Etyka zawodów prawniczych, wykład w roku akademickim 2020/2021
Przemysław Kaczmarek
Zaliczenie wykładu odbędzie się w terminie ostatniego wykładu przewidzianego
harmonogramem zajęć.
Na zakres materiału składać się będą:
a) treści przedstawione na wykładzie oraz b) proponowane artykuły, dokumentujące
albo rozwijające te treści (wykład – 1 opracowanie).
Aktywność na wykładzie.
Zaliczenie wykładu
Zaliczenie wykładu ma formę pisemną – opisową (od 4 do 6 pytań).
Zaliczenie wykładu zostanie
przeprowadzone z wykorzystaniem aplikacji Forms. Proszę na bieżąco śledzić informacje na stronie WPAiE UWr
https://prawo.uni.wroc.pl//.
Forma zaliczenia wykładu
Plan wykładu:
1.
Specyfika dyskursu etycznego.
2.
Skąd się bierze zainteresowanie etyką zawodową?
Temat
Miejsce etyki w dyskursie prawniczym
1. Etyka a prawo: słaby a twardy punkt oparcia:
konkluzywność rozstrzygnięć.
2. Zachowanie uwagi: sceptycyzm, etyka nie pretenduje do formułowania twierdzeń, ogólnie wiążących.
3. Eksponowanie ważnych aksjologicznie momentów w praktyce społecznej – status pytania i odpowiedzi.
4. Etyka stosowana (aplikacja etyki normatywnej do rozwiązywania konkretnych dylematów moralnych), uzasadnienie twierdzeń etycznych, a ich wartość logiczna (odwołanie się do faktów empirycznych).
5. Dyskurs etyczny: zarzut moralizowania i relatywizmu.
6. Zagadnienie argumentacji etycznej (takt, smak, umiar).
I. Specyfika dyskursu etycznego
„Etykę natomiast wyobrażamy sobie na kształt i
podobieństwo prawa. Etyka stara się orzec, podobnie jak czyni to prawo, jakie postępowanie w rozważanych
sytuacjach jest „właściwe”, a jakie „niewłaściwe”. Stawia sobie jako ideał (…) ścisłość i precyzję przepisów
prawnych. Chciałaby dostarczyć dokładnych przepisów co do tego, jak odróżnić właściwe od niewłaściwego, nie
pozostawiając skrawka terenu bezpańskiego, na którym mogłaby zagnieździć się wielorakość opinii i ambiwalencja sądów. Wychodzi, inaczej mówiąc, z założenia, że w każdej sytuacji życiowej istnieje jedna opcja, która może być
uznana za dobrą, w przeciwieństwie do wielu innych – złych” Zygmunt Bauman.
II.Skąd się bierze zainteresowanie
etyką zawodową ?
- dyferencjacja społeczeństwa (problem intersubiektywności),
- jurydyzacja życia społecznego (dylematy moralne),
- rządy systemów eksperckich,
- społeczeństwo ryzyka – poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego.
1. Przyczyny społeczne
odchodzenie od pozytywistycznego modelu stosowania prawa w stronę
hermeneutycznego,
- funkcja odciążająca (perspektywa
prawnika), w czasach systemów eksperckich – odciążenie od rozstrzygania dylematów
moralnych – poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego,
- funkcja stabilizacyjna (perspektywa klienta), etyka staje się prawem,
2. Przyczyny instytucjonalne
- funkcja kontrolna, kontrolowanie działania:
otwarcie zawodów prawniczych,
funkcja integracyjna -budowanie etosu zawodowego,
funkcja legitymizacyjna, dlaczego prawnicy mają mieć prawo do rozstrzygania kwestii aksjologicznych (etyka jako społeczna wizja sprawiedliwości, etyka jako dyspozycja
moralna).
2. Przyczyny instytucjonalne
Plan wykładu:
Ilustracja problemu.
Zarzuty wobec roli prawnika.
Teza o odrębności. Konstrukcja.
Funkcje tezy o odrębności.
Etyka kodeksowa w kontekście tezy o odrębności: krytyka i obrona.
Temat: Teza o odrębności etyki
zawodowej
Przykładu omawianego problem dostarcza sprawa w procesie karnym w Lake Pleasant w stanie Nowy York. Klient w trakcie rozmowy z obrońcami przyznał się, że dokonał jeszcze innych zbrodni niezwiązanych z bieżącym procesem. Osoba ta
mordowała dziewczyny, a następnie zakopywała ich zwłoki.
