Z dziejów rozwoju oświaty w Kielecczyźnie (1944-1948)

Kazimierz Kałuża, Zygmunt Szabat

Z dziejów rozwoju oświaty w

Kielecczyźnie (1944-1948)

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 7, 99-117

R o c zn ik M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o t o m VII, K r a k ó w 1571

K A Z IM IE R Z K A Ł U Ż A Z Y G M U N T S Z A B A T

Z DZIEJÓW ROZWOJU OŚWIATY W KIELECCZYŹNIE

(1944— 1948)

P ra ce b a d a w cze nad n a jn o w s z y m i d zie ja m i K ie le c c z y z n y , p ro w a d z o n e m ię ­ d zy in n y m i p rzez R efer a t H isto r ii K o m itetu W o jew ó d z k ieg o P o lsk ie j Z jed n o ­ czon ej P a r tii R ob otn iczej w K ie lc a ch , K ie le c k ie T o w a r z y stw o N a u k o w e , D zia ł H isto r y c z n y M u zeu m Ś w ię to k r z y sk ie g o i W o jew ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w K ie lc a ch — o b ejm u ją ta k ż e p r o b lem y o ś w ia ty i k u ltu r y w o k r e s ie o k u ­ p a cji h itle r o w sk ie j i w p ie r w sz y c h la ta ch p o w o je n n y c h .

A u to rz y n in ie jsz e g o a rty k u łu na p o d sta w ie d o k u m e n tó w a r c h iw a ln y c h p ragn ą p r z e d sta w ić p roces ro z w o ju o ś w ia ty i sz k o ln ic tw a w o k r e s ie k sz ta ł­ to w a n ia się w ła d z y lu d o w e j, p rzed k tórą s ta ły n ie z w y k le tru d n e zad an ia w d z ie le o d b u d o w y gosp od arczej, p rze p r o w a d z en ia reform sp o łe c z n y c h , jak ró w n ie ż w a lk i p rze ciw k o rod zim ej reakcji.

N a sz c z e g ó ln e p o d k r e śle n ie w c a ło k sz ta łc ie z ja w isk z a słu g u je rola P o lsk ie j P a r tii R ob o tn iczej, która sta ją c się siłą k ie r o w n ic z ą w ż y c iu s p o łe c z n o -p o li­ ty c z n y m i gosp o d a rczy m , p o św ię c a ła w ie le u w a g i o d b u d o w ie sz k o ln ic tw a , zm ia ­ n ie jego str u k tu r y i p r a w id ło w e m u u k ie r u n k o w a n iu p racy d y d a k ty c z n o -p e -

d a g o g iczn ej.

S Y T U A C J A S Z K O L N IC T W A W O K R E S IE O K U P A C J I

T rud ną sy tu a c ję sz k o ln ic tw a P o lsk i m ię d z y w o je n n e j p o g łę b iła zb rod n icza p o lity k a h itle r o w s k ie g o ok u p an ta w la ta ch 1939— 1944. C h ciał on u c zy n ić z P o lsk i p u s ty n ię k u ltu r a ln ą , u siło w a ł zn isz cz y ć w sp a n ia ły w ie lo w ie k o w y d o­ robek k u ltu r a ln y narod u p o lsk ieg o . W ty m ce lu w ła d z e G e n e r a ln e j G u b ern i z a m k n ę ły w s z y s tk ie sz k o ły śr e d n ie i w y ż sz e , ze sz k ó ł p o d sta w o w y c h n a to m ia st w y e lim in o w a ły n a u k ę h isto rii, lite r a tu r y i g eo g r a fii, k tóre m ają p o d sta w o w e z n a cz en ie w k sz ta łto w a n iu p a tr io ty z m u i św ia d o m o śc i n a ro d o w e j. W e d łu g ty ch p la n ó w P o la c y , k tó rzy n ie b y li sk a za n i n a za g ła d ę, p o w in n i b yć o d c ię c i od w sz y s tk ie g o , co m ia ło b y p rzy p o m in a ć im ich o d ręb n ość n a ro d o w ą , k u ltu r a ln ą czy p o lity cz n ą . O g ra n iczy ć P o la k ó w w ich ro zw o ju u m y sło w y m d o p oziom u sp ra w n y c h , p o słu sz n y c h w y k o n a w c ó w w o li „n arod u p a n ó w ”, zab ić św ia d o m o ść n aro d o w ą — oto k ier u n ek d zia ła n ia , b r u ta ln ie i k o n se k w e n tn ie r e a liz o w a n y od p oczątk u o k u p a cji n a sze g o kraju.

T e p o d sta w o w e za ło że n ia p o lity k i h itle r o w sk ie j w o b e c n arod u p o lsk ie g o 7*

w ie lo k r o tn ie p rzy p o m in a ł s w y m p o d w ła d n y m g u b e rn a to r H an s F ran k o ś w ia d ­ czając:

Polakom n ależy p o zo sta w ić ty lk o ta k ie m o żliw o ści k szta łcen ia się, które ukażą im b ezn ad ziejn ość ic h p o ło żen ia narodow ego. D la teg o m ogą w ch od zić w ra ch u b ę ty lk o z łe film y lub takie, które sta w ia ją przed oczam i w ielk o ść i siłę R zeszy N iem ieck iej *. W sz k o ln ic tw ie p o d sta w o w y m i z a w o d o w y m u tr z y m y w a n y m p rzez h it le ­ r o w c ó w o b o w ią z y w a ł — jak w sz ę d z ie — z u p e łn y r o z d z ia ł n a ro d o w o ści. O k u ­ p a n t szero k o s to s o w a ł a re sz to w a n ia i m ord y, k tóre p r z e r z e d z iły sz e r e g i n a u c z y ­ c ie ls k ie . F ra n k za le c a ł sw o im p o d w ła d n y m h a m o w a ć p od ró ż n y m i p ozoram i d zia ła ln o ść p o lsk ie g o sz k o ln ic tw a . S z c z e g ó ln ie ła tw o m ożn a b y ło u zy sk a ć ten c e l p rzez o b cią ż en ie n a u c z y c ie li n a d m ier n ą lic zb ą u cz n ió w . W ed łu g źr ó d e ł n ie ­ m iec k ich liczb a u c z n ió w w p o lsk ich sz k o ła c h p o w sz e c h n y c h ( V o l k s s c h u l e n ) na te r e n ie G e n e ra ln ej G u b ern i w y n o s iła z d n ie m 1 cz er w ca 1940 r. — 1 226 705, lic zb a n a u c z y c ie li — 19 303, a za tem n a jed n e g o n a u c z y c ie la p rzy p a d a ło 63

u czn ió w

Z n a m ien n a jest d y sk u sja od b y ta w d n iu 27 m aja 1940 r. (a w ię c na 4 d n i p rzed d atą u sta le n ia p o w y ż sz e j sta ty s ty k i), n a k tó rej zw ra ca n o u w a g ę n a to, że lic zb a n a u c z y c ie li jest jesz cz e zb y t w ielk a : n a le ż a ło b y d o jść do teg o , b y jed en n a u c z y c ie l p rzy p a d a ł na 70— 80 u czn ió w , p r z y ty m w sk a z y w a n o na p o ­ trz eb ę u su n ięc ia m ło d ej k a d r y n a u c z y c ie ls k ie j i p r z y d z ie le n ia sta r y m n a u c z y ­ cie lo m k la sy o ta k ie j lic z b ie u czn ió w , b y n au k a sta ła s ię sam a p rzez s ię n ie ­ d o sta teczn a 3.

Z a m y sły te sz y b k o z r ea lizo w a n o . Oto w m a ju 1943 r. g u b e rn a to r d y str y k tu ra d o m sk ieg o za m e ld o w a ł, że na jeg o te r e n ie p rzyp ad a 4100 n a u c z y c ie li na 300 000 u czn ió w , a w ię c jed en n a u c z y c ie l n a 73 u czn ió w . W d y str y k c ie ty m — na sk u te k p r z e śla d o w a ń o k u p a n ta — 127 n a u c z y c ie li u cie k ło , 507 zw o ln io n o jako p o lity c z n ie p o d e jr za n y ch , n a w ła sn ą zaś p rośb ę zw o ln io n o 1138 z p o w o ­ du w y s u n ię te g o p rzez n ich b rak u m o ż liw o śc i w y ż y w ie n ia 4.

T e sa m e źró d ła p od ają, ż e w lip cu 1944 rok u w p o lsk ic h sz k o ła c h p o w s z e c h ­ n y ch b y ło 22 000 n a u c z y c ie li na 2 m ilio n y u czn ió w , a w ię c 1 n a u c z y c ie l p rz y p a ­ d ał na 90 u c z n ió w 5.

N a p rze ło m ie la t 1942— 1943 n a stą p iła zm ian a n a sta n o w isk u p re z y d e n ta g łó w n e g o w y d z ia łu n a u k i i n a u cza n ia w rząd zie G e n e ra ln ej G u b ern i. U stą p ił W atzk e, a jego m ie jsc e za ją ł dr E ich h olz, k tó ry w ce lu z w a lc z a n ia ta jn e g o n a u cza n ia p ro p o n o w a ł b ard ziej to le r a n c y jn ą p o lity k ę , a m ia n o w ic ie o tw a r c ie sz k ó ł śred n ich . N o w e w y ty c z n e dr E ich h o lza n ie p r z e w id y w a ły jed n a k z m ia n y w za k resie lic z b y u czn iów : 1 n a u c z y c ie l m ia ł p rzy p a d a ć na 70— 100 u c z n ió w 6.

