu, związanym ze św iątyn ią Herkulesa, określonym przez P a c i f i -

c i e g o mianem Augusteum 29. Tenże Diphilus Ibył również fundatorem

Ponderarium w ramach tej samej św iątyni. Pewne dane mogą w skazywać

na to, że Diphilus przeżył Augusta, w każdym razie jego collibertus

M. Varenus Clarus był znany w Noli w r. 21 n.e., a więc już za panowania

T yb eriu sza30. Na tej podstawie M a n c i n i datuje życie M. Varenusa

Diphilusa na czasy Augusta i Tyberiusza 31.

Dla historii czcicieli Herkulesa w Tibur charakterystyczna jest pod­

w ójna inskrypcja w y ry ta na mensa ponderaria. W pierw szej w ym ieniony

24 T am że, s. 40—48. T ez a S c h i l l i n g a w y d a je s ię ró w n ie n o w a to rs k a (u w a ­ żano p o w sze c h n ie A u g u s ta za c e s a rz a p o p ie ra ją c e g o k u lt H e rk u le s a , g łó w n ie n a p o d sta w ie lu ź n y c h p o ró w n ań u p o etó w , ta k np. A. R. A n d e r s o n , op. cit., s. 42—45; ró w n ie ż L . C e r f a u x , J . T o n d r i a u , L e c u l t e d e s s o u v e r a i n s d a n s l a c i v i l i s a t i o n

g r e с о - r o m a i n e , P a r is 1957, s. 313—323) ja k p rz e k o n y w a ją c a (bardzo p o w ażn y m a r g u ­

m en tem je s t m . in . f a k t, że A u g u s t n ie w y d a ł ż a d n e j m o n e ty z w iz e ru n k ie m H e rk u ­ le s a — p o lity k ę tę k o n ty n u o w a ła z re sz tą c a ła d y n a s tia ju lijs k o - k la u d y js k a ) .

25 S u e t., A u g . 72.

26 R . S c h i l l i n g , op. cit., s. 56.

27 C IL X IV 3687; D. Θ240/1; I. It. IV, 1, 221; C IL X IV 3688; D. 6241; I. It. IV , 1 222.' I. It. IV 1 74 і 223

28 ' JiRS X 1920, s. 90 '(IP a c i f i c i); AE 1922, 78 і Ί926, 126; I. It. IV , 1, 74 ( M a n c i n i ) .

29 V. 'P a c i f i c і, op. c it., s. 92: T h e s t a t u e j u s t d e s c r i b e d , a n d t h e c h a m b e r

w h i c h m u s t h a v e h o u s e d i t , w e r e , a s t h e i n s c r i p t i o n p r o v e s , e r e c t e d b y M. V a r e n u s D i p h i l u s „ M a g i s t e r H e r c u l a n e u s ” i n h o n o u r o f A u g u s t u s d u r i n g o n e o f h i s l a s t j o u r n e y s .

30 C IL X 1333: M '(arcus) V a re n u s / (C aiae) e t M (a rc i) L a r t id i l(ib e rtu s ) / C la ­ ru s / T i(b erio ) C a e sa re IIII / e t D ruso C a e s a re II / ca(n )s(u lib u s).

31 K o m en tarz do I. It. IV , 1, 74. T egoż D ip h ilu sa i V a r e n ý d o tycz ą ró w n ie ż I. It. IV, 1, 224, 225 a i b, 226.

432

jest znany nam Diphilus, mag(ister) Hercul(aneus) jako fundator obiektu,

w drugiej nieznany z imienia jego odnowiciel Hercul(aneus) Augustalis 32,

Tak więc w międzyczasie cultores Herculis w Tibur otrzym ali już nową

nazwę — stali się ·Herculanei Augustales.

Określenie m agister Herculaneus (bez Augustalis) w ystępuje jeszcze

w dwóch napisach nagrobkowych z Tibur, trudno jest je datować dokład­

niej, jedynie form a epitafiów w skazuje na okres stosunkowo wczesny

(pierwsza połowa I w. n .e.?)33. W innych inskrypcjach z Tibur spotyka

się już powszechnie określenie H erculanei (lub Herculanii) Augustales

zarówno wobec całego koleg ium 31, jak jego przyw ódców (mag. Herc. et

A u g .)35. Dla ustalenia przybliżonej daty przem ianowania Herculanei na

Herc. Augustales zasadnicze znaczenie ma uporządkowanie chronologicz­

ne m ateriału, w k tórym w ystępu je podwójna tytu latu ra tego kolegium.