Prawnicy udali się na wskazane przez klienta miejsce i
potwierdzili zeznania ich klienta. Prawnicy przez sześć miesięcy powstrzymali się przed ujawnieniem dokonanych zbrodni mimo że rodzice jednej z zaginionych dziewczynek, szukali u nich
pomocy w ustaleniu informacji na temat ich córki. Mimo
posiadanych informacji na jej temat – milczeli. Krytyka opinii publicznej, a także części środowiska prawniczego (zwłaszcza sędziowskiego) ilustruje konflikt dotyczący tezy o odrębności:
jakimi racjami ma się kierować prawnik (adwokat)?
Teza o odrębności etyki zawodowej:
ilustracja problemu
a) Amoralna rola – relacja radca prawny – klient;
problem odrębności etyki zawodowej od etyki społecznej.
b) Paternalizm w relacji prawnik-klient. Tutaj zarzut brzmi: moralnie nagana jest sama relacja, w której jedna ze stron ma przewagę nad drugą, co prowadzi w sposób nieuchronny do traktowania klienta w sposób bezosobowy i paternalistyczny (paternalizm słaby i mocny).
c) Hermetyzacji, braku dostępności człowieka do prawa (problem języka prawnego, języka
prawniczego oraz reguł pozajęzykowych).
Teza o odrębności: potencjalne zarzuty
wobec roli prawnika
d) Dyskrecjonalnej władzy (aspekt
normatywny – Konstytucja oraz realny – faktyczne działanie):
- nad tekstem prawnym (problem znaczenia, nieostrość pojęć),
- nad człowiekiem.
Teza o odrębności: potencjalne zarzuty
wobec roli prawnika
Etyka zawodowa jest odrębna od:
A) moralności publicznej (populizm penalny, presja mediów); prawa człowieka?
B) moralności indywidualnej (problem subiektywności a intersubiektywności);
indywidualny osąd a postawa cyniczna,
C) polityki (różnica między polityką a politycznością).
Teza o odrębności etyki zawodowej:
konstrukcja
Legitymizacja praktyki zawodowej:
A) argument z podziału pracy; systemy eksperckie,
B) argument z edukacji prawniczej;
C) argument z dostępności do prawa
(gwarancja realizacji praw podstawowych);
D) argument z sali sądowej (prawnik – pełnomocnik procesowy jako obrońca godności człowieka).
Teza o odrębności: funkcje
Zarzuty wobec wizji etyki kodeksowej jako
A) twardego punktu oparcia, do którego dostosowanie się pozwala rozwiać
pojawiające się rozterki moralne,
B) postawy, która pozwala wierzyć, że istnieje drogowskaz, do którego
dostosowanie się oferuje bezpieczeństwo w rozstrzyganiu dylematów moralnych.
Etyka zawodowa: krytyka
Sformułowana uwaga odsłania moralny świat wykonawców roli zaprezentowany w eseju Kolonia karna. Franz Kafka ukazuje w nim funkcjonowanie aparatu wymierzającego kary za wszystkie przewinienia, jakie popełnili żołnierze, wcześniej ukarani za
określone czyny skazaniem na pobyt w kolonii. Niezwykłość
aparatu polega na zadawaniu każdemu skazańcowi śmierci, która trwa dokładnie dwanaście godzin. Charakterystyczna jest
wypowiedź obserwatora, który dopiero co wprowadzony w
przedstawiony świat praktyki ma względem niej wątpliwości, ale nie zabiera głosu, bo jak twierdzi:
„Gdybym wyraził swoje zdanie, byłoby to zdanie człowieka prywatnego (…) i dlatego przyjmuję obowiązujące w
zastanej praktyce imperatywy postępowania, stając się ich mimowolnie <<nosicielem>>”.
Etyka zawodowa: krytyka
Przeciwstawienie się odczytywaniu etyki kodeksowej jako systemu reguł, który
zwalnia z rozwiązywania dylematów
moralnych, wskazuje na odmienny sposób jej rozpatrywania.
Etyka zawodowa: odpowiedź na
krytykę
A) uznanie kodeksu etycznego za zbiór
wskazówek, a nie kompletny system reguł,
B) pojmowanie kodeksu etycznego jako tworzącego „miejsce” dla człowieka jako interpretatora reguł,
C) nie należy zatem rozpatrywać idei kodeksu etycznego jako tej, która zakłada niezawodny punkt oparcia,
D) sprzeciw wobec ustalenia hierarchii wartości i w ten sposób wykluczenia konfliktu między
nimi.
