Podstawy procesu karnego
Zasady procesu karnego cz. 1
1.
Zasada prawa- norma prawna o szczególnym znaczeniu dla systemu prawa, nakazująca
realizowanie określonej wartości. Jej
podstawową cechą jest jej doniosłość dla systemu prawa.
2.
Zasada procesu karnego- zasada prawa sformułowana w tekście aktu prawnego lub przyjęta przez doktrynę dla wyrażenia
określonej wartości i kierunkowego rozwiązania pewnej kwestii w procesie karnym.
Zagadnienia wstępne
Zasady procesu karnego:
Określają wzorce, według których ma być skonstruowany proces karny.
Ustalają kierunek zasadniczych rozwiązań dla danego modelu.
„(…) w żadnej innej dyscyplinie prawnej konstrukcja zasad procesowych nie urosła do takiego znaczenia, jak właśnie w naukach procesowych, a zwłaszcza w teorii procesu
karnego.”
Prof. M. Cieślak
Zasady procesu karnego charakteryzuje różna doniosłość. Niektóre z nich wyrażają wartości kardynalne dla całego systemu prawa, np. zasada domniemania niewinności. Z kolei inne, wyrażają wartości o mniejszym ciężarze gatunkowym, np.
zasada koncentracji rozprawy głównej.
Wyrazem takiego stanu rzeczy są dwa odmienne podejścia do katalogu zasad procesowych:
1) Założenie szerokiej grupy zasad procesowych,
2) Wyróżnienie jednej lub kilku zasad naczelnych,
którym podporządkowane są wszystkie
pozostałe.
Naczelne zasady procesu- społecznie ważne ogólne
dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii z zakresu procesu.
Stanowią aksjologiczną podstawę prawa karnego procesowego.
Determinują kształt prawa karnego procesowego i procesu karnego.
Są to pewne idee przewodnie systemu prawa karnego procesowego.
Stanowią reguły interpretacyjne wykładni przepisów karnoprocesowych.
Zapewniają stabilność i funkcjonalność prawa procesowego.
Naczelne zasady procesu
karnego
Wyodrębnienie pojęcia naczelnych zasad na tle „zwykłych”
miało zapobiec wyróżnianiu zbyt dużej ilości zasad procesu karnego.
Kryteria decydujące o możliwości zakwalifikowania danej zasady jako naczelnej:
1) Węzłowe znaczenie w procesie- jej brak utrudniałby określenie modelu procesu.
Naczelne zasady procesu karnego
Należy zachować powściągliwość w mnożeniu zasad
Nie należy
formułować zasad wyrażających
prawdy banalne
Należy widzieć w zasadach koncepcję wariantowych
rozwiązań
2) Określona treść ideologiczna i społeczna- treścią
naczelnej zasady są wartości, o które toczyły się walki polityczne lub były przedmiotem programów partii politycznych.
3) Dotyczy bezpośrednio procesu- ma wpływać wprost na model procesu.
4) Charakter dyrektywny- zasada to nie tylko prawidłowość, ale także reguła w sensie dyrektywy pewnego rozwiązania
organizacyjnego lub zachowania się.
Naczelne zasady procesu
karnego
Klasyfikacja zasad procesowych
Zasada abstrakcyjna
Dotyczy ogólnych idei co do możliwości rozwiązania danej kwestii.
Stanowi ogólne wskazanie dla sformułowania danej zasady w ujęciu konkretnym.
Jest jedynie założeniem
modelowym i nie obowiązuje w praktyce.
Zasada konkretna
Zasada abstrakcyjna, która obowiązuje w danym
systemie prawa.
Ustawodawca przystosowuje koncepcję teoretyczną do realiów danego systemu, do możliwości jej realizacji.
Zasady dominujące i uzupełniające- w przypadku zasad przeciwstawnych ta z nich należy do zasad
dominujących, której ustawodawca przyznał większy zasięg, z kolei druga- należy do kategorii zasad
uzupełniających.
Zasada dominująca przesądza o modelu procesu karnego.
Możliwe jest obowiązywanie zasad przeciwstawnych jako dominujących w tym samym systemie procesowym, ale w różnych stadiach postępowania karnego.
Klasyfikacja zasad
procesowych
1.
Ze względu na moc obowiązywania:
zasady dyrektywy
zasady reguły
2.
Ze względu na sposób ujęcia w obowiązującym prawie:
zasady skodyfikowane (prawnie zdefiniowane)
zasady nieskodyfikowane (prawnie niezdefiniowane)
3.