Terminus ad quem można określić na około r. 40 n.e., bowiem na lata

w krótce po r. 38 można datować następującą inskrypcję:

C(aio) Maenio C(ai) f(ilio) Cam(ilia tribu) | Basso |, aedili, IlIIviro

mag(istro) |Herculaneo et Augustali, | praefecto fabrum M(arci) Silani

M(arci) f(ilii) sexto | Carthaginis, | tr(ibuno) mil(itum) leg(ionis) III Augus-

tae, I quinquenna[li] 36.

C. Maenius Bassus służył jako praefectus fabrum w A fry c e w latach

od około 33 do 38 r. n.e. p rz y prokonsulu M. Silanusie, konsulu r. 19 37.

Również w inskrypcji dotyczącej Junii, córki M. Silanusa, w ystępuje

C. A lbius Thymelus, Herc(ulaneus) Augustalis 38. Owa Junia Calvina była

żoną L. V itelliusa, konsula r. 48 (cos. suff.). W ym ieniona inskrypcja

pochodzi zatem z okresu bardzo bliskiego omówionej poprzednio. Można

zatem datować jeszcze na pierw szą połowę I w. n.e. (panowanie K aliguli

lub początek rządów Klaudiusza) dwie inskrypcje zawierające określenie

Herculaneus Augustalis 39.

32 I. It. IV, 1, 223.

33 Eph. E pigr. IX (1910), 904; I. It. IV, 1, 215: P in n ia L (u c ii) l(ib e r ta ) ... / sib i e t / L (u cio ) P in n io L (u c ii) l(ib e rto ) A casto / p atro n (o ) m a g (istro ) H erc(u lan eo ), in a g r(is ) p (ed u m ) X X . I n s k r y p c ja z M on tecch io koło T iv o li — „ A tti e m e m o rie d e lla S o c ie ta T ib u r tin a d i S to ria e d’A r te ” t. X X V I, 1953, s. 209—219; „ F a sti A rc h e o lo g ici” t. IX , 1954 (1956), s. 356, N. 4955; AE 1957, Ш : C (aio) H e iu lio C (ai) li(iberto) N ice- phoro, / H e iu lia e C (ai) l(ib e r ta e ) H ila ra e / m a tr i /, H e iu lia e C (ai) l(ib e r ta e ) P h ile m a e / so ro ri / C (aiu s) H e iu liu s C (ai) l(ib e r tu s ) D io p h ilu s / m a g (is te r) H e rc (u la n e u s).

34 I. It. IV , 1, 223; C IL X IV 3661; D. 6239; I. It. IV , 1, 2110; C IL X IV 3680; I. It. IV, 1, 198; C IL X IV 3679 і 3679А; D. 6245; І. It. IV. 1, 188, C IL X IV 3601; D. 1101; I. It. IV, ;1, 115, C IL X IV 4254; D. 5191; I. It. IV, 1, 253; C IL X IV 3561; D. 6242; I. It. IV, 1, 40; C IL X IV 3690; I. It. IV, 1, 205; C IL X IV 3691; I. It. IV. 1, 229, C IL X IV 3633; I. It. IV, 1, 168; C IL X IV 3656; D. 6238; I. It. IV, 1, 211; I. It. IV , 1, 212; C IL X IV 4254; D. 5191; I. It. IV, 1, 253.