Etyka zawodowa: odpowiedź na
zarzuty
Celem etyki zawodowej jest odpowiedź
na pytanie, jakie zachowania przedstawicieli zawodu uznaje się za złe a jakie za
właściwe.
Dwie podstawowe funkcje:
A) funkcję ochronna (ochrona klienta przed potencjalnym nadużyciem zaufania ze
strony prawnika),
B) funkcja socjalizacyjna (modelowanie obrazu prawnika).
Cel etyki zawodowej jako
odpowiedź na krytykę
Plan
1.
Ilustracja problemu.
2.
Metafory prawnika.
Integralność:
A) tożsamościowa (różne sfery aktywności życiowej – regulacja normatywna);
B) aksjologiczna (spójność poglądów, brak sytuacji konfliktu – racja wyłączająca).
Temat : Teza o
integralności
Ilustracja problemu:
„Profesjonalna rola staje się rolą dominującą, tak iż dla wielu
osób pod wieloma ważnymi względami jest ona sposobem bycia.
Jest to poważna cena, którą trzeba zapłacić za profesjonalizm w naszej kulturze, zwłaszcza w wypadku adwokatów. Czy cena ta jest nieunikniona, to w moim przekonaniu pytanie otwarte, w dużej mierze dlatego, że problem ów nie jest jeszcze w pełni dostrzegany przez profesjonalistów w ogóle, a adwokatów w
szczególności, ani też przez instytucje edukacyjne zajmujące się kształceniem profesjonalistów”.
R.A. Wasserstrom, Adwokaci jako profesjonaliści: kilka zagadnień moralnych, (w:) Moralność i profesjonalizm. Spór o pozycję etyk zawodowych, red. W. Galewicz, Kraków 2010.
Teza o integralności: wewnętrzny spór
o etykę zawodową
„Działanie radcy prawnego, które nie jest związane z wykonywaniem zawodu, znajduje się poza kompetencją władz samorządu. (…) Moim zdaniem pogląd przeciwny, zakładający możność ingerowania samorządu w działania prywatne lub publiczne radcy prawnego, które nie są związane z wykonywaniem zawodu, obarczone są skazą polegającą nie tylko na braku przekonującego umocowania normatywnego, ale również na
niewyartykułowanym założeniu, że od radcy prawnego w życiu
pozazawodowym można domagać się skutecznie innych zachowań niż od ludzi niewykonujących tego zawodu”.
Tomasz Scheffler, Kodeks Etyki Radcy Prawnego, s. 262-263 Art. 11 KERP
1. Radca prawny obowiązany jest dbać o godność zawodu nie tylko przy
wykonywaniu czynności zawodowych, ale również w działalności publicznej i w życiu prywatnym.
2. Naruszeniem godności zawodu radcy prawnego jest w szczególności takie postępowanie radcy prawnego, które mogłoby zdyskredytować go w opinii publicznej lub podważyć zaufanie do radcy prawnego”.
Problem integralności: ilustracja
1. Prawnika kamerdyner:
inspiracje, założenia, zarzuty.
2. Prawnik guru:
inspiracje, założenia, zarzuty.
Metafory prawnika w świetle tezy o
integralności
Pan Stevens, bohater książki Kazuo Ishiguro:
Okruchy dnia. Akcja powieści osadzona jest w realiach drugiej połowy lat 20 ubiegłego
wieku w Wielkiej Brytanii, w posiadłości Lorda Darlingtona. Główny bohater powieści, Pan
Stevens, jest majordomusem, który dąży do uzyskania perfekcji zawodowej poprzez
całkowite oddanie się we władanie roli, jaką spełnia w posiadłości Darlington Hall. W tym celu kieruje się pojęciem godności
wykonywanego zawodu.
Prawnik kamerdyner: inspiracja
a) moralność instytucjonalna a moralność społeczno- indywidualna jako powody zależne i powody niezależne
Kierowanie się wartościami instytucjonalnymi jest powodem zależnym. Osoba jest nim związana na skutek wykonywanej roli, inaczej aniżeli powodami niezależnymi. Dla prawnika strukturalne nakazy roli są powodami zależnymi do określonego działania. Powody zależne mają zatem umocowanie w zobowiązaniu, jakie wiąże się z wykonywaną rolą.
b) strategia włączająca: reguły ponad czynami
wykonywanie roli adwokata polega na kierowaniu się moralnością instytucjonalną.
Prawnik kamerdyner: założenia
- bierna banalność zła.
- anonimowość działania.