T A J N E N A U C Z A N I E

M im o w sz e lk ic h r e p r esji n a u c z y c ie ls tw o p o lsk ie sa m o rz u tn ie p r z y stą p iło do o rg a n iz o w a n ia na te r e n ie ca łe g o k raju k o m p le tó w ta jn e g o n au czan ia. U p o d

-1 W. P ok ara N a u c z y c ie l e w r u c h u op o ru i ta j n e n a uczanie, W arszaw a -1968, s. -1. 2 Du P r e l D a s G e n e r a l g o u v e r n e m e n t , K ra k ó w 1942.

3 „T ageb u ch ”, K ra k ó w 1940. 4 „T agebuch”, K ra k ó w 1943. 5 „T ageb u ch ”, K ra k ó w 1944.

Z d z i e j ó w r o z w o j u o ś w i a t y w K i e l e c c z y ź n i e 101

s ta w d e c y z ji o rozp oczęciu ta jn e g o n au czan ia n a jc zę ście j le ż a ł ż y w o o d czu w a n y o b o w ią z e k p a tr io ty c zn y . B ardzo szy b k o b o w ie m sta ło się jasn e, że jed n y m z c e ló w o k u p a n ta jest k u ltu r a ln a i o św ia to w a d eg rad acja n arod u p o lsk ieg o i że p r z e c iw s ta w ie n ie się tej te n d e n c ji w ro g a jest r ó w n ie w a ż n y m n a k a zem p a tr io ­ ty c z n y m , jak s p r z e c iw ia n ie s ię z b ron ią w ręk u te n d e n c jo m b io lo g ic zn eg o w y ­ n isz c z e n ia n arod u i p o lity c z n e g o u n ic e s tw ie n ia p o lsk iej p a ń stw o w o śc i.

O ty m , jak szerok o r o z w in ę ło s ię ta jn e n a u c z a n ie i ja k ie za d a n ie sp e łn iło , m ó w i w y d a w n ic tw o S z k o ł a w k o n s p i r a c j i W k oń cu 1942 r. juz 40% p rzed ­ w o je n n e g o sta n u u czn ió w sz k ó ł śr ed n ic h w o k ręg u ra d o m sk im b y ło o b ję ty c h ta jn y m i k o m p le ta m i na p o zio m ie g im n a z ju m i lic e u m 8. T a jn e n a u cza n ie za­ p e łn iło lu k ę w k sz ta łc e n iu m ło d z ie ży , b u d ziło d u ch a p o lsk o śc i i k sz ta łto w a ło ch a ra k ter m ło d z ie ży , k tóra w w a ru n k a ch str a sz liw e g o terroru b yła n arażon a na sp e c ja ln e n ie b e z p ie c z e ń stw o d em o ra liza cji.

P a tr io ty c z n e j p o sta w y n a u c z y c ie ls tw a n ie z ła m a ły ok ru tn e r e p r e sje ok u p a n ­ ta, ch ociaż p r z y n io sły on e o g ro m n e żn iw o . D łu g a jest lis ta o fia r f a s z y s to w ­ sk ic h o p ra w có w . W ie lu n a u c z y c ie li p o le g ło w p o w ia ta ch : b u sk im , sa n d o m ie r­ sk im , o p a to w sk im , iłż ec k im . N a jw ię k s z a ilo ść za m o r d o w a n y c h p rzyp ad a n a R adom . N a liś c ie o fia r sp o ty k a m y n a zw isk a ta k ic h p ed a g o g ó w , jak: F ra n ciszek N a tk a ń sk i, S ta n is ła w S u rm a, K a z im ier z R ogosz, J u lia n N o w a k o w sk i, dr J ó ­ z e f G a w lik .

W cz a sie o k u p a cji w ca ły m k raju z 84 000 n a u c z y c ie li sz k ó ł p o w sz ec h n y ch z g in ę ło o k oło 13 700; z 11 000 n a u c z y c ie li sz k ó ł śr ed n ic h p o n io sło śm ier ć 1700; z 800 n a u c z y c ie li z a k ła d ó w k sz ta łc e n ia n a u c z y c ie li z g in ę ło 120; z 7000 n a u c z y ­ c ie li sz k ó ł z a w o d o w y c h stra c iło ż y c ie p on ad 1000. W ty m sa m y m czasie z g i­ n ę ło 416 p r o feso r ó w , d o c e n tó w i in n y c h p ra c o w n ik ó w n a u k i 9.

P o d k r e ślić jed n a k trzeb a, że d zię k i ta jn e m u n a u cza n iu na p o zio m ie śr ed ­ n im m ożn a b y ło n a ty c h m ia st po w y z w o le n iu u ru ch o m ić w ca ły m k raju w y ż ­ sze u c z e ln ie , m ożn a b y ło w n o w o u tw o rz o n e j a d m in istr a c ji ob sad zić sta n o w i­ sk a lu d ź m i, k tó r z y u k o ń c z y li sz k o ły w p o d ziem iu . S z cz eg ó ln a w a rto ść ta jn eg o n a u cza n ia w y r a ż a ła się p rzed e w sz y s tk im w ty m , że o w ie le ła tw ie j m ożna b y ­ ło u ru ch o m ić ż y c ie g o sp o d a rcze i k u ltu r a ln e na zd e w a sto w a n y c h Z iem iach Z a­ ch o d n ich , g d y ż już od p ie r w sz e g o d n ia w o ln o śc i istn ia ł p e w ie n ze sp ó ł lu d z i p r z y g o to w a n y c h za w o d o w o do p o d jęcia p ra cy na ter en a ch p o w ra ca ją cy c h do P o lsk i.

S P R A W Y S Z K O L N IC T W A W D O K U M E N T A C H P P R I P K W N P o w sta ła w sty c z n iu 1942 roku P o lsk a P a rtia R ob otn icza w p ier w sze j o d e z w ie D o r o b o t n i k ó w , c h ł o p ó w i i n t e ł i g e n c j i , d o w s z y s t k i c h p a t r i o t ó w p o ł -

s k i c h , c h a ra k ter y zu ją c za d an ia i ce le , do k tó r y ch d ąży, p od k reślała:

P olsk a P artia R obotnicza w z y w a do w a lk i o P olsk ę, w której robotnikom za­ p e w n io n y b ęd zie ośm iogod zin n y dzień pracy i p ra w d ziw e u b ezp ieczen ie sp ołeczne, w o ln o ść organizacji, w której ziem ia p olsk a n ależeć b ęd zie do polsk ich chłopów , w której b ęd zie za gw aran tow an e b ratersk ie w sp ó łży cie w szy stk ich narodow ości,

7 M. K o za k iew icz, St. B rzozow sk i S z k o ł a w k o n sp ira c ji, W arszaw a 1960. 8 Cz. M ad ajczyk G e n e r a ln a G u b e r n ia w p lan ach o k u p a n ta , W arszaw a 1960. 9 „G łos N a u czy cielsk i” 1957, nr 49.

w której nauka b ę d z i e d o s t ę p n a d l a w s z y s t k i c h [p od k reślen ie KK i ZS], o P olsk ę, która zap ew n i narodow i chleb, w o ln o ść i pokój '°.

D a lsze sp r e c y z o w a n ie zad ań w d zie d z in ie s z k o ln ic tw a sp o ty k a m y w d e k la ­ racji p ro g ra m o w ej K C P P R z 1 m arca 1943 ro k u O co w a l c z y m y n . W o d p o ­ w ie d z i na p y ta n ie , co n a le ż y robić, b y P o lsk a b y ła p r a w d z iw ie w o ln ą i n ie ­ p o d le g łą , b y n ie p o w tó r z y ł s ię rok 1939, w p u n k c ie 8 tej d e k la ra c ji czy ta m y : U ruchom ić w szy stk ie szk oły i zak ład y n a u k o w e zam k n ięte przez N iem ców . Z a­ p ew n ić praw o do nauki dla w szy stk ich przez p rzestrzegan ie zasady b ezp łatn ości nauki, począw szy od szk oły p o w szech n ej do u n iw ersy tetó w w łą czn ie, i u su n ięcie w szelk ich przeszkód sta w ia n y ch dzieciom ubogiej lu d n ości.

W ten sp osób P o lsk a P a r tia R ob otn icza n a w ią z a ła do ch lu b n y ch tr a d y c ji S D K P iL , k tóra w s w y m o rg a n ie „ C zerw o n y S z ta n d a r ” p isała:

W szystkie b ied n e d zieci m uszą m ieć m ożność chod zen ia do szkoły, czy li klasa robotnicza m usi w a lczy ć o b ezp łatn ą i o b o w ią zk o w ą n aukę ogólną i fa ch o w ą dla w szystk ich dzieci obojga p łci do lat 16.

O d em o k r a ty c zn y ch a ra k ter sz k o ły i o ś w ia ty w a lc z y ła w o k r e s ie m ię d z y ­ w o je n n y m K o m u n isty cz n a P a r tia P o lsk i, k tóra w s w y m p ro g ra m ie p o d k re­ śla ła , że:

K lasa robotnicza [...] znosząc m onopol dla k a p ita listó w na środki w ytw a rza n ia , znosi także burżu azyjn y m onopol k ształtow an ia, o p an ow u je całe szk o ln ictw o aż do szk oły w yższej 12.