35 N d S A 1904, s. 403; I. It. IV , 1. 214, C IL X IV 3665; D. 6236; I. It. IV, 1, 193, C IL X IV 3540; D. 6243; I. It. IV, 1, 42, C IL X IV 3652; I. It. IV, 1, 209, C IL X IV 3681; I. It. IV, 1, 219. 36 C IL X IV 3665; D. 6236; I. It. IV, 1, 193. 37 P or. В. D o b s o n , T h e P r a e f e c t u s F a b r u m i n t h e E a r l y P r i n c i p á t e , B r i t a i n a n d R o m e . E s s a y s p r e s e n t e d t o E r i c B i r l e y o n H i s S i x t i e t h B i r t h d a y , K e n d a l 1966, s. 66. 38 C IL X IV 3661; D. 6239; I. It. IV , 1, 210. 39 C h a ra k te ry s ty c z n e je s t, że w p ie rw s z e j in s k r y p c ji te rm in (n o w y !) ^w ystępuje w fo rm ie n iesk ró co n e j m a g . H e r c u l a n e u s e t A u g u s t a l i s , w d ru g ie j zaś je s t ju ż częściow o sk ró c o n y : H e r c . A u g u s t a l i s . W o k re sie p ełnego ro z w o ju s to w a rz y s z e n ia zaczęto n a w e t u ż y w a ć sk ró tu H. A., o czym ś w ia d c z y C IL X IV 3561; D. 6242; I. It. IV , 1, 40.

Inne św iadectwa datowane dokładnie lub w przybliżeniu pochodzą

już ze znacznie późniejszego okresu. Epitafium T. Sextiusa Magianusa

można zapewne datować na pierw sze lata II w. n.e.40; Herculanius Augus-

talis, curator, jest w ym ieniony w inskrypcji z r. 127 41, Herculanii Augu­

stales w ystęp u ją rów nież w napisach z r. 172 42 i z r. 19 9 43. Z zestawienia

powyższych danych w ynika, że cultores Herculis w Tibur u trzym yw ali

jeszcze sw oją starą nazwę w okresie panowania Augusta — przynajm niej

nieomal do ostatnich la t jego życia. Nowy term in Herculanei Augustales

ustalił się prawdopodobnie za rządów jego następcy — Tyberiusza, k tó ry

starał się o umocnienie ku ltu swego przybranego ojca. Niechętne nasta­

wienie w ładcy wobec ku ltu Herkulesa, charakterystyczne dla początków

pryncypatu, stanowiące zapewne odbicie osobistej wrogości Augusta

wobec Antoniusza, mogło już nieco osłabnąć za rządów następnych przed­

staw icieli dynastii ju lijsko -k lau dyjsk iej. Znaczna liczba inskrypcji po­

święconych w Tibur H erkulesowi w II w. n.e.44 św iadczy jednak o tym,

że k u lt ten i stow arzyszenie jem u poświęcone mogły się szczególnie dobrze

rozw ijać za rządów dynastii lansującej oficjalnie ku lt Herkulesa.

Herculanei Augustales w Tibur tw orzyli nie tylk o duże, ale również

dobrze zorganizowane kolegium. Na ich czele stali zw ykle m agistri lub

może raczej jeden m a g iste r45, prawdopodobnie niższą rangę m ieli cura-

to re s 40 i q u aestores47; H erculanii Augustales m ieli także swoich patro­

nów 48.

Analizując skład społeczny tego stow arzyszenia można stwierdzić, że

podstawową większość zarówno zw ykłych członków H erculanii Augusta­

les 49, jak i jego fu n k cjo n ariu szy50 stanow ili w yzw oleńcy. W yd aje się

również, że dość liczną grupę „niepew nych” członków kolegium, tzn. nie

ujaw niających swego pochodzenia, można także zaliczyć do grupy w y ­

zwoleńców, czy przynajm niej do ich potomków, o czym świadczą

w znacznym stopniu niewolnicze cognomina tych Herculanii

Augusta-40 CIL, X IV 3680; I. It. IV , 1, 198. Ś w ia d c z y o ty m w z m ia n k a , że o jcie c zm arłeg o b y ł w y z w o le ń c e m T. S e x t iu s a L a te r a n u s a , k o n s u la r . 94 n.e. o ra z fo rm u ły e p ita fiu m (skró co n e D. M. o raz mccii anni s. . . ).

41 C IL X IV 3679 i 3679A; D. 6245; I. It. IV , 1, 188. 42 C IL X IV 3601; D. 1101; I. It. IV , 1. 115. 43 C IL X IV 4254; D. 5191; I. It. IV, 1, 2'53.