Ze względu na miejsce unormowania konkretnej zasady:
konstytucyjne
pozakonstytucyjne
Klasyfikacja zasad procesowych
(zasady konkretne)
Klasyfikacja zasad procesowych (zasady konkretne)
Zasady dyrektywy
Nie obowiązują w procesie karnym w sposób absolutny.
W określonych prawem sytuacjach nie muszą być w pełni realizowane.
Dopuszczalne są wyjątki na rzecz zasad przeciwstawnych.
Między zasadami dyrektywami może dochodzić do kolizji. O
pierwszeństwie jednej z nich
decyduje organ procesowy, co nie wyłącza zastosowania drugiej.
np. Zasada legalizmu i zasada oportunizmu.
Zasady reguły
Muszą zostać w procesie
karnym w pełni zrealizowane.
Między zasadami regułami nie może dojść do kolizji→
obowiązywanie jednej wyłącza obowiązywanie drugiej.
Np. zasada domniemania niewinności.
Klasyfikacja zasad procesowych (zasady konkretne)
Zasady dyrektywy
Czyń „tak a tak, ale czasem można inaczej”
Zasady reguły
Czyń „tak a tak i nigdy
inaczej”
Klasyfikacja zasad procesowych (zasady konkretne)
Zasady
skodyfikowane
Wyrażone, chociażby
częściowo, w obowiązującym przepisie prawnym.
Np. zasada legalizmu, zasada działania z urzędu.
Zasady
nieskodyfikowane
Ich obowiązywanie wynika pośrednio z szeregu
przepisów, a ich zakres
precyzowany jest w doktrynie i orzecznictwie.
Np. zasada
kontradyktoryjności, zasada bezpośredniości.
Klasyfikacja zasad procesowych (zasady konkretne)
Zasady konstytucyjne
Ich źródłem są przepisy ustawy zasadniczej.
Jej znaczenie polega na tym, że
zasada ta, jeśli została sformułowana w sposób umożliwiający jej
bezpośrednie zastosowanie (tzw.
norma samowykonalna, reguluje
wprost określoną dziedzinę procesu→
art. 8 ust. 2 Konstytucji.
Np. zasada domniemania niewinności (art. 42 ust. 2 Konstytucji).
Zasady
pozakonstytucyjne
Ich źródłem są przepisy ustaw zwykłych lub ratyfikowanych umów międzynarodowych.
Np. zasada skargowości.
Kolejność zasad wynika z ich stosunku do fundamentalnej zasady prawdy materialnej:
1) zasada prawdy materialnej,
2) zasady nakazujące organom zachowanie odpowiedniej postawy umożliwiającej dojście do prawdy materialnej:
obiektywizmu, współdziałania ze społeczeństwem, uczciwego procesu;
3) zasady dowodowe: domniemania niewinności, in dubio pro reo, swobodnej oceny dowodów, bezpośredniości;
4) zasady wyznaczające model i dynamikę przebiegu procesu: skargowości i działania z urzędu, kontradyktoryjności i inkwizycyjności, legalizmu, prawa do obrony, publiczności, kontroli, uczciwego procesu.
Klasyfikacja naczelnych zasad
wg. prof. Waltosia
Klasyfikacj a zasad
wg. prof.
Skorupki
Zasady wszczęcia procesu
Zasady prowadzenia procesu karnego
Zasady postępowania dowodowego
Zasady gwarancyjne oskarżonego
Zasada legalizmu i oportunizmu
Zasada działania z urzędu
Zasada skargowości
Zasady wszczęcia procesu
karnego
Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym
Zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego
Zasada obiektywizmu
Zasada działania z urzędu
Zasada szybkości postępowania
Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności
Zasada jawności i tajności
Zasada ustności i pisemności
Zasada instancyjności
Zasady prowadzenia procesu
karnego
Zasada prawdy materialnej
Zasada bezpośredniości
Zasada swobodnej oceny dowodów
Zasady postępowania
dowodowego
Zasada domniemania niewinności
Zasada in dubio pro reo
Zasada prawa do obrony
Zasady gwarancyjne
oskarżonego
Zasada legalizmu- dyrektywa, w myśl której organ procesowy powołany do ścigania
przestępstw zobowiązany jest, z chwilą
powzięcia upradopodobnionej wiadomości o przestępstwie ściganym z oskarżenia
publicznego, wszcząć i przeprowadzić postępowanie karne.
Zasada legalizmu i oportunizmu
Zasada legalizmu
Zasada prawnie zdefiniowana→ art. 10 k.p.k.