- marginalizacja sprawstwa i poczucia osobistej odpowiedzialności.
Prawnik kamerdyner: potencjalne
zarzuty
„Lord Darlington nie był złym człowiekiem. Na pewno nie. A pod koniec życia potrafił przynajmniej powiedzieć, że popełniał błędy. Jego lordowska mość był człowiekiem odważnym. Obrał w życiu jakąś drogę, okazało się, że niesłuszną, ale przynajmniej coś wybrał. A ja? Ja nie mogę powiedzieć o sobie nawet tego (…), nie mogę nawet powiedzieć, że popełniałem własne błędy.
Doprawdy – nasuwa się pytanie – i jakaż w tym godność?”.
Kazuo Ishiguro, Okruchy dnia, tłum. J. Rybicki, Inowrocław 2008, s. 299.
Prawnik kamerdyner: koszt dla
kondycji człowieka w roli
powieść Harper Lee: Zabić drozda. Akcja utworu osadzona jest w latach trzydziestych XX wieku, w małym miasteczku na
południu USA. Głównym bohaterem jest Atticus Finch, adwokat, który broni czarnoskórego mężczyzny niesłusznie oskarżonego o zgwałcenie Mayelli Ewell, białej 19 letniej dziewczyny. Mimo że główny bohater posiada wiedzę o uprzedzeniach
rasistowskich jednego z członków ławy przysięgłej, to nie
występuje o jego wyłączenie, uznając, że prawda powinna się obronić. Dążenie do urzeczywistnienia idei sprawiedliwości zabrania mu stawiać M. Ewell w krzyżowym ogniu pytań, aby dowieść, że niesłusznie oskarża jego klienta. W trakcie procesu sądowego, nie poddaje również w wątpliwość zeznań ojca dziewczyny, sprawcy jej pobicia. Kierując się jak
podkreśla, godnością wykonywanego zawodu, A. Finch zapomina o swoim kliencie.
Prawnik guru: inspiracja
a) cel wykonywanej profesji: sprawiedliwość
b) pojęcie profesjonalizmu: cechy
- powołanie, które powoduje, że zawód prawnika jest służbą dla dobra całego społeczeństwa, a nie dla klienta czy dla siebie samego.
- specyfika wykonywanego zawodu, która nie ma znamion techniczności, ale wymaga szerokiej wiedzy i kompetencji zarówno w sferze przedmiotowej, jak i
moralnej.
- zdolność oceniania. Na jej podstawie przyjmuje się, że tylko osoba o odpowiednim poziomie moralnym ma kompetencje do prawidłowego uczestniczenia w praktyce prawniczej.
Prawnik guru: założenia
- marginalizacja tekstu prawnego.
- czynna banalność zła.
- brak uwzględnienia racji klienta.
- paternalizm.
Prawnik guru: potencjalne zarzuty
Problem moralnej
odpowiedzialności
Plan wykładu:
1.Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej odpowiedzialności.
2.Moralna odpowiedzialność roli.
Wykład
Posłuszeństwo wobec autorytetu – eksperyment Stanleya Milgrama Opis eksperymentu:
Osoby uczestniczące w eksperymencie dowiadywały się, że jego celem jest zbadanie wpływu kary na pamięć i zdolność uczenia się. Zadaniem ucznia było zapamiętywanie słów, a nauczyciela – karanie w sytuacji, gdy uczeń się pomyli. Wymierzanie kary polegało na poddawaniu ucznia
narastającym o 15 V wstrząsom elektrycznym za każdym razem, gdy ten się pomyli.
Osoba odpowiadająca na ogłoszenie z gazety, stawała się nauczycielem, a drugi fikcyjny ochotnik uczniem. Uczeń zostawał przywiązany do krzesła z elektrodami i jeszcze przed rozpoczęciem eksperymentu sygnalizował, że ma problemy
z sercem.
Badanie to zostało przeprowadzone w wielu krajach i skala osób, które w roli nauczyciela wytrwały do końca, waha się między 63 a 65 % badanych.
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej odpowiedzialności: ekspozycja problemu
Dlaczego tak wiele osób wykazało się posłuszeństwem?
Odpowiedzi:
Bycie narzędziem w rękach eksperta,
Osobowość autorytarna,
Poważanie dla autorytetu,
Sytuacja działania,
Poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego.
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
Pierwsze objaśnienie: źródeł uległości można
upatrywać w przyjęciu przez nauczyciela postawy, którą wyznacza bycie narzędziem w rękach eksperta.