44 O prócz in s k r y p c ji w y m ie n io n y c h w p rz y p . 41, 42 i 43 por. C IL X IV 4242; D. 1044; I. It. IV , 1, 109 (w k ró tce po r. 117), C IL X IV 3554; D. 34)15; I. It. IV , 1, 56 (la ta ok. 127— 139), C IL X IV 3599; D. 1061; I. It. IV, 1, 113 (w k ró tc e po r. 139 n .e.), C IL X IV 3609; D. 1104, 8828; I. It. IV , 1, >126 (ок. r. 179/180), C IL X IV 4244; I. It. IV, 1, 116 (o k res M . A u re liu s z a ), C IL X IV 4258; D. 6233; I. It. IV, 1, 201 (o k res H a d r ia n a ? , p o r C IL X IV 3599; I. It. IV, 1, 113) o ra z C IL X IV 4259; I. It. IV, 1, 202. 45 J e d y n y m ś w ia d e c tw e m e w e n tu a ln e j k o le g ia ln o ś c i t e j f u n k c ji (2 m a g i s t r i ? ) je s t fr a g m e n ta r y c z n a i n ie ja s n a in s k r y p c ja : C IL X IV 3652; I. It. IV, 1, 209.

46 C IL X IV 3561; D. 6242; I. It. IV, 1, 40, C IL X IV 3675; I. It. IV , 1, 216, C IL X IV 3679 і 3679А; D. 6245; І. It. IV, 1, 188, C IL X IV 4255; I. It. IV , 1, 227.

47 C IL X IV 3601; D. 1101; I. It. IV , 1, 115 .(d w aj k w e s to rz y ), C IL X IV 3675; I. It. IV, 1. 216, C IL X IV 41255; I. It. IV , 1, 227.

48 C IL X IV 3690; I. It. IV, ,1, 205.

49 C IL X IV 3651; I. It. IV , 1, 208, C IL X IV 3658; I. It. IV , 1, 228, C IL X IV 3661, D. 6239; I. It. IV, 1, 210, C IL X IV 3684; D. 6237; I. It. IV , 1, 220 o ra z w y z w o le n ie c c e s a rs k i, p a n t o m i m u s : C IL X IV 4254; D. 5191; I. It. IV, 1, 263.

60 M a g i s t r i - l i b e r t i : C IL X IV 3652; I. It. IV , 1, 209; C IL X IV 3681; I. It. IV, 1, 219; „ F a s ti A rc h e o lo g ic i” t. IX , 1954 (1956), s. 356, N. 4955 oraz o m a w ia n y p o w y ż e j M . V a re n u s D ip h ilu s: I. It. IV, 11, 74, 221, 222і, 223; c u r a t o r ( l i b e r t u s V i r g i n i s V e s t a -

434

l e s 51. Jeden z nich, (który rozpoczął już k arierę m unicypalną (IlIIvir

aedilicia

state), był synem dw ojga w yzw o leń có w 52. Je d y n y m agister

Herc. Aug. w ysokiej rangi społecznej to wspom niany już C. Maenius

Bassus, ekw ita (osiągnął godność trybuna wojskowego i prefekta fabrum

p rzy prokonsulu A f r y k i) 53. Nieliczni ingenui w śród Herculanei A ugusta­

les w Tibur w ystęp u ją tylko w inskrypcjach z I w. n .e .54. Na szczególną

uwagę zasługuje w y ją tk o w y fak t przyjęcia do Herculanii Augustales

kobiety: K lau dii R u fin y 55; może miała ona jakieś specjalne zasługi wobec

tego stowarzyszenia?

W yd aje się, że H erculanii Augustales w Tibur nie różnili się pod

względem składu społecznego od seviri Augustales w innych miastach

italskich :(np. w Ostii), grupując przede wszystkim elitę wyzwoleńców.

Na uwagę zasługuje istnienie w Tibur innego kolegium poświęconego

Herkulesowi. B yli to iuvenes Herculanii, którzy uzyskali później dodatko­

w y przydom ek Antoniniani. Próba uporządkowania chronologicznego

m ateriału źródłowego dotyczącego tego stow arzyszenia może prowadzić

do następujących wniosków. Organizacja młodzieży w Tiibur nazywała

się w I w. n.e. iuvenes Tiburt(ium) M

>. J e j związek z Herculanei Augusta­

les można w ykazać tylko poprzez osobę dedykującego inskrypcję. Był

nim T(itus) Trebulanius T(iti) l(ibertus) Nepos, Herc(ulaneus) Aug(ustalis),

aedil(is) iuvenum Tiburt(ium). N iewątpliwie późniejszym świadectwem

(prawdopodobnie z II w.) j'est napis, w k tó rym stowarzyszenie młodzieży

nosiło już now ą nazwę: sodalicium iuvenum Herculanorum 5?.