Ta p ięk n a m y śl K P P zn a la z ła w y r a z w z a ło ż e n ia c h p rzy szłe j p o lity k i o ś w ia ­ to w e j PPR ; w d ek la r a c ji p ro g ra m o w ej P P R z listo p a d a 1943 rok u cz y ta m y m. in.:

Szkoła i organizacja szk o ln ictw a od szczeb li n ajn iższych do n ajw yższych , oparta na zasadach dem okracji, m usi być tak p ostaw ion a, aby za p ew n iła m ożność b ezp ła t­ nego k ształcen ia się m łod zieży robotniczej i ch łop sk iej na w szy stk ich szczeb lach nauki. [...]

P o n iew a ż zasób w ied zy jest dobrem ogóln on arod ow ym , p ań stw o zab ezpiecza n ie ­ zam ożnej a zdolnej m łod zieży m ożność stu d ió w w w y ższy ch u czeln iach przez w y p ła ­ can ie dostateczn ych styp en d iów . P rzy rozb u d ow ie szk o ln ictw a n a leży u w zg lęd n ić szk oln ictw o zaw odow e.

Ś w iat nauki, literatu ry i sztu k i zn aleźć m usi w szech stron n e poparcie p ań stw a dla sw ego rozw oju 13.

P o lsk i K o m itet W y z w o le n ia N a ro d o w eg o , w sk ła d k tó reg o na ró w n i z p rze d ­ sta w ic ie la m i P o lsk ie j P a r tii R o b o tn iczej w e s z li re p r ez en ta n ci ró żn y ch u g r u ­ p ow ań d em o k r a ty c zn y ch , d e k la r o w a ł u ro czy ście:

przyw rócen ie w szy stk ich sw obód d em okratycznych, rów n ości w szy stk ich o b y w a ­ teli bez różnicy rasy, w y zn a n ia i n arodow ości, w o ln o ści organizacji p olityczn ych , za ­ w od ow ych , pracy, su m ien ia.

10 K s z t a ł t o w a n i e się p o d s t a w p r o g r a m o w y c h P P R , W arszaw a 1958, s. 14. ,l Ibid., s. 93.

12 U c h w a ł y i r e z o l u c j e K P P , W arszaw a.

Z d z i e j ó w r o z w o j u o ś w i a t y w K i e l e c c z y ź n i e 103

W Ma n i f eś c i e czytam y:

Jednym z n a jp iln iejszy ch zadań P olsk iego K om itetu W yzw olen ia N arodow ego będ zie na teren ach osw ob od zon ych odbudow a szk o ln ictw a i za p ew n ien ie b ezp łat­ nego nau czan ia na w szy stk ich szczeblach. P rzym us p o w szech n ego nauczania będzie ściśle p rzestrzegany. P olska in telig en cja zd ziesiątk ow an a przez N iem cy h itlerow sk ie, a zw łaszcza lu d zie n auki i sztu k i zostaną otoczen i sp ecjaln ą opieką. O dbudow a szkół zo sta n ie n atych m iast p o d ję t a 14.

Z N IS Z C Z E N IA W O J E N N E

Co z a s ta liśm y na zie m i p o lsk iej, o b ejm u ją c w ła d z ę w ra z z p a rtia m i w c h o ­ d zą cy m i do K r a jo w e j R ad y N aro d o w ej? — z a p y ty w a ł W ła d y sła w G om ułka na I Z jeź d z ie P P R w g ru d n iu 1945 roku. I od p o w ia d a ł: — Z a sta liśm y ty lk o w ie lk i za p a ł i en tu z ja z m lu d z i p racy, k tó rzy c h c ie li b u d o w a ć n o w ą P o lsk ę i tw o r z y ć w n ie j n o w e ż y c ie 15.

N a le ż a ło w ię c p ok on ać n ie z m ie r n ie tru d n e zad an ie, je ś li z w a ż y m y , że str a ty m a te r ia ln e sp o w o d o w a n e przez o k u p a n ta się g a ły 258 432 m in. zł (w g w a rto ści zło te g o z 1 IX 1939 r.). Z teg o 62 024 m in. p rzyp ad a na z n isz cz en ia k a p ita łu r z ec zo w eg o , a 27 776 m in . na zra b o w a n ą p ro d u k cję i u s łu g i w o k resie o k u ­ p a c ji 16.

O rozm iarach stra t i zn isz cz eń sp o w o d o w a n y c h w o jn ą na te r e n ie K ie le c ­ cz y z n y św ia d c z ą n a stę p u ją c e dane: zo sta ło c a łk o w ic ie zn isz cz o n y c h 60 000 g o ­ sp o d a r stw ch ło p sk ich . P o w ia ty p r z y c zó łk o w e b y ły z d e w a sto w a n e w 70%; 300 000 lu d zi, co sta n o w iło o g ó łe m 1/s m iesz k a ń có w w o je w ó d z tw a , p ozostało b ez d ach u nad g ło w ą . W n iek tó r y c h p o w ia ta c h , jak np. k o zie n ic k im , ze szk ół n ie p o zo sta ło ś l a d u 17.

Jak n a tle ty c h o g ó ln y c h stra t p rz e d sta w ia się b ila n s zn isz cz eń w sz k o l­ n ic tw ie w o je w ó d z tw a k iele ck ie g o ? Z o b licz eń d o k o n a n y ch po w o jn ie w y n ik a , że zn isz c z e n ia sp o w o d o w a n e w o jn ą p r z e d s ta w ia ły się n a stę p u ją c o 18:

Z n iszczen ia °//O S za cu n ek w ty s ią ­ cach zło ty ch p r z e d ­ w o jen n y ch bu d yn k i szk oln e 31 66 000 u m eb lo w a n ie 60 6 000 p racow n ie 100 15 000 pom oce n au k ow e 100 47 100 b ib liotek i ICO 150 sprzęt gim n astyczn y 100 1 305 in tern a ty 100 60 14 Ibid, s. 393.

15 W. G o m u łk a -„ W iesła w ” K u n o w e j Polsce, W arszaw a 1945, s. 75. 16 Z n a j n o w s z y c h d z i e j ó w Polski, W arszaw a 1959, s. 51.

17 „R ocznik S ta ty sty c z n y '’ 1947. 18 Ibid.

N O W Y S Y S T E M S Z K O L N IC T W A W P O L S C E L U D O W E J

G łó w n e k ie r u n k i re fo r m y w s z k o ln ic tw ie z o s ta ły z a r y so w a n e w cz er w cu 1945 roku w Ł od zi, na O g ó ln o p o lsk im Z jeź d z ie O św ia to w y m , w k tó r y m u c z e ­ stn ic z y li n a jw y b itn ie js i p ed a g o d z y i n a u c z y c ie le -p r a k ty c y .

P o d s ta w o w e k o n c ep cje u str o ju sz k o ln e g o w P o lsc e L u d o w e j p r z e d s ta w ił ó w c z e sn y m in iste r o ś w ia ty — S ta n is ła w S k r z e s z e w sk i.

M usim y p rzystosow ać stru k tu rę szk oły do n ow ego u k ładu sił sp o łeczn y ch , p o ­ w sta łeg o w sk u tek p rzep row ad zen ia reform y roln ej i n ieob ecn ości w ie lk ie g o k a p i­ tału fin an sow ego, do n ow ych potrzeb gospodarczych (odbudow y k raju i rozb u d ow y przem ysłu ), w reszcie — do now ego zasięgu terytoriu m pań stw ow ego... M u sim y tak ob m yślić reform ę szk oln ą w P olsce, aby o św ia ta p rzestała być p rzy w ilejem boga­ tych , a sta ła się u d ziałem ch łop ów , rob otn ik ów i in te lig e n c ji p racującej. M usim y sięg n ą ć do olbrzym ich rzesz narodu jako do od b iorców i tw ó rcó w k u ltu ry i w tym celu przebudow ać szkołę. [...]

W projek tow an ej reform ie n a w ią zu jem y do n a jp ięk n iejszy ch trad ycji p o stęp o ­ w y c h n aszego narodu... N ależy w y grzeb ać z p olsk iej h istorii to w szy stk o , co było p rzeja w em tęn d en cji u p o w szech n ien ia k ultury, co b yło n iejed n o k ro tn ie p rzez te n ­ d en cyjn ą n aukę sp ych an e w zap om n ien ie. [...]

Entuzjazm , z jak im całe sp o łeczeń stw o w z ię ło u d zia ł w o tw arciu szk ół b ezp o­ śred n io po w y p ęd zen iu okupanta, rela c jo n o w a n y z w szy stk ich stron kraju i ze szkół w szy stk ich stop n i; zapał, z jak im m łod zież b ierze się do pracy, jest d ow od em n ie ­ spożytej en ergii n arodow ej i p ełn ego zrozu m ien ia w a g i o św ia ty d la p rzyszłych losów narodu i ustroju d em okratycznego. Ten en tu zjazm i zap ał n ie m oże ostygn ąć. R e - f o r m a s z k o l n a p o w i n n a b y ć d z i e ł e m c a ł e g o n a r o d u 19.

W w y n ik u p o d ję te j re fo r m y sz k o ln ej z lik w id o w a n y z o sta ł p o d z ia ł sz k o ły p o d sta w o w e j na 3 sto p n ie o rg a n iz a c y jn e , z n ie sio n o w sz k o ła c h k la s y d w u - i tr z y le tn ie . W p row ad zon o w sz ę d z ie za sa d ę k la s jed n o r o cz n y c h oraz je d n o lite , p o w sz e c h n e , o b o w ią z k o w e i b e z p ła tn e n a u c za n ie.