„Istotą posłuszeństwa jest fakt, że osoba zaczyna spostrzegać siebie jako narzędzie wykonujące czyjeś polecenia, a w konsekwencji przestaje czuć się
odpowiedzialna za swoje działania. Kiedy u danej
osoby nastąpi ta krytyczna zmiana punktu widzenia, pociąga ona za sobą wystąpienie wszystkich
zasadniczych właściwości posłuszeństwa”. Stanley Milgram
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
Drugie objaśnienie: źródeł uległości można upatrywać w osobowości autorytarnej. Wątpliwe wydaje się jednak, żeby 2/3 populacji ludzkiej miało osobowość autorytarną.
„Miałem okazję obserwować jednego z badanych –
dojrzałego i zrównoważonego biznesmena, wchodzącego z uśmiechem i pewnością siebie do laboratorium. Po
dwudziestu minutach ten sam człowiek był trzęsącym się i wiercącym, jąkającym się wrakiem na granicy załamania nerwowego. (…) W pewnym momencie przyłożył obie pięści do czoła i wymamrotał: „Boże, niech to się wreszcie
skończy”. A jednak reagował dalej na każde słowo
eksperymentatora i posłusznie ulegał jego poleceniom aż do samego końca”. Stanley Milgram
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
c. Trzecie objaśnienie: poważanie dla autorytetu.
Rolę autorytetu przypisujemy komuś, kto jest w danej dziedzinie fachowcem (wiedza – władza).
d. Czwarte wyjaśnienie: sytuacjonizm,
sytuacja - okoliczności działania determinują sposób działania.
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
e. Piąte wyjaśnienie: poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego. W ten sposób odpowiedzialność moralna zostaje sprowadzona do posłuszeństwa.
„To, co mnie przeraziło, to to, że mogłem
podporządkować tę zdolność do posłuszeństwa i
uległości idei nadrzędnej, tj. wartości eksperymentu
dotyczącego pamięci, nawet po tym, jak stało się jasne, że dalsze działanie zgodnie z tą wartością odbywa się kosztem naruszenia innej wartości, tj. zasady
niekrzywdzenia innej osoby, która jest bezbronna i nie krzywdzi ciebie. Jak powiedziała moja żona: „Możesz mówić na siebie Eichmann”. Stanley Milgram
Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
Odpowiedzialność roli:
Ujęcie organizacyjne zakłada, że
odpowiedzialność spoczywa na instytucji, w której działa wykonawca roli.
Ujęcie osobowe zakłada, że odpowiedzialność
spoczywa na osobie, która wykonuje rolę.
Moralna odpowiedzialność roli. Kto jest
odpowiedzialny?
1.Działaniu prawnika jako wykonawcy roli trudno jest przypisać odpowiedzialność moralną.
2. Odpowiedzialność moralna spoczywa na instytucji.
3. Odpowiedzialność moralna spoczywa na podmiocie.
4. Rozszerzenie osobistej odpowiedzialności na wymiar instytucjonalny.
Moralna odpowiedzialność roli: cztery
stanowiska
1. Obowiązek dochodzenia. Zakłada, że jednostka odpowiada za uzyskiwanie
wiedzy na temat konsekwencji własnych decyzji, a także za to, jak one będą
wykorzystywane przez uczestników praktyki.
2. Obowiązek komunikacji. Zakłada możliwość pociągnięcia do
odpowiedzialności osobę, która posiada
„kłopotliwą wiedzę” na temat
funkcjonowania instytucji za to, że nie przekazuje jej innym osobom w
organizacji.
Rozszerzona odpowiedzialność osobista
wykonawcy roli
3. Obowiązek ochronny. Zakłada, że zwierzchnicy mają obowiązek chronić osobę, która
poinformowała o złych praktykach w instytucji przed konsekwencjami demaskacji.
4. Obowiązek zapobiegania. Zakłada, że osoby na stanowiskach kierowniczych mają moralny
obowiązek zapobiegania złu poprzez tworzenie rozwiązań systemowych.
5. Obowiązek zabezpieczenia. Zakłada, że osoba ma moralną powinność do tworzenia zabezpieczeń,
których celem jest zachowanie odrębności od struktury roli.
Rozszerzona odpowiedzialność osobista
wykonawcy roli
Specyfika refleksji etycznej.
Pytania wobec roli prawnika.
Teza o odrębności etyki zawodowej.
Teza o integralności moralnej w etyce zawodowej.
Prawnik jako kamerdyner.
Prawnik-guru.
Problem posłuszeństwa.