Prawdopodobnie z tym samym kolegium można wiązać tesserę oło­

w ia n ą 58, którą Mancini odczytał jako I(uventus) c(ollegii) H(erculanei),

p rz y czym może raczej bardziej trafn e byłoby rozwiązanie skrótu jako

I(uvenes) c(ultores) H(erculis) 59.

Oba wym ienione pow yżej przekazy źródłowe muszą pochodzić z okre­

su poprzedzającego zmianę nazw y stowarzyszenia na iuvenes Antoniniani

Herculanii. K ied y nastąpiła ta zmiana? Jed yn a znana nam inskrypcja

z tą nazwą pochodzi z czasów K arakalli:

A eliae ... |Tran q u ill[ae]... | Marci Festi [a rationibus] j et a memorfia

51 S ą to m a g i s t r i : C IL X IV 3658; I. It. IV, 1, 228; C IL X IV 3540; I. It. IV ; 1, 42;

c u r a t o r e s e t ą u a e s t o r e s : C IL X IV 3657; I. It. IV , 1, 216; C IL X IV 4255; I. It. IV,

1, 227; o raz „ sz e re g o w i” człon kow ie s to w a rz y s z e n ia : C IL X IV 3656; D. 6238; I. It. IV , 1, 211; C IL X IV 3561; D. 6242; I. It. IV , 1, 40; C IL X IV 3633; I. It. IV, 1, 169. 52 C IL X IV 3680; I. It. IV , 1, 198. R o d zice w y s t a w ia ją c y e p ita fiu m z m arłem u w w ie k u 22 la t sy n o w i p o d k re ś lili, że s ą w y z w o le ń c a m i M . S e x t iu s a M a g iu s a L a t e r a - n u s a (consul Ordinarius w r. 94 n.e.).

53 C IL X IV 3665; D. 6236; I. It. IV, 1, 193.

54 Obok w y m ie n io n e g o p o w y ż e j i n g e n u u s H e r c . A u g . b y ł ró w n ie ż T. T r e b u l a n u s T. f . C a m . N e p o s , C IL X IV 3684; D. 6237; I. It. IV, 1, 230.

55 I n s k r y p c ja je s t dość tru d n a do o d c z y ta n ia i in te r p r e t a c ji: C IL X IV 3657; I. It. IV, 1, 212. P o d a ję te k s t w e d łu g o d c z y ta n ia M a n c i n i e g o : C la u d ia e R u fin a e / l u l i H e ra c la e / a lle c [t]a e ab o rd in e / in d ec (u riam ) [H e rc (u lan e o ru m )] A u g u s ta l(iu m ) / [S e n a t(u s)] pop ulu sq{u e) / [T ib ]u rs / [l(ocus)] d (atu s) si(enatus) c(onsulto).

50 C IL X IV 3684; D. 6237; I. It. IV, 1, 220. F o rm a e p ita fiu m w d a tiv ie w s k a z u je n a w ie k I n.e.

_ 57 „ F a s ti A rc h e o lo g ic i” t. V III, 1953 (1956), s. 277, .N. 37Й6; AE 1956, 77, N dSA , 1957, s. 141; AE 1958, 177: M (a rc ia e ) U lp ia e M i(arci) f (ilia e ) S o ssia e C alli/ go nae sto la/ tae m a tro n a e / i[so ]d aliciu m iu v e/ [n u lm H ercu lan o/ fru m ] p a tro n a e .

f8 I. It. IV, 1, 630.

09 W ię c e j a n a lo g ii m o żn a zn aleźć d la t a k ie j n a z w y : i u v e n e s F i f i c u l a n i H e r c u l i s

c u l t o r e s w P a g u s F ific u la n u s — C IL IX 3578; D. 7306. S t u d i u m i u v e n u m c u l t o r u m d e i H e r c u l i s w B en e v e n tu m — C IL IX 1681; D. 7219 (r. 257 n.e.).

M(arci) Aur(eli)] | Antoníni Pii [Felicis] | Invicti Ma[ximique] | Aug(usti)

I S(enatus) p(opulus)q(ue) T iburs [et] iuvenes Antofniniani] I Hercu-

lan[ii] 60.