Z m ian y, ja k ie z o s ta ły d o k o n a n e w str u k tu r z e sz k o ln ic tw a , p r z e d sta w ia ją ta b e le na s. 105— 106.

P o lsk a P a rtia R ob otn icza p rze p r o w a d z a ją c re fo r m ę roln ą na t e r e n ie K ie ­ le c c z y z n y n ie za p o m n ia ła i o p o tr ze b ie za b e z p ie c z e n ia w a r u n k ó w d la p ra ­ w id ło w e g o fu n k c jo n o w a n ia sz k ó ł ró żn y ch ty p ó w . P e łn o m o c n ic y r e fo r m y r o l­ n ej, w y p e łn ia ją c h isto ry cz n ą m isję o d d an ia ch ło p o m z ie m i o b sza r n ic ze j, p r z e k a z y w a li do d y sp o z y c ji n a u c z y c ie li i m ło d z ie ż y b u d y n k i i p a ła c e b y ły c h o b sza r n ik ó w , w k tó r y ch u ru ch a m ia n o z a ję cia le k c y jn e . O b iek ty ta k ie p rze­ k a za n e z o sta ły m ię d z y in n y m i w C hrobrzu w p ow . p iń c zo w sk im , K r z e lo w ie , w p ow . jęd rz ejo w sk im , B a łto w ie w p ow . iłż e c k im oraz w p o w ia ta c h : o p a to w ­ sk im i k o zie n ic k im 20.

19 F ra g m en ty p rzem ó w ien ia St. S k rzeszew sk ieg o cy tu jem y za W ła d y sła w em Ozgą D o r o b e k o ś w i a t y w Polsce L u d o w e j , W arszaw a 1954, s. 87—88.

20 A rch iw u m K o m itetu W ojew ó d zk ieg o P ZPR w K ielca ch , syg. l/V I I/9 (odtąd A K W PZPR).

T A B E L A 1. S CH EM A T S Y S T E M U SZ KO LN IC TW A W P O L S C E W L A T A C H 19 32 — 19 39 21 Z d z i e j ó w r o z w o j u o ś w i a t y w Ki e l e c c z y ź ni e 105

T A B E L A 2. S C H E M A T N OW EG O S Y S T E M U S Z K O L N IC T W A W PO LS C E L U D O W E J qoXofe n a -B J d B |p 3MOM - e ^ s p o d A ^o^zs £ o a M o p o /w e z i 9DfeO{B;ZSłl - o u jp S o a u -ZDOBZ AjO^ZS o CC* 3 o co C-i a BMOp OMBZ BfO^ZS BZDJU -pBSBZ _{co ^} fe co O

£

£

£

X

m

p

_>

<

lu iB ja ia A z a n B u g z BMOMB^SpOd B{0>)ZS iu is j a io A z a n BU g Z BMOM B}SpOd BfOłfZS u ia ja ia \ z a n e u X Z BMOMB1S - p o d B{03|ZS e s e i x IX X _IX V II I V II _VI > III A l 1 5 { 3 i M . 22 21 20 05 ! 00r*H ^ i i CO 10 ! Tt< c o ; <Ni r-< 1 i-t i O 05 i"H | 1 ! 001 t -i : co j 10 j T f co

Z d z i e j ó w r o z w o j u o ś w i a t y w K ie l e c c z y ź n i e 107

R O Z W Ó J S Z K O L N IC T W A P O D S T A W O W E G O W K IE L E C C Z Y Ź N IE Jak o g ro m n eg o w y s iłk u pod k ie r o w n ic tw e m P o lsk ie j P a r tii R o b o tn icz ej d ok o n a ło sp o łe c z e ń stw o K ie le c c z y z n y w d z ie le o d b u d o w y i u ru c h o m ie n ia sz k o l­ n ic tw a , św ia d c z ą n a stę p u ją c e dane:

TA BELA 3

SZKOLNICTW O PO DSTAW OW E W OKRĘGU KIELECKIM

Rok S zk ół o gółem S zk ół p ełn y ch P o w szech n o ść nau czan ia

1944/45 1334 327 76,5%

1945/46 1332 336 86,22%

1946/47 1384 360 89,77%

Z p o w y ż sz y c h ta b e l w y n ik a w id o c z n y w zr o st sto p n ia o r g a n iz a c y jn e g o sz k ó ł p e łn y c h sie d m io k la so w y c h i z w ię k s z e n ie p o w sz ec h n o śc i n a u c za n ia , co b y ło zw ią z a n e ze w z r o ste m k a d ry n a u c z y c ie ls k ie j i p op raw ą b a zy m a te r ia ln e j sz k o l­ n ic tw a p o d sta w o w e g o . S zy b k o w zr o sła liczb a u c z n ió w k las sió d m y ch . J e ż e li w roku s z k o ln y m 1945/46 na og ó ln ą lic z b ę 240 487 u c z n ió w p rzy p a d a ło z a le d ­ w ie 6083 u c z n ió w k la s sió d m y c h , to już w rok u sz k o ln y m 1946/47 n a stą p ił w zr o st o 4525 u czn ió w . J e ś li lic z b a sz k ó ł n ie c z y n n y c h w roku 1945 w y n o siła 230, to już w d n iu 1 sty c z n ia 1947 rok u z m n ie jsz y ła s ię do 165. L iczb a n a u ­ c z y c ie li w ty m o k r e s ie w zr o sła z 3882 do 46 2 0 22.

J a k k o lw ie k w o m a w ia n y m o k r e sie o b se r w u je m y zn a cz n y w zr o st k ad ry p e ­ d a g o g icz n e j, to jed n a k w p o ró w n a n iu do p otrzeb b y ła to ilość n ie w y sta r c z a ją c a . W roku 1946 w sz k o ła c h p o d sta w o w y c h b ra k o w a ło 424 n a u c z y c ie li, a w ro ­ ku 194 7 — 3 0 2 23. D o teg o n a le ż y d odać 30°/o n a u c z y c ie li n ie w y k w a lifik o w a ­ n y ch , p rze sz k o lo n y c h n a k ilk u m ie s ię c z n y c h k u rsa ch p e d a g o g ic z n y c h , u p r a w ­ n ia ją c y c h ich do n a u cza n ia w sz k o ln ic tw ie p o d sta w o w y m . N a le ż y p o d k re ślić , że p r zy tła c za ją ca w ię k sz o ść ty c h n a u c z y c ie li — m im o o g ro m n y ch tru d n o ści m a te r ia ln y c h , b rak u o d p o w ie d n ie g o p rzy g o to w a n ia za w o d o w e g o — u z u p e ł­ n ia ła s w e k w a lifik a c je .

K S Z T A Ł C E N IE K A D R Y N A U C Z Y C IE L S K IE J

W y siłe k K o m ite tu W o jew ó d z k ieg o P P R i w ła d z o ś w ia to w y c h w la ta ch 1945— 1947 k o n c e n tr o w a ł s ię na z a g a d n ien ia ch p o d n o sze n ia k w a lifik a c ji p e ­ d a g o g ó w i k sz ta łc e n iu n o w y c h k adr n a u c z y c ie lsk ic h . O d u ży m ro zm a ch u w tej d z ie d z in ie ś w ia d c z y ta b e la nr 4.

22 Ibid. 23 Ibid.

T A B E LA 4 K SZTA ŁC EN IE K A D R N A U C ZY C IEL SK IC H 24 Rok szk oln y W yższy K u r s N a u c z y c ie ls k i L icea p e d a ­ g ogiczn e K u rsy p r z y ­ go to w a w cze W stęp n e ku rsy p e ­ dagogiczn e A b so lw en ci - o X rJ W £ ' O ' 2 N O 3 & ' O CO S-i 3 X £ ; 0 a N O 3 3 X N W £ -o c N O 3 i X O <■> £ ÖJ0 >> - o o E S T ) N O <U P< cud 5 ' O co u 3 X 1938—1939 __ _{3 350} __ ___ ___ ___ ___ ___ 1944— 1945 — 6 970 — — 9 133 49 120 1945—1946 — 8 1791 6 166 6 125 148 109 1 9 4 6 -1 9 4 7 1 10 2399 21 716 13 337 120 350

Z p o w y ż sze j ta b e li w id a ć sz y b k i w zr o st ilo ś c i z a k ła d ó w k sz ta łc e n ia n a u ­ c z y c ie li i lic z b y u c z n ió w z d o b y w a ją c y c h z a w ó d p ed a g o g a . Z w a ż y w s z y , że w o k r e s ie m ię d z y w o je n n y m K u ra to riu m O k ręgu S zk o ln e g o o b e jm o w a ło w ię k ­ s z y obszar pod w z g lę d e m te r y to r ia ln y m n iż o b e c n ie (w łą czo n a b y ła część Z a­ g łę b ia D ą b r o w sk ie g o ), lic zb a d z ie się c iu z a k ła d ó w k sz ta łc e n ia n a u c z y c ie li w rok u sz k o ln y m 1946/47 je st sz c z e g ó ln ie w y m o w n a w p o r ó w n a n iu z trzem a za k ła d a m i w roku 1938/39. U p o d sta w d e c y z ji w ła d z p a r ty jn y c h i o św ia to w y c h w sp r a w ie ta k sz y b k ie g o ro z w o ju kadr n a u c z y c ie ls k ic h le ż a ły n ie ty lk o w ie k o ­ p o m n e z a ło że n ia D e k la r a c ji P ro g r a m o w e j P o lsk ie j P a r tii R o b o tn iczej i M a­ n ife s tu P K W N , a le p rze d e w s z y s tk im g łę b o k a trosk a o u m o ż liw ie n ie d zie cio m ro b o tn ik ó w i c h ło p ó w d o stę p u do w ie d z y , p o d n ie sie n ie o r g a n iz a c y jn e szk ó ł, o b ję c ie ca łej m ło d z ie ż y o b o w ią z k ie m p o w sz e c h n e g o p o d sta w o w e g o w y k s z t a ł­ cen ia .