Zasada pozakonstytucyjna
Zasada dyrektywa
Nakłada na organy powołane do ścigania przestępstw obowiązek wszczęcia i
przeprowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawach publicznoskrgowych
Istota legalizmu→ art. 10 § 2 k.p.k.
Zasada legalizmu i oportunizmu
Zasada legalizmu
legalizm materialny→ postępowanie karne
wszczyna się wówczas, gdy społeczna szkodliwość czynu nie jest znikoma
Postępowanie przygotowawcze może i powinno być wszczęte wtedy, gdy można przyjąć hipotezę, że popełniono przestępstwo, a hipoteza ta
znajduje opracie w informacjach dotyczących określonego zdarzenia faktycznego→
uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa (art. 303 k.p.k.)
Zasada legalizmu i oportunizmu
Zasada legalizmu
Art. 10 § 1 k.p.k.: „a oskarżyciel publiczny (jest obowiązany) także do wniesienia i
popierania oskarżenia”
Druga płaszczyzna zasady legalizmu
odnosi się do postępowania głównego,
jej adresatem jest oskarżyciel publiczny.
Zasada legalizmu i oportunizmu
Zasada legalizmu i oportunizmu
„Organ powołany do
ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia
postępowania przygotowa wczego…”
Odnosi się do postępowania
przygotowawczego
Adresat: organy powołane do ścigania przestępstw
„(…) a
oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania
oskarżenia…”
Odnosi się do
postępowania głównego
Adresat: oskarżyciel publiczny
Dwie płaszczyzny zasady legalizmu
Zasada oportunizmu- dyrektywa, w myśl której organ procesowy może nie wszczynać postępowania, jeśli wzgląd na interes
publiczny (społeczny) czyni w danej sprawie postępowanie karne z oskarżenia publicznego niecelowym.
Zasada legalizmu i oportunizmu
Zasada oportunizmu
Zasada nieskodyfikowana
Uprawnienie do oceny celowości ścigania.
W polskiej procedurze karnej zostały
przwidziane wyjątki oportunistyczne od zasady legalizmu.
Zasada legalizmu i oportunizmu
Zasada oportunizmu
Zasada legalizmu nie obowiązuje w odniesieniu do przestępstw prywatnoskargowych.
W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego uprawnionym oskarżycielem jest
oskarżyciel prywatny. Natomiast prokurator ma prawo wszcząć postępowanie lub wstąpić do postępowania już wszczętego, jeżeli uzna, że
wymaga tego interes społeczny (art. 60 § 1 k.p.k.)- wówczas postępowanie toczy się z urzędu.
Zasada legalizmu i oportunizmu
Wyjątki na rzecz oportunizmu
Umorzenie absorpcyjne (art. 11 k.p.k.)
Przesłanki:
1)
Popełnienie występku zagrożonego karą pozbawienia wolności do lat 5;
2)
Uznanie, że orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo (niecelowość karania);
3)
Uznanie, że umorzeniu postępowania nie sprzeciwia się interes pokrzywdzonego.
Zasada legalizmu i oportunizmu
Wyjątki na rzecz oportunizmu
Świadek koronny
Umarza się postępowanie przeciwko sprawcy przestępstwa z zakresu przestępczości zorganizowanej lub wymienionych w
katalogu enumeratywnie wyliczonych przestępstw popełnianych w ramach przestępczości zorganizowanej, jeżeli złożył przed sądem wyczerpujące zeznania dotyczące osób uczestniczących w
przestępstwie, które mogły przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im.
Stanowi to rodzaj oportunistycznej zapłaty za dostarczenie dowodu, bez którego skazanie innych sprawców nie byłoby możliwe lub
bardzo utrudnione.
Zasada legalizmu i oportunizmu
Podsumowanie:
Zgodnie z zasadą legalizmu, wiarygodna wiadomość o popełnieniu przestępstwa warunkuje w sposób konieczny wszczęcie i przeprowadzenie postępowania .
Natomiast zgodnie z zasadą oportunizmu jest ona
warunkiem niezbędnym, ale jeszcze nie wystarczającym do wszczęcia, ponieważ wymaga uznania społecznej celowości przeprowadzenia postępowania.
Zagadnienie zasady oportunizmu jest problemem tzw.
„społecznej opłacalności” postępowania karnego.
Zasada legalizmu i oportunizmu
Zasada działania z urzędu- dyrektywa, w myśl której organy procesowe prowadzą
postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia to od wniosku
określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy
Zasada działania z urzędu
Zasada prawnie zdefiniowana- art. 9 § 1 k.p.k.