Obok jednak tego św iadectwa istnieją trzy tessery ołowiane, które

M. I. R o s t o w c e w wiązał z iuvenes w Tibur. Na aw ersie jednej z nich

w ystęp u je napis M. Aur(elius) Com(modus) Antoninus koło popiersia

M. Aureliusza i Kommodusa, na rew ersie zaś A n to(n inian i)61. Na dru­

giej tesserze spotykam y nazw y Her(culanei) i A nt(oniniani)62, na trzeciej

zaś Ant(oniniani) obok w yobrażenia Herkulesa 63.

Pochodzenie nazw y Antoniniani od Kommodusa jest o tyle praw do­

podobne, że cesarz ten nosił od r. 192 oficjaln y przydom ek Hercules

Romanus i przyczynił się w w ielkim stopniu do rozpowszechnienia popu­

larności ulubionego boga i nowych form jego k u ltu 64.

Herkules był również w ysu w an y na czołowe m iejsce przez dynastię

S ew erów (Hercules i Liber P ater jako bóstwo opiekuńcze w Lepcis Magna,

m iejscu urodzenia L. Septimiusza Sewera), zwłaszcza za rządów K arakalli,

k tó ry śladem A leksandra W ielkiego uznał siöbie za Nowego Herkulesa

i Nowego D ionizosa65. Za pochodzeniem nazw y iuvenes Antoniniani

z tego okresu mogłoby przem aw iać szerokie rozpowszechnienie term inu

A ntoninianus związane z panowaniem K arak alli, a także z okresem jego

współrządów z ojcem Lucjuszem Sewerem . Trudno jednak pominąć

tesserę z czasów Kommodusa — przyjm ując, że pochodzi ona rzeczywiście

z Tibur. Być może, że przydom ek Antoniniani otrzym ali iuvenes w cza­

sach Kom m odusa66, ale zanikł on po damnatio memoriae tego cesarza

i został w znow iony przez K arakallę, czego dowodem byłaby cytowana

w yżej inskrypcja z Tibur.

Pozostaje do w yjaśnienia problem, czy iuvenes cultores Herculis

w Tibur byli w jakiś sposób związani organizacyjnie z Herculanei Augus­

tales. Tak sądził B o e h m uważając, że do dawniejszego kolegium Hercu­

lanei Augustales zostali niejako „dołączeni” w czasach K a ra k a lli iuvenes

Antoniniani H ercu lanii*7. Nie ma jednak żadnych dowodów na poparcie

tego twierdzenia 68. W yd aje się, że nie istniały więzi organizacyjne między

tym i dwoma stowarzyszeniam i, łączył je tylko w spólny k u lt Herkulesa,

60 C IL X IV 3638; I. It. IV, 1, 180. P rz y ję to o d c z y ta n ie te k s tu w e d łu g P f l a u m a ,

L e s c a r r i è r e s p r o c u r a t o r i e n n e s é q u e s t r e s s o u s l e H a u t - E m p i r e r o m a i n t. III, P a r is 1961, s. 1024. D a tu je on in s k r y p c ję n a r. 215. 61 M . I. R o s t o w c e w , R i m s k i j a s w i n c o w y j a t e s s e r y , „ Z a p isk i is to r ik o -filo lo - g ic z e sk a g o f a k u lt ie t a Im p ie ra to rsk a g o S. P e ie r b u r s k a g o U n iv e rs ite ta ” t. L X V II, S . P e te rb u r g 1903, s. 135 d; S y l l o g e t e s s e r a r u m , N. 856. 62 T am że, s. 135 w ; S y l l o g e t e s s e r a r u m , N. 855. 63 T am że, s. 135 z; S y l l o g e t e s s e r a r u m , N. 857. Z aró w n o do i u v e n e s H e r c u l a n i i

lu b do H e r c u l a n e i A u g u s t a l e s m oże s ię odnosić te s s e r a S y l l o g e t e s s e r a r u m , N. 854 w y o b ra ż a ją c a sied ząceg o H e r k u le s a z n a p ise m H e r ( c u l a n e i ? ) . N ie w ą tp liw ie z H e r c u ­

l a n e i A u g u s t a l e s z w ią z a n a je s t te s s e r a N. 835 z n a p ise m n a a w e r s ie H e r ( c u l a n e i )

i n a re w e rs ie A u g ( u s t a l e s ) obok w y o b ra ż e n ia M in e rw y . 64 P o r. J . B e a u j e u, op. cit., s. 401—404.