W Y P O S A Ż E N I E S Z K Ó Ł W K S IĘ G O Z B IO R Y

O braz o d b u d o w y i ro z w o ju sz k o ln ic tw a p o d sta w o w e g o na te r e n ie z ie m i k ie ­ le c k ie j b y łb y n ie p e łn y , g d y b y n ie u w z g lę d n ić w y p o sa ż e n ia sz k ó ł w p om oce n a u k o w e i b ib lio te k i. W roku 1947 b ib lio te k i w m ie jsk ic h sz k o ła c h p o w sz e c h ­ n y c h lic z y ły 45 666 to m ó w (na o k oło 53 000 m ło d z ie ży ), n a to m ia st w sz k o ła c h w ie js k ic h — 100 866 to m ó w (na ok o ło 200 000 m ło d zieży ). W te n sp osób w o k r ę ­ g u k ie le c k im z a in ic jo w a n a p rzez Z w ią z ek N a u c z y c ie lstw a P o lsk ie g o bardzo p o ży tec zn a ak cja zb ie ra n ia k sią ż e k p rzez m ło d z ie ż i n a u c z y c ie li sp o w o d o w a ła , że w e w sz y s tk ic h sz k o ła c h p o d sta w o w y c h u tw o rz o n o b ib lio te k i. J e d y n ie w y ­ p o sa ż e n ie sz k ó ł w p om oce n a u k o w e b y ło m in im a ln e.

Z d z i e j ó w r o z w o j u o ś w i a t y w Ki el eccz yź ni e ₁₀₉

R O Z W Ó J S Z K O L N IC T W A Ś R E D N I E G O O G Ó L N O K S Z T A Ł C Ą C E G O I Z A W O D O W E G O

S z y b k i p roces o d b u d o w y i ro z w o ju g o sp o d a rczeg o k raju stw a r z a ł og ro m n e z a p o tr z e b o w a n ie na w y k w a lifik o w a n e k ad ry, na m ło d y c h fa ch o w c ó w . K a n ­ d y d a c i do u n iw e r s y te tó w , p o lite c h n ik , a k a d e m ii m ed y cz n y c h , w y ż sz y c h szk ół r o ln ic z y c h itp. re k r u to w a li s ię p rze d e w sz y s tk im sp ośród a b so lw e n tó w szk ół lic e a ln y c h . D la te g o rozb u d ow a s z k o ln ic tw a śr ed n ie g o o g ó ln o k sz ta łcą c eg o zo­ s ta ła śc iśle p o w ią za n a z szerok ą rozb u d o w ą śr e d n ie g o sz k o ln ic tw a za w o d o ­ w e g o .

G łó w n e z a ło ż e n ia p o lity c z n e n o w e g o s y ste m u sz k o ln ic tw a w sz y s tk ic h t y ­ p ó w to: je d n o lito ść i b ezp ła tn o ść n au czan ia.

Z asada je d n o lito śc i sz k o ln ic tw a r e a liz o w a n a b y ła p rzed e w sz y s tk im d z ię k i p ro g ra m o m n a u c za n ia za ró w n o pod w z g lę d e m zak resu i tre ści, jak i id e o w o - -p o lity c z n e g o k ie r u n k u o b o w ią zu ją c eg o w e w sz y s tk ic h sz k o ła c h teg o sa m eg o ty p u .

W la ta ch 1945— 1948 n a stę p u je w w o je w ó d z tw ie k ie le c k im bardzo sz y b k i ro zw ó j śr ed n ic h sz k ó ł o g ó ln o k sz ta łc ą c y c h . S z k o ły śr ed n ie o g ó ln o k sz ta łc ą c e ilo ­ śc io w o w z r o s ły z 39 w roku sz k o ln y m 1938/39 do 84 w roku 1946/47 25. P o n a d d w u k r o tn ie z w ię k s z y ła s ię ta k ż e lic zb a u c z n ió w ty c h sz k ó ł (z 9545 w roku s z k o ln y m 1938/39 do 21 758 w rok u sz k o ln y m 1946/47). P o d a n e tu cy fr y n a b ie ­ rają sz c z e g ó ln e g o z n a cz en ia d la sp o łe c z n o -k u ltu r a ln e j i p o lity c z n e j oraz go­ sp od arczej str u k tu r y w o je w ó d z tw a , j e ś li w e ź m ie m y pod u w a g ę sk ła d so c ja ln y m ło d z ie ż y p o b ie ra ją ce j n a u k ę w g im n a z ju m zie m i k ie le c k ie j.

W roku sz k o ln y m 1946/47 u c z y ło s ię w śr ed n ic h szk o ła ch o g ó ln o k sz ta łc ą c y c h m ło d z ie ży :

A w ię c m ło d z ie ż ch ło p sk a i rob otn icza, k tóra jeszcze w 1938 roku p rze ch o ­ d z iła ze s z k o ły p o d sta w o w e j do g im n a z ju m ty lk o w y ją tk o w o i sta n o w iła n ie ­ c a łe 5% u c z n ió w sz k ó ł śr ed n ic h — o b e jm o w a ła w rok u sz k o ln y m 1946/47 aż 47,6% o g ó łu m ło d z ie ż y u czącej s ię w w o je w ó d z tw ie k ie le c k im w śr ed n ic h sz k o ła c h o g ó ln o k sz ta łcą c y ch . C y fr y te ch a ra k ter y zu ją d o sta tec zn ie rozm iar d o k o n a n y c h sp o łe c z n o -k u ltu r a ln y c h p rze m ia n w n a szy m w o je w ó d z tw ie .

Z n a m ien n y je st w p o w y ż sze j a n a liz ie fa k t ro z m iesz cz en ia szk ó ł śr ed n ic h o g ó ln o k sz ta łc ą c y c h . S z k o ły te p o w s ta ły n ie ty lk o w w ię k sz y c h m ia sta ch , le cz ta k ż e w m a ły c h ośro d k a ch i w sia c h , b y w ten sp osób m ło d z ie ż rob otn icza i ch łop sk a d o g o d n ie m o g ła k o rzy sta ć z m o żn o ści k sz ta łc e n ia się.

Z o sta ły ta k ż e szero k o o tw a r te p o d w o je sz k ó ł za w o d o w y ch . P r z e d w o je n n e sz k o ły z a w o d o w e p r z y g o to w y w a ły u c z n ió w g łó w n ie do p ra cy w d rob n ym p rze­

ch ło p sk iej 34,4% ro b o tn iczej 13,2% in te lig e n c ji 23,4% r z e m ie śln ic z e j 9,3% n a u c z y c ie ls k ie j 5,4% k u p iec k iej 6,1% w o ln y c h z a w o d ó w 3,3% sie r o t 0,3% 25 Ibid.

m y ślę , h a n d lu i g o sp o d a r stw ie d o m o w y m . P o tr z e b y n aszej g o sp o d a r k i n a ro ­ d o w e j stw a r z a ły k o n ie cz n o ść d o sto so w a n ia te g o sz k o ln ic tw a do p o trzeb n o ­ w o cz esn eg o p rze m y słu , w zm o że n ia w y d a jn o ś c i ch ło p sk ic h g o sp o d a r stw , g ę s te j s ie c i h a n d lu oraz b u d o w n ic tw a i tran sp ortu . T o też od p ie r w s z y c h d n i po w y ­ z w o le n iu p rzy stą p io n o do o r g a n iz a cji sz k o ln ic tw a za w o d o w e g o i rozszerzan ia jeg o zasięgu .

T A BE LA 5

Rok C zyn n ych

zesp o łó w C z ło n k ó w PRW

O środ k ów sz k o le n io w y c h

1946 70 700

_

lato 1947 1612 17 255 502

jesień 1947 1300 25 000 brak dan ych

w io sn a 1948 brak danych 26 000 430

D o teg o n a le ż y d odać u ru ch o m io n e w la ta c h 1945— 1947 te c h n ik a ro ln ic z e i u n iw e r s y te ty lu d o w e d zia ła ją c e m ię d z y in n y m i w P a w ło w ic a c h i C hrobrzu.

W n o w y c h w a ru n k a ch u str o jo w y c h z g ru n tu z m ie n iła s ię sy tu a c ja m ło ­ d zie ż y p o b iera ją cej n a u k ę w śr ed n ic h sz k o ła c h o g ó ln o k sz ta łc ą c y c h i z a w o d o ­ w y ch . N ig d y w p rze sz ło ści m ło d zież n ie b y ła o to czo n a tak d a lek o id ącą op iek ą . W ięk szo ść u c z n ió w sz k ó ł za w o d o w y c h , a ta k ż e zn a czn a część o g ó ln o k sz ta łc ą ­ cy ch o trz y m a ła sty p e n d ia i m iesz k a n ia w in te rn a ta c h . W n ie k tó r y c h ty p a c h sz k ó ł ca łej u czącej s ię m ło d z ie ż y z a g w a r a n to w a n o b ezp ła tn e w y ż y w ie n ie , m ie sz k a n ie i o p ie k ę lek a rsk ą . T y lk o w rok u 1947 od dan o do u ż y tk u w K ie - le c c z y ź n ie 21 in te rn a tó w .