Zasada pozakonstytucyjna
Zasada dyrektywa
Zasada działania z urzędu
Tryby ścigania w procesie karnym
PUBLICZNOSKARGOWY PRYWATNOSKARGOWY
bezwarunkow y
warunkowy
uzależniony od wniosku pokrzywdzonego
(z chwilą złożenia wniosku postępowanie toczy się z
urzędu)
uzależniony od
zezwolenia właściwego organu
wszystkie przypadki uchylenia immunitetów
procesowych
1) Postępowanie prowadzone na skutek prywatnego aktu oskarżenia wniesionego przez pokrzywdzonego, który staje się
oskarżycielem prywatnym.
2) Oskarżyciel publiczny może wszcząć lub wstąpić do postępowania,
jeżeli wymaga tego interes społeczny.
Postępowanie prowadzone z własnej inicjatywy organu ścigania
Ściganie niektórych przestępstw uzależnione jest od wniosku pokrzywdzonego, który stanowi wyraz woli
uprawnionej osoby i wywiera skutki prawne niezwłocznie po jego złożeniu → wyjątek od zasady.
Wniosek powinien stanowić jednoznaczny wyraz woli ścigania.
Nie musi zawierać imiennego wskazania sprawców.
Po złożeniu wniosku, ściganie prowadzone jest z urzędu.
Pokrzywdzony może jedynie wyłączyć od ścigania osoby
najbliższe, gdyby w toku postępowania okazało się, że wśród sprawców czynu znajdują się takie osoby.
Zasada działania z urzędu
Art.. 12 § 2 k.p.k.→ zasada niepodzielności wniosku
- Wniosek o ściganie wywołuje skutki nie tylko w odniesieniu do osoby, której dotyczy, ale także w odniesieniu do osób, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku (przede wszystkim współsprawcy,
podżegacze, pomocnicy).
- Zasada ta nie dotyczy osoby najbliższej→
konieczność złożenia odrębnego wniosku o ściganie.
Zasada działania z urzędu
Możliwość cofnięcia wniosku o ściganie po spełnieniu następujących warunków:
1)
Nie upłynął maksymalny termin, do którego cofnięcie wniosku jest
dopuszczalne→ rozpoczęcie przewodu
sądowego na pierwszej rozprawie głównej.
2)
Zgoda prokuratora (w postępowaniu przygotowawczym) lub sądu (w
postępowaniu sądowym).
Zasada działania z urzędu
Obowiązek uzyskania zezwolenia na ściganie- wyjątek od zasady.
Odnosi się do kategorii osób korzystających z immunitetu formalnego, który zapewnia
niedopuszczalność wszczęcia i przeprowadzenia
postępowania karnego przeciwko sprawcy przestępstwa, bez zgody uprawnionego organu.
Dotyczy np. posłów, senatorów, sędziów, prokuratorów, Rzecznik Praw Obywatelskich.
Obowiązek uzyskania zezwolenia należy do
oskarżyciela ( nie organ ścigania!)- art. 13 k.p.k.
Zasada działania z urzędu
Art. 17 § 1 pkt 10 k.p.k.
Brak wymaganego zezwolenia lub wniosku o ściganie stanowi negatywną przesłankę procesową.
W przypadku takiego braku postępowania nie wszczyna się, a wszczęte umarza.
Art. 17 § 2 k.p.k.
Do chwili uzyskania zezwolenia lub otrzymania wniosku o ściganie, organy mogą wykonywać jedynie czynności
niecierpiące zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i
dowodów przestępstwa, a także czynności zmierzające do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane.
Zasada działania z urzędu
Zasada skargowości- dyrektywa, w myśl której organ procesowy wszczyna i prowadzi postępowanie tylko skutkiem skargi podmiotu bezpośrednio zainteresowanego
rozstrzygnięciem.
Zasada skargowości
Zasada prawnie zdefiniowana- art. 14 § 1 k.p.k.
Zasada pozakonstytucyjna
Zasada dyrektywa
Zasada skargowości
Skarga- wniosek podmiotu bezpośrednio zainteresowanego wszczęciem stosownego postępowania.
Zasada skargowości
Zasadnicze (inicjują postępowanie zasadnicze, np. akt
oskarżenia)
Etapowe (uruchamiają kolejne stadia postępowania,
np. apelacja, zażalenie)
Incydentalne (uruchamiają odpowiednie postępowanie
incydentalne, np. w
przedmiocie zastosowania tymczasoweg
o
aresztowania)