65 P or. L . C e r f a u x , J . T o n d r i a u, op. cit., s. 368—370, S . W e i n s t o c k . op. cit., s. 242.

66 są d z i Пр c J u l i a n s. v. J u v e n e s , J u v e n t u s , D a r e m b e r g - S a g l i o

D i c t i o n n a i r e d e s a n t i q u i t é s g r e c q u e s e t r o m a i n e s t. III, 1, P a r is 1900, s. 782—784.

67 RE V III, 1, col. 583.

68 N a odręb n ość o rg a n iz a c ji i u v e n e s H e r c u l a n i i od A u g u s t a l e s w T ib u r zw rócił ju ż słu sz n ie u w a g ę M . K r a s z e n n i k o w , op. c it., s. 202. U w a ż a on i u v e n e s A n t o ­

n i n i a n i H e r c u l a n i i za p r y w a tn e k o le g iu m n ie m a ją c e żad n ego z w ią z k u z s a k r a ln ą

436

boga-patrona Tibur. W obu tych kolegiach w ystępu je ten sam charakter

k u ltu Herkulesa: oficjalnego boga z panteonu cesarskiego, pierw ow zoru

„dobrego w ładcy”. Był to Hercules Invictus czczony przez arystokrację,

którem u można przeciw staw ić Herkulesa „demokratycznego”, opiekuna

rolników i innych ludzi żyjących z p racy własnych r ą k 69. Je st jednak

zrozumiałe, że w Tibur zarówno Augustales, elita w yzw oleńców na

służbie k u ltu cesarskiego, jak i iuvenes, młodzi reprezentanci arysto k racji

m unicypalnej, związani b yli z Herkulesem „arystokratycznym ”, propa­

gowanym zwłaszcza przez dynastię Antoninów.

М ария Ячиновска CULTORES HERCULIS В ТИБУРЕ Тибур был одним из древнейших мест культа Геракла в Италии, где он почитался как божество войны, на что указы вает его эпитет Victor или Invictus. Главным очагом культа Геракла был великолепный храм. Общества почитателей Геракла основывались в Тибур уже вероятно в республиканский период. Эти Herculanei получили в начале принципата эпитет Augustales принимая официальные функции императорского культа.

Спорным является вопрос датировки замены названия Herculanei на Herculanei Augu­ stales. Надписи доставляю т н ам доказательства в пользу существования общества почита­ телей называемого Herculanei (без эпитета Augustales) еще к исходу правления А вгуста. Первые случаи употребления нового расширенного названия этих cultores H erculis встре­ чаются в надписях принадлежащих сороковым годам н. э. (вскоре после 38 гЛ. Следовательно· можно предполагать, что объединение давнего общества Herculanei с новой организацией императорского культа (Augustales) состоялось уже после смерти А вгуста, вероятно в период правления Тиберия. Самый значительный подъем деятельности коллегии Herculanei Agu- stales пришелся на времена Антонинов, династии особенно поддерживавшей культ Геракла. Кроме рассмотренного выше общества в Тибур существовали и другие коллегии посвя­ щенные Гераклу. Это были iuvenes H erculanii. Сперва они назывались (в I в. н. э.) iuvenes Tiburtium а затем в во II в. н. э. sodalicium iüvenum Herculanorum; встречается также опре­ деление i(uvenes) c(ultores) H(erculis). На надписях со времен К аракаллы (215 г.) то же общество носит название iuvenes A ntoniniani H erculanii. Новый эпитет Antoniniani моло­ деж ь из Тибура получила вероятно раннее — повидимому в правление К оммода, о чем свидетельствуют несколько оловяных тессер.

Можно предполагать, что Herculanei Augustales и iuvenes H erculanii (A ntoniniani) яв­ лялись двум я особыми культовыми коллегиями, которые объединяла общность культа бога-патрона и сильные связи с императорской властью.