TA B E LA 6

ROZWÓJ SZK O LN IC TW A ZAW ODOW EGO W L A TA C H 1945— 1948 26

L a t a 1938/39 1945 46 1946/47 1947/48

S z k o ły :

p rzem ysłow e 13 15 17 19

h a n d lo w e i a d m in istracyjn e 14 22 24 24

sp ółd zielcze i gospodarcze 5 11 13 21

rzem ieśln icze — 5 6 6

kraw ieck ie 13 21 21 21

kursy różne — 26 36 brak d anych

O gółem w sz k o ła c h z a w o d o w y c h w rok u 1946/47 p o b ie ra ło n a u k ę 15 525 u czn ió w , z czego lic zb a a b so lw e n tó w w y n io sła 1129 27.

B ila n s w y n ik ó w u zy sk a n y c h w d z ie d z in ie o d b u d o w y sz k o ln ic tw a n ie b y łb y p e łn y , g d y b y n ie u w z g lę d n ić w y s iłk u p o w ia to w y c h k o m ite tó w P P R i słu ż b y ro ln ej w za k re sie sz er zen ia o ś w ia ty ro ln ic ze j na w s i k ie le c k ie j.

*• Ibid. 27 Ibid.

Z d z i e j ó w r o z w o j u o ś w i a t y w K ie l e c c z y ź n i e 111

W y m o w n y m ś w ia d e c tw e m d o k o n a n ej pod ty m w z g lę d e m p ra cy jest z e sta ­ w ie n ie , k tó r e ch a r a k te r y z u je rozw ój k u r só w p rzy sp o so b ie n ia ro ln ic ze g o i w o j­ sk o w e g o 28.

R O Z W Ó J O Ś W IA T Y D O R O S Ł Y C H

W ie lk ą zd ob yczą ro b o tn ik ó w i c h ło p ó w sta ło s ię ró w n ie ż sz k o ln ic tw o dla d o ro sły c h , k tóre ro z w ija s ię p o m y śln ie n ie z a le ż n ie od w sze c h str o n n e j rozb u ­ d o w y i p r z e b u d o w y w sz y s tk ic h ty p ó w i sto p n i sz k ó ł d la d zie ci i m ło d zieży . T y sią c e ro b o tn ik ó w i c h ło p ó w za tr u d n io n y ch w ró żn y ch p r z e d sięb io r stw a c h i org a n a ch w ła d z y lu d o w e j — w rad ach n a ro d o w y c h , u rzęd ach , in sty tu c ja c h sp o łe c z n y c h i g o sp o d a r cz y ch — m im o w ie lk ie g o za p a łu i p o św ię c e n ia z p ow o d u brak u w y k sz ta łc e n ia n a p o ty k a ło tru d n o ści w w y p e łn ia n iu sw y c h o b o w ią zk ó w . T rzeb a b y ło szy b k o w y r ó w n a ć b raki.

P o lsk a P a rtia R ob otn icza k ie r u ją c s ię le n in o w sk ą zasadą, że „naród jest s iln y św ia d o m o śc ią m a s”, p o ło ż y ła n a cisk na stw o r z e n ie w P o lsc e zo r g a n izo ­ w a n e g o sy ste m u k sz ta łc e n ia lu d z i d o ro sły ch .

S z k o ln ic tw o to w n a szy c h w a ru n k a ch b y ło o rg a n iz o w a n e od p o d sta w . P ie r w sz e sz k o ły d la d o ro sły c h n o s iły p o czą tk o w o n a z w ę k u rsó w .

W a żn y m e le m e n te m w ro z w o ju sz k ó ł dla d o ro sły c h sta ł s ię o k ó ln ik R esortu O św ia ty P K W N z d n ia 13 g ru d n ia 1944 roku. W o k ó ln ik u ty m c z y ta m y m. in.:

Z k ilk u ty sięcy starszej m ło d zieży w różnym w iek u w ięk szo ść po ukończeniu kursu w ejd zie b ezpośrednio w ży cie praktyczne i w eźm ie u d ział w życiu o b y w a te l­ skim , część zaś zech ce przejść do w y ższy ch zak ład ów n aukow ych. N a leży w ięc za ­ p ew n ić jej jak n a jsk u teczn iejszą op iek ę w y ch o w a w czą i tak ie w aru n k i pracy, aby m im o skróconego czasu nauki jej poziom naukow y, zakres przerobionych w ia d o m o ­ ści i u trw a len ie ich oraz poziom w y ch o w a w czy n ie b ył n iższy od poziom u m łodzieży, która uczy się w szk ołach n orm aln ie zorganizow anych.

N ie m ożna w ię c stosow ać ani zn aczn iejszego sk rócen ia m ateriału program ow ego, ani też trak tow ać go p ośp ieszn ie i p o w ie r z c h o w n ie 29.

B y ły to n ie z w y k le za c h ę ca ją ce w sk a z a n ia dla m ło d z ie ży , k tóra b ez o d ­ r y w a n ia s ię od w a rsz ta tu p ra cy m o g ła r o z w ija ć s ię in te le k tu a ln ie i p od n osić s w e k w a lifik a c je za w o d o w e.

W rok u 1948 w e w sia c h , m ia stec zk a ch i śr o d o w isk a ch rob o tn iczy ch w o ­ jew ó d z tw a k ie le c k ie g o d zia ła ło już 5 śr ed n ic h sz k ó ł o g ó ln o k sz ta łcą c y ch dla p racu jących , w k tó r y ch u c zy ło s ię 2011 osób, 4 sz k o ły p o d sta w o w e sk u p ia ły 1787 słu ch a cz y , a 240 k u rsó w p r z y g o to w y w a ło do eg z a m in ó w z zak resu p ro­ gram u sz k o ły p o d sta w o w e j 6136 u c z e stn ik ó w 30.

B ardzo tr u d n y m zad a n iem w d zie d z in ie o ś w ia ty d o ro sły c h b y ła w a lk a z a n a lfa b e ty z m e m . C h od ziło o to, b y se tk o m t y s ię c y ro b o tn ik ó w i c h ło p ó w stw o r z y ć d ostęp do k sią żk i i g a z e ty — n a u c zy ć ich cz y ta ć i p isać. P a m ię ta ć p rzy ty m n a leż y , że w n iek tó r y c h p o w ia ta c h zja w isk o a n a lfa b ety zm u w y s tę p o ­ w a ło m asow o. N p. w p o w ie c ie k ie le c k im w roku 1947 b y ło 40'°/o a n a lfa b etó w .

28 Ibid.

29 „D ziennik U rzęd ow y R esortu O św ia ty ” 1944. 20 A K W PZPR , syg. l/Y II/9.

Z in sp ira c ji in sta n c ji P P R a k cję w a lk i z a n a lfa b e ty z m e m p o d jęło n a u c z y ­ c ie ls tw o , o rg a n iz a cje m ło d z ie ż o w e i z w ią z k i z a w o d o w e . Do d n ia 1 k w ie tn ia

1948 rok u zo rg a n izo w a n o 517 k u r só w p o c z ą tk o w e g o n a u c za n ia w 15 ośrodk ach . N a k u rsach ty c h u czy ło s ię 7500 słu ch a cz y . W alk a z a n a lfa b e ty z m e m s ta n o w i p ię k n ą k a rtę w lik w id a c ji c ie m n o ty i za c o fa n ia — je d n e g o ze ź r ó d e ł p a n o w a ­ n ia k la so w e g o p o lsk iej b u r żu a zji i o b sza r n ic tw a .

O P I E K A N A D D Z IE C K IE M

W yp ada choć w k ilk u zd a n ia ch p o w ie d z ie ć o o sią g n ię c ia c h w d zie d z in ie o p ie k i n ad d zie ck iem . Z r y w a ją c raz na za w sz e z k a p ita lis ty c z n y m fila n tr o p ij- n o -c h a r y ta ty w n y m s y s te m e m o p ie k i n ad d zie ck iem , zo r g a n izo w a n o zw a r ty s y ­ ste m za k ła d ó w w y c h o w a w c z o -o p ie k u ń c z y c h p r o w a d z o n y c h p rzez p a ń stw o .

N a ty c h m ia st po w y z w o le n iu z ie m i k ie le c k ie j p r zy stą p io n o do r o z b u d o w y p rze d szk o li d o sto so w a n y c h do p o trzeb lu d z i p ra cy , a sz c z e g ó ln ie do p otrzeb m a tek p racu jących .

A b y zr ea liz o w a ć zad an ia w ty m za k re sie , trzeb a b y ło p rze d e w sz y s tk im zn a cz n ie z w ię k s z y ć lic z b ę w y c h o w a w c z y ń p rze d szk o li. J ak p rze d sta w ia ją się p o d jęte w ty m k ier u n k u k rok i, ilu str u je n am p o n iż sza ta b e lk a 31.

TA B E LA 7

K SZTAŁC EN IE W YCHOW AW CZYŃ PR ZEDSZK O LI

Rok Ilość szk ó ł Ilo ść u czen n ic K u rsów szk olących w y c h o w a w ­ czy n ie U czen n ic A b so lw e n tk i sem in a ­ riów k u rsów 1938—39 1 40

—

—

—

—

W A L K A O O B L IC Z E ID E O W E S Z K O Ł Y

W to k u p rzeob rażeń sp o łe c z n o -p o lity c z n y c h , o d b u d o w y ż y c ia g o sp o d a rczeg o i u tr w a la n ia w ła d z y lu d o w e j to c z y ła s ię ostra w a lk a o zm ia n ę o b licza id eo w eg o sz k o ły . C h od ziło o s tw o r z e n ie ta k ie g o m o d e lu p r a c y w y c h o w a w c z e j sz k o ły ,

Z d z i e j ó w r o z w o j u o ś w i a t y w K i e l e c c z y ź n i e 113

k tó r y b y u ła tw ił m ło d z ie ż y w łą c z e n ie s ię w n urt p o stę p u sp o łec zn eg o , sp r z y ­ jał k s z ta łto w a n iu a k ty w n e j p o sta w y w p rze b u d o w ie sto su n k ó w sp o łec zn y ch , p o s ta w y to le r a n c ji i p o sza n o w a n ia g o d n o śc i cz ło w ie k a , p o sta w y p rzy ja z n e j w sp ó łp r a c y z in n y m i n arod am i.

W alk a o jed n o ść w y c h o w a n ia i n a u c za n ia w p ra cy sz k ó ł w y su n ę ła się na c z o ło w e m iejsc e. P r o b le m a ty c e w y c h o w a w c z e j p o św ię c o n o ty sią c e p o sied ze ń rad p ed a g o g ic z n y c h , n arad d zia ła c z y o św ia to w y c h , zja z d ó w i k o n fer en cji. G ło ś n y m ec h e m o d b ił s ię Z jazd N a u c z y c ie li i D y r e k to r ó w S zk ó ł Ś red n ich O g ó ln o k sz ta łc ą c y c h O k ręgu S z k o ln e g o K ie le c k ie g o , o d b y ty w d n iach 25— 26 listo p a d a 1946 roku w R ad om iu . N a z je ź d z ie ty m w y g ło sz o n o sz er eg r e fera tó w , k tó r e p o d k r e śla ły k o n ie cz n o ść w y c h o w a n ia m ło d z ie ż y w d u ch u p otrzeb i z a ­ dań n o w e j r z e c z y w isto śc i p o lsk ie j.

J a k o g łó w n e m y ś li i te z y r e fe r a tó w oraz w y s tą p ie ń d y sk u ta n tó w ok reślono: — z r o z u m ie n ie h isto r y c z n y c h p rzeob rażeń , k tóre w p r o w a d z iły ż y c ie n a ro d o w e

n a n o w ą d ro g ę ro z w o ju i p ostępu ;

— u z n a n ie , że w sp o m n ia n y p o stęp d ok on ać s ię p o w in ie n p rzed e w sz y s tk im p rzez w y c h o w a n ie n o w e g o p ok olen ia;

— w y s u n ię c ie na p ie r w s z y p la n sp r a w y Z iem O d zy sk a n y ch jako cz o ło w eg o z a g a d n ie n ia p a ń stw o w e g o i p o p u la ry z a cja rozp isan ej na ten cel D a n in y N a r o d o w e j w śró d m ło d z ie ż y i rod ziców ;

— z a d o k u m e n to w a n ie n ie z ło m n e j w o li u tr zy m a n ia g r a n ic y za ch o d n iej na O drze i N y s ie i u c z y n ie n ia z e sta ry c h zie m p ia sto w sk ic h p o tę ż n e g o b a stio n u d e ­ m o k r a ty c z n e j R ze cz y p o sp o litej;

— u ś w ia d o m ie n ie so b ie h isto r y c z n e g o zn a czen ia i r e a ln ej w a r to śc i so ju szu P o l­ sk i z n a ro d a m i sło w ia ń sk im i, z w ła szc za p rzy m ie rz a ze Z w ią z k iem R a­ d z ie c k im 32.

Z jazd p on ad to w y p o w ie d z ia ł s ię za p otrzeb ą w łą c z e n ia do p rocesu w y c h o ­ w a w c z e g o ro d zicó w z r ze szo n y ch w k o m iteta c h r o d zicie lsk ich . W ty m ce lu p o ­ stu lo w a n o r e o rg a n iz a cję sa m y ch k o m itetó w . A k c ją r e o rg a n iz a cji k o m ite tó w ro­ d z ic ie lsk ic h z o s ta ły o b ję te sz k o ły w sz y s tk ic h ty p ó w . P o w a ż n ą ro lę w za b e z p ie ­ c z e n iu w p ły w ó w p a rtii w k o m iteta c h o d e g r a li c z ło n k o w ie P P R . K am p an ia w y b o r cz a do k o m ite tó w r o d z ic ie lsk ic h w p o w a ż n e j m ie r z e w p ły n ę ła na d e ­ m o k r a ty z a c ję ży c ia sz k o ły . N a p o czątk u 1948 rok u z m ie n iła się c a łk o w ic ie stru k tu r a so c ja ln a k o m ite tó w r o d zicie lsk ich . W sk ła d k o m ite tó w w e s z li ro ­ b o tn ic y , m a ło - i śr e d n io r o ln i c h ło p i oraz p o stę p o w a in te lig e n c ja , w y r u g o w a n o n a to m ia st e le m e n t o b cy id eo lo g ic z n ie . N a og ó ln ą ilo ść 16 577 n o w o w y b r a ­ n y c h c z ło n k ó w k o m ite tó w r o d zicie lsk ich b y ło 7847 c z ło n k ó w P o lsk iej P a r tii R o b o tn icz ej, a w śró d 1884 p re z e só w ty c h k o m ite tó w zn a jd o w a ło się 1343 c z ło n ­ k ó w P P R 33. W ten sp osób zo sta ło za b ez p iec zo n e k ie r o w n ic tw o p o lity c z n e w k o ­ m ite ta c h ro d zic ie lsk ic h .

K a m p a n ia w y b o r cz a do k o m ite tó w r o d z ic ie lsk ic h w p ły n ę ła k o rzy stn ie na a k ty w iz a c ję z a k ła d ó w p racy, k tó re o b ję ły p a tro n a t nad szk o ła m i. P o w sta ło 155 k o m ite tó w o p iek u ń cz y ch , k tó r e w e sp ó ł z k o m ite ta m i ro d z ic ie lsk im i sta n o ­ w iły s iln e o p a rcie d la sz k ó ł, u d z ie la ją c im w y d a tn e j p o m o c y m a te ria ln e j.

W y ra z em d e m o k r a ty z a c ji sz k o ły b yło z e z w o le n ie org a n iza cjo m m ło d z ie ż o ­ w y m na d z ia ła ln o ść sp o łe c z n o -p o lity c z n ą . U p rogu 1948 rok u w szk o ła ch śr e d ­

32 Ibid. 33 Ibid.

n ich K ie le c c z y z n y Z w ią z ek W a lk i M ło d y c h lic z y ł 3583 c z ło n k ó w 31. N a to m ia st ZMW „W ici” sk u p ia ł p rzed e w sz y s tk im m ło d zież w śro d o w isk a ch w ie jsk ic h . P o m y ś ln ie r o z w ija ła s ię ró w n ie ż d zia ła ln o ść o rg a n iz a c ji h a rce rsk ie j.

S zczeg ó ln ą a k ty w n o ś c ią p o lity cz n ą w y r ó ż n ia li s ię c z ło n k o w ie ZWM, k tó rzy p odczas re fere n d u m w 1946 rok u i w y b o r ó w do S ejm u U sta w o d a w c z e g o w 1947 rok u w y ja ś n ia li s e n s p rzem ia n p o lity c z n o -u str o jo w y c h w P o lsc e , h a se ł w y su w a n y c h p rzez P P R oraz zn a cz en ie p rocesu d e m o k r a ty z a c ji ży c ia w k raju. J ed n o c z e śn ie m ło d z ie ż z e tw u e m o w sk a p rzy c h o d ziła z p om ocą s w y m k o leg o m w o p a n o w a n iu p rogram u n au czan ia, org a n izu ją c w ty m ce lu z e sp o ły k o le ż e ń ­ sk ie j p om ocy. D zię k i tem u w d ra ża n o m ło d zież do cz y n n e g o d zia ła n ia w śro d o ­ w isk u .