M a ria Ja c z y n o w s k a

L B S C U L T O R E S H E R C U L IS A T IB U R

T ib u r é ta it l ’u n d es c e n tre s le s p lu s a n c ie n s du c u lte d ’H e rc u le en I ta lie . On y v é n é r a it H e rc u le co m m e u n e d iv in ité m ilit a ir e ; c e la re s s o rt de l ’é p ith è te V icto r ou In v ic tu s . L e s iè g e p rin c ip a l de ce c u lte , c ’é t a it le te m p le s p le n d id e d ’H e rc u le .

69 P or. E. M . S z t a j e r m a n , O b r a ż e n i e k ł a s s o w y c h p r o t i w o r e c z i j I I —I I I w .

w k u l t i e G i e r a k l a , „ W ie stn ik D rie w n ie j I s to r ii” 1949, n r 2, s. 60—72 o ra z t e j ż e , S p o ­ ł e c z e ń s t w o z a c h o d n i o r z y m s k i e w I I I w i e k u , W a rs z a w a 1960, s. 257 n.

D es a sso c ia tio n s p o u r le c u lte d ’H e rc u le se fo rm è re n t à T ib u r sa n s d o ute dès l ’épo­ q u e ré p u b lic a in e . L e s H e rc u la n e i r e ç u re n t à l ’ép o q u e du p rin c ip á t l ’é p ith è te d e A u g u s ta le s , en a s s u m a n t la fo n ctio n o ffic ie lle du c u lte im p é ria l.

L a d a ta tio n du c h a n g e m e n t d u nom de H e rc u la n e i en c e lu i de H e rc u la n e i A u g u ­ s ta le s e s t u n e q u e stio n co n tro v e rsé e . L e s in sc rip tio n s nous fo u rn is s e n t des p re u v e s de l ’e x is te n c e d ’u n c o llè g e de H e rc u la n e i (san s l ’é p ith è te A u g u s ta le s ) en co re v e rs la f in du p rin c ip á t d ’A u g u ste . L e s p re m iè re s a tte s ta tio n s du n o u v e a u nom de ces- c u lto re s H e rc u lis so n t do nn ées p a r d es in s c rip tio n s des an n é e s 40 de n.è. (p eu de tem p s a p rè s l ’a n n ée 38). On p e u t donc su p p o ser q u e l ’u n io n de l ’a n c ie n c o llè g e des H e rc u la n e i a v e c la n o u v e lle asso c ia tio n d e stin é e a u c u lte im p é r ia l ,A u g u s ta le s ) e u t lie u a p rè s la m o rt d ’A u g u ste , p ro b a b le m e n t sous T ib è re. L ’esso r du c o llè g e des H e rc u la n e i A u g u s ta le s a p p a rtie n t à l ’ép o q u e d es A n to n in s — d y n a s tie q u i f a v o r is a it de faço n s p é c ia le le c u lte d ’H e rc u le .

O utre c e tte a sso c ia tio n i l e x is ta it à T ib u r u n a u tr e c o llè g e co n sac ré à H e rc u le : le s iu v e n e s H e rc u la n ii. Ils s ’a p p e la ie n t d ’ab o rd (au Ier s iè c le de n.è.) iu v e n e s T i- b u r tiu m ; a u Ile s iè c le de n.è. ils s ’a p p e la ie n t so d a lic iu m iu v e n u m H e rc u lan o ru m ,. m a is on tro u v e a u s s i le nom d e i(u v e n e s) c (u lto res) H (e rc u lis ); d an s u n e in s c r ip ­ tio n du tem p s de C a r a c a lla (de l ’a n n ée 215?) le m êm e c o llè g e p o rte le nom de iu v e n e s A n to n in ia n i H e rc u la n ii. C e tte n o u v e lle é p ith è te d e A n to n in ia n i, le s je u n e s g e n s de T ib u r la re ç u re n t sa n s d o ute p lu s tôt, p ro b a b le m e n t a u tem p s de C om m o- d u s, com m e il re s s o rt de q u e lq u e s te s s e r a e de plom b.

I l se m b le q u e le s H e rc u la n e i A u g u s ta le s e t le s iu v e n e s H e rc u la n ii (A n to n in ia ­ ni) é ta ie n t d e u x c o lle g ia r e lig ie u x d is tin c ts , q u i n ’a v a ie n t en co m m u n q u e le culte-