D Z IA Ł A L N O Ś Ć P P R W Ś R Ó D N A U C Z Y C IE L I

O sob n ego o m ó w ie n ia w y m a g a za g a d n ie n ie d z ia ła ln o śc i P o lsk ie j P a r tii R o­ b otn iczej w śró d n a u c z y c ie li K ie le c c z y z n y . P o d k r e ślić n a le ż y , iż p o z y sk iw a n ie n a u c z y c ie li na c z ło n k ó w P P R w p o czą tk o w y m o k r e sie b y ło dość tru d n e. F ak t ten tłu m a cz y ć trzeb a m ię d z y in n y m i n ie z r o z u m ie n ie m d ążeń i c e ló w g ło s z o ­ n y ch p rzez P P R oraz n a c isk ie m w ro g ic h o śr o d k ó w r e a k c y jn e g o p o d z iem ia , rządu lo n d y ń sk ie g o i le g a ln e j o p o zy cji — p ra w ic y P S L . N ie m n ie j jed n a k le w i­ ca n a u c zy cielsk a , r e p r ez en tu ją ca ra d y k a ln e p o g lą d y i tr a d y c je w a lk i z w ła d z a ­ m i sa n a c y jn y m i, od p oczą tk u w y z w o le n ia ro zp oczęła d zia ła ln o ść p o lity c z n ą za ­ rów n o w sz er eg a ch P P R , jak i P P S . W śród w y b ija ją c y c h się czy n n ą p o sta w ą i p o lity c z n y m z a a n g a żo w a n iem się w y ró ż n ić n a le ż y ta k ic h d zia ła c zy P P R w n a ­ sz y m w o je w ó d z tw ie , jak: S ta n is ła w S te c z e ń — p ie r w s z y po w y z w o le n iu k u ra ­ tor ok ręgu sz k o ln eg o , k tó r y w ło ż y ł d u ż y w y s iłe k w o d b u d o w ę i rozw ój sz k o l­ n ic tw a w K ie le c c z y ź n ie , E d w ard H a ty s — n a u c z y c ie l g im n a z ju m w J ę d r z e ­ jo w ie, Jan G ągol — in sp e k to r sz k o ln y w B u sk u -Z d ro ju , M arian S o łty k — in ­ sp ek to r sz k o ln y w R ad om iu , W arch oł — d y rek to r sz k o ły T U R w R adom iu , S ta n isła w K o rm a n ek — d y rek to r g im n a z ju m w e W ło sz cz o w ie, S zy m o n M i­ tura — n a u c z y c ie l z K ie lc , S ta n is ła w Ż u rek — n a u c z y c ie l sz k o ły w R adom iu , F lo ria n S zozd a — n a u c z y c ie l g im n a z ju m w O strow cu , Jan G a ła ch — p o d ­ in sp e k to r sz k o ln y w S a n d o m ierzu , i w ie lu in n y c h o d d a n y ch sp r a w ie p a rtii a k ty w istó w .

P ie r w s z e k oła n a u c z y c ie ls k ie P P R p o w sta ły w S an d om ierzu , O strow cu , B u sk u i J ęd r z e jo w ie . K oła te o rg a n iz o w a n e b y ły p r z y K o m iteta ch M iejsk ich i P o w ia to w y c h i sk u p ia ły od 10 do 25 n a u c z y c ie li. W m iarę w zr o stu w p ły w ó w p a r tii w śró d sp o łe c z e ń stw a , n a sk u te k k o n se k w e n tn e j re a liz a cji zad ań sfo r ­ m u ło w a n y c h w d o k u m en ta ch P P R i Ma n i f eś c i e P o l s k i e g o K o m i t e t u W y z w o ­

le ni a N a r o d o w e g o , p o w ię k sz a ły s ię sz e r e g i c z ło n k ó w p a rtii w śró d w y c h o w a w ­

có w m ło d eg o p o k o le n ia . D y n a m ik ę w zr o stu u p a r ty jn ie n ia w śród n a u c z y c ie li n a jle p ie j ilu stru ją d a n e c y fr o w e za rok 1948.

J e ż e li w śród n a u c z y c ie li w ie jsk ic h w d n iu 1 sty c z n ia 1948 roku P P R lic z y ła 111 cz ło n k ó w , to w m iesią cu w r z e śn iu teg o roku sta n lic z e b n y p o w ię k s z y ł się do 214 osób. S ta n o w i to p r a w ie d w u k r o tn y w zr o st n a u c z y c ie li-c z ło n k ó w P P R w ciągu 9 m ie się c y . O g ó ln ie w e w r z e śn iu 1948 rok u na stan 5997 n a u c z y c ie li w sz y s tk ic h ty p ó w sz k ó ł b y ło w p a rtii 433, co sta n o w iło 7,3'°/o35.

34 P a r ti a w c y fr a c h od I do II Z ja z d u , W arszaw a 1948, s. 130. 35 Ibid., s. 28— 95.

Z d z i e j ó w r o z w o j u o ś w i a t y w K i e l e c c z y ź ni e 115

D z ię k i w z r o sto w i sz e r e g ó w p a r ty jn y c h w śró d n a u c z y c ie li n aszego w o je ­ w ó d z tw a w n ie k tó r y c h sz k o ła c h p o w s ta ły p ie r w sz e o rg a n iz a cje p a rty jn e, k tóre sk o n c e n tr o w a ły sw ą p racę w o k ó ł p r o b le m a ty k i d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z e j.

D z ia ła ln o ść p e p e r o w c ó w w p o c z ą tk o w y m o k r e s ie n ie o g ra n ic za ła się ty lk o do z a jm o w a n ia s ię p ro b le m a ty k ą szk oln ą, ale m ocn o zw ią z a n a b y ła z c a ło ­ k sz ta łte m z a g a d n ie ń ż y c ia s p o łe c z n o -p o lity c z n e g o śro d o w isk a . W ie lu n a u c zy - c ie li-p e p e r o w c ó w b ra ło u d z ia ł w p rze p r o w a d z en iu r e fo rm y ro ln e j, w z w a lc z a ­ n iu re a k c y jn e j p ro p a g a n d y , w p ra cy rad n a ro d o w y c h i Z w ią z k u S a m op om ocy C h ło p sk iej. W sp o m n ia n y już w y ż e j Jan G ągol b y ł p ie r w s z y m p r z e w o d n ic z ą ­ cym M iejsk iej R a d y N a ro d o w ej w B u sk u -Z d ro ju w 1945 roku, a E d w ard H a- ty s d z ie lił w śró d ch ło p ó w z ie m ię ob szarn iczą.

N a u c z y c ie le -p e p e r o w c y o d e g r a li w y b itn ą ro lę w p o p u la ry z a cji w ied zy m a r k sisto w sk o -le n in o w sk ie j w śr ó d słu c h a c z y ró ż n y c h fo rm sz k o le n ia p a r ty j­ n ego. W la ta c h 1945— 1948 w w o je w ó d z tw ie k ie le c k im na og ó ln ą ilość 3188 t e ­ r e n o w y c h k u r só w p a r t y j n y c h 36 p o w a żn ą część w y k ła d o w c ó w sta n o w ili n a u c z y c ie le .

R ó w n ie ż jak o p r e le g e n c i m ie jsk ic h i p o w ia to w y c h k o m ite tó w P P R w y g ło ­ sili w p o sz c z e g ó ln y c h śr o d o w isk a c h ty s ią c e o d czy tó w , p r e le k c ji i p o g a d a n ek na a k tu a ln e te m a ty s y tu a c ji m ięd zy n a r o d o w e j i sp ra w w e w n ę tr z n e g o ro zw o ju n a szeg o kraju. S z c z e g ó ln ie p o d k r e ślić n a le ż y d u ż y w y s iłe k n a u c z y c ie li w ie j ­ sk ich , k tórzy w tru d n y m o k r e s ie o d b u d o w y p a ń stw a p o lsk ie g o p o d ję li zad a­ n ie p o d n ie sie n ia k u ltu r y ro ln e j i p o p r a w y w a r u n k ó w m a te r ia ln y c h ch łop a w si k ie le c k ie j.

N a u c z y c ie le — c z ło n k o w ie P o lsk ie j P a r tii R ob o tn iczej, b y li p ie r w s z y m i in i­ c ja to ra m i k sz ta łto w a n ia w śró d m ło d z ie ż y ra c jo n a ln eg o m y śle n ia i n a u k o w e g o św ia to p o g lą d u . O n i to w s k a z y w a li na p o trzeb ę ta k ie g o w y c h o w a n ia m ło d e g o p o k o len ia , k tó r e ro z u m ia ło b y se n s lu d o w e g o p a tr io ty z m u i p r o le ta r ia ck ie g o in te rn a cjo n a lizm u , k tóre ro z u m ia ło b y d o n io sło ść p o stę p u sp o łec zn eg o i r e w o ­ lu c y jn y c h p rzeo b ra żeń św ia ta .

N a u c z y c ie le — c z ło n k o w ie P o lsk ie j P a r tii R ob otn iczej — o d b y w a li lic z n e sp otk an ia, k o n fe r e n c je i d y sk u sje z n a u c z y c ie la m i — cz ło n k a m i P o lsk ie j P a r tii S o c ja listy c z n e j, w sp ó ln ie p r o w a d z ili sz k o le n ie p o lity c z n e , w y ja ś n ia ją c w ten sp osób h isto r y c z n ą k o n ie cz n o ść z je d n o cz en ia p o lsk ie g o ru ch u rob otn iczego. D zię k i tej w sp ó ln e j p ra cy i o d d z ia ły w a n iu na o g ó ł n a u c z y c ie ls tw a i m ło d z ie ży p o szc ze g ó ln e ra d y p e d a g o g icz n e , o g n iw a Z w ią z k u N a u c z y c ie lstw a P o lsk ie g o i u cząca się m ło d z ie ż w p o d e jm o w a n y c h re zo lu cja ch w y r a ż a ły sw e p op arcie dla tak d o n io słej d ecy z ji, jak z je d n o c z e n ie o b u p a rtii ro b o tn iczy ch i p o w sta ­ n ie P o lsk ie j Z jed n o czo n ej P a r tii R ob otn iczej.

*« Ibid., s. 59. 8*